ინტელექტი, როგორც ძალაუფლების იარაღი
შეიძლება ჭკვიანი ადამიანი იყოს სასტიკი?
მე ინგლისში გავიზარდე XX საუკუნის მეორე ნახევარში. იმ დროს სამყარო მოხიბლული იყო ინტელექტის კონცეფციით. გონებრივ შესაძლებლობებზე ფიქრობდნენ, მსჯელობდნენ მათ შესახებ და ამუშავებდნენ მათი გაზომვის ახალ მიდგომებს. ათეულობით ათასმა 11 წლის მოზარდმა, და მათ შორის მეც, გავიარეთ IQ ტესტი მტვრიან მუხის მერხებზე. ტესტის შედეგმა განსაზღვრა ჩვენი მომავალი: გავაგრძელოთ განათლების მიღება უნივერსიტეტში, თუ მივიღოთ დაბალი კვალიფიკაციის სპეციალობა, გამოგვადება თუ არა ტექნიკური ან ჰუმანიტარული უნარები და მრავალი სხვა.
უკვე მაშინ იდეა იმის შესახებ, რომ ინტელექტის გაზომვა შეიძლება ისევე, როგორც არტერიული წნევის გაზომვა, მოძველებული იყო. მაგრამ კიდევ უფრო ძველი იყო მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ინტელექტს შეუძლია განსაზღვროს ადამიანების მდგომარეობა ცხოვრებაში. ეს მოსაზრება წითელ ზოლად გადის დასავლური აზროვნების მთელ ისტორიაში: პლატონის ფილოსოფიიდან დაწყებული თანამედროვე პოლიტიკოსების რწმენით დამთავრებული.
თავად განმარტება „ჭკვიანი“ ან „მაღალი დონის ინტელექტის მქონე ადამიანი“ არ ეკუთვნის ადამიანის გონებრივი შესაძლებლობების შეფასებას. იგი უფრო მეტად მეტყველებს იმ შესაძლებლობებზე, რომლებიც მის წინაშე იხსნება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ინტელექტი პოლიტიკური ცნებაა.
თავისი ისტორიის განმავლობაში დასავლური სამყარო ინტელექტის დონის შესაბამისად განსაზღვრავდა, თუ რა შეუძლია გააკეთოს ადამიანმა საზოგადოებისთვის. მაგალითად, გონებრივი შესაძლებლობების ტრადიციულად მაღალ დონეს ჩვენ ვანიჭებთ ექიმებს, ინჟინრებს, ქვეყნის პირველ პირებს. ყველაფერი კარგად იქნებოდა, მაგრამ ჩვენ მიგვაჩნდა, რომ ინტელექტის დონე გვაძლევს უფლებას განვკარგოთ სხვა ადამიანების ბედი. ჩვენ ვიყავით კოლონიზატორები, ადამიანები მიგვყავდა მონებად, ვაჭრიდით სასქესო ორგანოებს და ვანადგურებდით მათ, ვისაც ნაკლებად გონივრულად და განვითარებულად მივიჩნევდით.
ინტელექტისადმი ჩვენი დამოკიდებულება მკვეთრად შეიცვალა ხელოვნური ინტელექტის ტექნოლოგიების განვითარებით. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ჩვენ ვაკვირდებით ამ სფეროში მნიშვნელოვან პროგრესს და, როგორც ჩანს, საოცარი სამეცნიერო მიღწევების პირას ვიმყოფებით. თუ ხელოვნური ინტელექტის თემაზე ინტერნეტ-მემების და ხუმრობების რაოდენობით ვიმსჯელებთ, ჩვენ ერთდროულად აღფრთოვანებული ვართ იმით, რაც ხდება, და ამავე დროს საკმაოდ შეშინებული. იმისთვის, რომ გავიგოთ, რა გვაშინებს კონკრეტულად და რატომ არ ვართ გულგრილი გონებრივი შესაძლებლობების თემის მიმართ, აუცილებელია მისი განხილვა ისტორიული და პოლიტიკური თვალსაზრისით და თვალის მიდევნება, თუ როგორ გადააქცია ფილოსოფიურმა აზროვნებამ ინტელექტი დაუსრულებელი მონაპოვარის გამართლების ინსტრუმენტად.
პლატონი
პირველმა აზროვნების შესახებ მსჯელობა პლატონმა დაიწყო. თავის ნაშრომებში იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს აზროვნების პროცესს და ამტკიცებს, რომ გაუაზრებელი ცხოვრება არაფრად არ ღირს. უნდა გვახსოვდეს, რომ პლატონი ცხოვრობდა იმ სამყაროში, სადაც მითი და მისტიკური ცნობიერება წარმოადგენდა ბუნებრივ გარემოს ადამიანის გონებისთვის. ამიტომ, პლატონის განცხადება იმის შესახებ, რომ ადამიანს შეუძლია სამყაროს შემეცნება აზროვნების საშუალებით, ან, როგორც ახლა იტყოდნენ, ინტელექტის გამოყენების გზით, იმ დროისთვის იყო ძალიან თამამი და მიმზიდველი.
თავის ნაშრომში „სახელმწიფო“ ის აცხადებს, რომ მხოლოდ ფილოსოფოსს შეუძლია მართოს სახელმწიფო, რადგან მხოლოდ მას შეუძლია მოვლენების სწორად განსაზღვრა. ამით პლატონმა საფუძველი ჩაუყარა ინტელექტუალური მერიტოკრატიის იდეას - მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ მხოლოდ ყველაზე ჭკვიანებს შეუძლიათ სხვა ადამიანების მართვა.
იდეა იმ დროისთვის რევოლუციური იყო: თუმცა ათენში უკვე ტარდებოდა ექსპერიმენტები დემოკრატიასთან, როგორც მართვის ფორმასთან. მხოლოდ მოთხოვნები მმართველთა მიმართ ძალიან ბუნდოვანი იყო: საკმარისი იყო, რომ ის მამრობითი სქესის მოქალაქე ყოფილიყო. მისი გონებრივი შესაძლებლობების შესახებ საუბარიც არ ყოფილა. სხვა რეგიონებში მთავრობაში ადგილები ნაწილდებოდა ან ელიტარული კლასებისადმი (არისტოკრატია) კუთვნილების, ან ღვთიური განგების (თეოკრატიის) დანიშვნის მიხედვით, ან უბრალოდ ძალაუფლების დონის (ტირანია) მიხედვით.
არისტოტელე
პლატონის ნოვატორული იდეა წარმატებით განვითარდა ეპოქის ბრწყინვალე ჭკუის ნაყოფიერ ნიადაგზე, და მისი მოწაფე არისტოტელე გამონაკლისი არ ყოფილა. არისტოტელე განსხვავდებოდა მასწავლებლისგან სამყაროზე უფრო პრაქტიკული და სისტემატური შეხედულებებით, ამიტომ „სულის რაციონალური ელემენტი“ მან გამოიყენა ბუნებრივი სოციალური იერარქიის კონცეფციის შესაქმნელად. თავის „პოლიტიკაში“ იგი აცხადებს: „ბატონობა და მორჩილება არა მხოლოდ აუცილებელი, არამედ სასარგებლოცაა, და დაბადებიდანვე ზოგი არსება განსხვავდება [იმ გაგებით, რომ ზოგ მათგანს დანიშნულება აქვს] მორჩილების, ზოგი კი ბატონობისკენ სწრაფვით“. აქედან გამომდინარე, განათლებული მამაკაცები საკმაოდ ბუნებრივად დომინირებენ ქალებზე, მამაკაცებზე და მონებზე, რომლებიც ფიზიკურად შრომობენ. ამ იერარქიაში დაბლა მხოლოდ ცხოველები იმყოფებიან, რომლებიც იმდენად არიან მოკლებული გონივრულობას, რომ მათ უბრალოდ აუცილებლად სჭირდებათ ვინმემ მართოს.
როგორც ჩანს, უკვე დასავლური აზრის გარიჟრაჟზე, ინტელექტი ასოცირებული იყო განათლებულ ევროპელ მამაკაცთან. ამ კლასისადმი მიკუთვნება საკმარისი ხდება ძალაუფლების გასამართლებლად ქალებზე, დაბალ კლასებზე, ბარბაროსულ ცივილიზაციებზე და ცხოველებზე.
ჩვენ ვერც კი შევამჩნიეთ, თუ როგორ გადავედით პლატონის რაციონალური ელემენტის პირველადობის იდეიდან არისტოტელეს კონცეფციაზე, რაც გულისხმობს მოაზროვნე მამაკაცთა სრულიად ბუნებრივ ძალაუფლებას.
ინტელექტუალური უსამართლობის ეს მატარებელი დღემდე მუშაობს იმ საწვავზე, რომლითაც 2000 წლის წინ ორი წვერიანი მამაკაცი მართავდა. თანამედროვე ავსტრალიელი ფილოსოფოსი ვალ პლამვუდი ამტკიცებს, რომ ბერძნული ფილოსოფიის ორი გიგანტი, რომლებიც შეიარაღებულნი არიან საეჭვო დუალიზმით, მაინც ახერხებენ დღესაც გავლენა მოახდინონ ჩვენს მოსაზრებებზე გონების შესახებ. დაფიქრდით: ისეთი კატეგორიები, როგორიცაა „ჭკვიანი/სულელი“ ან „რაციონალური/ემოციური“, უხილავად არიან დაკავშირებული ისეთ კატეგორიებთან, როგორიცაა „მამაკაცი/ქალი“, „ცივილიზებული/პრიმიტიული“, „ადამიანური/ცხოველური“. ამ დუალურ კატეგორიებს შეფასებითი ხასიათი აქვთ და იწვევენ „დომინირება/დამორჩილებამდე“ ან „ბატონი/მონამდე“მნიშვნელობის გაფართოებას. იმისთვის, რომ დომინირების ურთიერთობებს აღვიქვამთ ყველაზე ჭკვიანის უფლებით, როგორც ბუნებრივს, მადლობა არისტოტელეს უნდა ვუთხრათ.
დეკარტი
დასავლურმა ფილოსოფიამ თავის პიკს მიაღწია გამოჩენილი დუალისტის რენე დეკარტის შრომებით. თუ არისტოტელე აღიარებდა ცხოველების გარკვეულ უფლებას მინიმალურ და პრიმიტიულ, მაგრამ მაინც გონებრივ საქმიანობაზე, დეკარტი მთლიანად უარყოფდა მათ ამ უფლებას. ცნობიერება, დეკარტის აზრით, ადამიანის განსაკუთრებული უპირატესობაა. დეკარტის ფილოსოფია ასახავდა ქრისტიანული იდეოლოგიის ათასწლეულს, რომელმაც გონება სულის საკუთრებად გახადა, ღვთიურ ნაპერწკლად აქცია და რომელიც მემკვიდრეობით ერგო მხოლოდ იმ იღბლიანებს, ვინც შეიქმნა ღვთის ხატად და მსგავსად. დეკარტმა უარყო ბუნებრივის გონიერება და რაიმე ღირებულება და ამით მან აამოქმედა პლანეტაზე სიცოცხლის სხვა სახეობების დაუფიქრებელი ჩახშობის ბორბალი.
კანტი
იდეა, რომ გონება განსაზღვრავს ადამიანს, განმანათლებლობის ეპოქაშიც დომინირებდა. იმანუილ კანტი - უძველესი დროიდან მორალის ალბათ ყველაზე გავლენიანი ფილოსოფოსი - თვლიდა, რომ მორალური ნება მხოლოდ მოაზროვნე არსებებს ახასიათებს, „პირებს“ და „ნივთებს თავის თავში“. არამოაზროვნე არსებებს, მისი აზრით, „აქვთ მხოლოდ შედარებითი ღირებულება, როგორც საშუალებას და, ამიტომ, ეწოდება ნივთი“. მათ შეიძლება ისე მოექცეთ, როგორც მოგესურვებათ.
კანტის თანახმად, რაციონალურ არსებას აქვს ღირსება, ხოლო არაგონივრულ, არამოაზროვნე არსებას ეს არ შეუძლია. რა თქმა უნდა, მისი მსჯელობა გაცილებით რთულია, მაგრამ, არსებითად, იგი მიდის იმავე დასკვნამდე, რაც არისტოტელე: ბუნებრივად არსებობენ ბატონები და მონები, და ისინი განსხვავდებიან თავისი ინტელექტის დონით.
ამგვარი დასკვნები შემდგომში გახდა კოლონიური პოლიტიკის ქვაკუთხედი. ლოგიკა ასეთია: არა თეთრკანიანი ადამიანები არიან ნაკლებად ჭკვიანები; მათ არ შეუძლიათ დამოუკიდებლად მართონ საკუთარი თავი და თავისი ტერიტორიები.
და ეს არ არის მხოლოდ გამართლებული ნაბიჯი, არამედ ნებისმიერი თეთრკანიანი ადამიანის მორალური მოვალეობაა - მათ ქვეყანაში შესვლა და მათი კულტურის განადგურება. გარდა ამისა, ვინაიდან ადამიანი განსაზღვრავს თავის გონებას, ხოლო სხვა ქვეყნების მოსახლეობა ნაკლებად გონივრულია, მაშინ ამ ქვეყნების მოსახლეობა ნაკლებად ადამიანურია. მორალური მოვალეობის ცნებები და კატეგორიული იმპერატივი მათთვის მიუწვდომელია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათი მოკვლა და დამონება შესაძლებელია.
ამ ლოგიკურმა კონსტრუქციამ შესანიშნავად იმუშავა ქალებზე, რომლებიც ძალიან ფუქსავატებად და ნაზებად ითვლებოდნენ იმისთვის, რომ გაეზიარებინათ გონებრივი ადამიანის პრივილეგიები. ისტორიკოსის ჯოანა ბურკის აზრით, XIX საუკუნის დიდი ბრიტანეთის კანონი ნაკლებად იცავდა ქალთა უფლებებს, ვიდრე შინაური ცხოველების. გასაკვირი არ არის, რომ ინტელექტის საზომი ტექნოლოგიები უფრო მეტი ენთუზიაზმით განვითარდა, ვიდრე ქალთა უფლებებისთვის ბრძოლა.
გალტონი
ფრენსის გალტონი ფსიქომეტრიის, გონების გაზომვის ფსევდომეცნიერების მამაა და ჩარლზ დარვინის ბიძაშვილი. გალტონი, რომელიც თავის დროზე შთააგონა მისი ნათესავის „სახეობათა წარმოშობამ“, შექმნა კონცეფცია იმის შესახებ, რომ გონებრივი შესაძლებლობები მემკვიდრეობით გადაეცემა და მათი გაუმჯობესება სელექციის გზით შეიძლება. ამისათვის საკმარისია მოძებნოთ საზოგადოების ყველაზე უფრო ნიჭიერი წევრები და დაარწმუნოთ ისინი ერთმანეთთან კავშირი შექმნან. ნაკლებად ნიჭიერების აღდგენა უნდა შეიზღუდოს ჩვენი სახეობების კეთილდღეობის გამო. გალტონი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ თეორიული გამოთვლებით: მომდევნო ათწლეულებში, კალიფორნიაში 20 000-ზე მეტი ქალი იქნა სტერილიზებული გალტონის ტესტების შედეგად ცუდი შედეგების მიღების შემდეგ.
როგორც ვხედავთ, ინტელექტის საზომი მეცნიერება შორს არ წასულა ევგენიკისგან.
მოწინააღმდეგეები
ამრიგად, ჩვენ გავარკვიეთ, რომ ისტორიაში ყველაზე სასტიკი მოვლენები ხდებოდა ინტელექტუალური უპირატესობის ნიშნის ქვეშ. მიუხედავად ამისა, გონივრულობაზე ადამიანის უპირატესი უფლების კონცეფციას ყოველთვის ჰყავდა არა მხოლოდ აპოლოგეტები, არამედ მოწინააღმდეგეებიც. დევიდ იუმიდან ფრიდრიხ ნიცშემდე, ზიგმუნდ ფროიდიდან პოსტმოდერნისტთა პლეადამდე ყოველთვის იყვნენ მოაზროვნეები, რომლებიც ვარაუდობდნენ, რომ ჩვენ იმდენად ჭკვიანები არ ვართ, როგორც გვინდა ამის გვჯეროდეს, და რომ ცნობიერების ფლობა სრულიად არ არის უმაღლესი სათნოება.
მიუხედავად ამისა, ინტელექტუალური შესაძლებლობები მაინც წარმოადგენენ, თუნდაც ძალზე გავლენიან, მაგრამ მხოლოდ ერთ კრიტერიუმს. დიახ, სკოლაში შესვლის წერტილი შეიძლება გახდეს IQ ტესტები, მაგრამ ბევრ სფეროში უფრო მეტად ფასობს შემოქმედებითი ან სამეწარმეო უნარები.
იმის ნაცვლად, რომ განადგურდეს ინტელექტუალური უპირატესობის სისტემა, ღირს ფოკუსირება ისეთ სისტემებზე, რომლებიც დამატებით სარგებელს აძლევს კარგი წარმოშობის თეთრკანიან მამაკაცებს. ის გამოცდა, რომელიც ერთხელ მეც ჩავაბარე, ემსახურებოდა ნიჭიერი ბავშვების გამოვლინებას საზოგადოების ყველა სფეროში. ირონია ისაა, რომ მდიდარ თეთრკანიანთა ოჯახების ნიჭიერ ბავშვებს სწავლისა და განვითარების გაცილებით მეტი შესაძლებლობა ჰქონდათ და გასაკვირი არ არის, რომ ისინი უკეთესად აბარებდნენ ტესტს. ამ ფაქტმა კიდევ ერთხელ დაარწმუნა საზოგადოება ზოგიერთი ადამიანების უპირატესობაში სხვებზე, და კიდევ ერთხელ აღმოჩნდა ჩაკეტილი მანკიერი წრე.
რატომ გვეშინია ჭკვიანი რობოტების?
სტატიის დასაწყისში დასმულ კითხვას დავუბრუნდეთ: რატომ გვაშინებს ხელოვნური ინტელექტის წარმოქმნის შესაძლებლობა? იმიტომ ხომ არა, რომ ჩვენ შევეჩვიეთ იმას, რომ უფრო ჭკვიანი ყოველთვის დომინირებს და ჩვენ, რა თქმა უნდა, ნამდვილად არ გვინდა ბარიკადების მეორე მხარეს აღმოვჩნდეთ?
ხელოვნური ინტელექტი თუ ბუნებრივი სისულელე?
მე არ ვამტკიცებ, რომ ძლიერი ხელოვნური ინტელექტის გაჩენის შიშები უსაფუძვლოა. ძალიან რეალური საფრთხეები არსებობს, მაგრამ მათ საერთო არაფერი აქვთ რობოტების მიერ ადამიანის ცივილიზაციის კოლონიზაციასთან.
იმის ნაცვლად, რომ ვიფიქროთ, თუ რა უნდა გავაკეთოთ ხელოვნურ ინტელექტს, უმჯობესია ვიფიქროთ იმაზე, თუ რა გავაკეთოთ საკუთარ თავს. თუ ხელოვნურ ინტელექტს შეეძლება ოდესმე ჩვენთვის რაიმე ზიანის მიყენება, ეს ნამდვილად მოხდება არა ხელოვნური ინტელექტის სურვილის გამო დაიპყროს კაცობრიობა, არამედ ჩვენი საკუთარი სისულელის გამო, რამაც პროგრამაში შეცდომის დანერგვის საშუალება მოგვცა. ხელოვნური ინტელექტის კი არ უნდა გვეშინოდეს, არამედ ბუნებრივი სისულელის.
პლატონი დარწმუნებული იყო, რომ ფილოსოფოსი ნებაყოფლობით არ გახდებოდა მეფე, რადგან მას არ ჰქონდა ადამიანების მართვის სურვილი. აღმოსავლეთის აზროვნებაში დამკვიდრდა მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ბრძენია ის, ვინც თავს არიდებს ძალაუფლებას და არ აქვს პატივმოყვარეობის მიდრეკილება.
საზოგადოება დარწმუნებული რომ ყოფილიყო იმაში, რომ ბრძენი ადამიანი ის კი არ არის, ვინც ძალაუფლება მოიპოვა, არამედ ის, ვინც კონფლიქტების მოგვარებას ცდილობს, შეეშინდებოდა რობოტების უფრო მეტად, ვიდრე საკუთარი თავის?
შეიძლება ჭკვიანი ადამიანი იყოს სასტიკი?
მე ინგლისში გავიზარდე XX საუკუნის მეორე ნახევარში. იმ დროს სამყარო მოხიბლული იყო ინტელექტის კონცეფციით. გონებრივ შესაძლებლობებზე ფიქრობდნენ, მსჯელობდნენ მათ შესახებ და ამუშავებდნენ მათი გაზომვის ახალ მიდგომებს. ათეულობით ათასმა 11 წლის მოზარდმა, და მათ შორის მეც, გავიარეთ IQ ტესტი მტვრიან მუხის მერხებზე. ტესტის შედეგმა განსაზღვრა ჩვენი მომავალი: გავაგრძელოთ განათლების მიღება უნივერსიტეტში, თუ მივიღოთ დაბალი კვალიფიკაციის სპეციალობა, გამოგვადება თუ არა ტექნიკური ან ჰუმანიტარული უნარები და მრავალი სხვა.
უკვე მაშინ იდეა იმის შესახებ, რომ ინტელექტის გაზომვა შეიძლება ისევე, როგორც არტერიული წნევის გაზომვა, მოძველებული იყო. მაგრამ კიდევ უფრო ძველი იყო მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ინტელექტს შეუძლია განსაზღვროს ადამიანების მდგომარეობა ცხოვრებაში. ეს მოსაზრება წითელ ზოლად გადის დასავლური აზროვნების მთელ ისტორიაში: პლატონის ფილოსოფიიდან დაწყებული თანამედროვე პოლიტიკოსების რწმენით დამთავრებული.
თავად განმარტება „ჭკვიანი“ ან „მაღალი დონის ინტელექტის მქონე ადამიანი“ არ ეკუთვნის ადამიანის გონებრივი შესაძლებლობების შეფასებას. იგი უფრო მეტად მეტყველებს იმ შესაძლებლობებზე, რომლებიც მის წინაშე იხსნება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ინტელექტი პოლიტიკური ცნებაა.
თავისი ისტორიის განმავლობაში დასავლური სამყარო ინტელექტის დონის შესაბამისად განსაზღვრავდა, თუ რა შეუძლია გააკეთოს ადამიანმა საზოგადოებისთვის. მაგალითად, გონებრივი შესაძლებლობების ტრადიციულად მაღალ დონეს ჩვენ ვანიჭებთ ექიმებს, ინჟინრებს, ქვეყნის პირველ პირებს. ყველაფერი კარგად იქნებოდა, მაგრამ ჩვენ მიგვაჩნდა, რომ ინტელექტის დონე გვაძლევს უფლებას განვკარგოთ სხვა ადამიანების ბედი. ჩვენ ვიყავით კოლონიზატორები, ადამიანები მიგვყავდა მონებად, ვაჭრიდით სასქესო ორგანოებს და ვანადგურებდით მათ, ვისაც ნაკლებად გონივრულად და განვითარებულად მივიჩნევდით.
ინტელექტისადმი ჩვენი დამოკიდებულება მკვეთრად შეიცვალა ხელოვნური ინტელექტის ტექნოლოგიების განვითარებით. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ჩვენ ვაკვირდებით ამ სფეროში მნიშვნელოვან პროგრესს და, როგორც ჩანს, საოცარი სამეცნიერო მიღწევების პირას ვიმყოფებით. თუ ხელოვნური ინტელექტის თემაზე ინტერნეტ-მემების და ხუმრობების რაოდენობით ვიმსჯელებთ, ჩვენ ერთდროულად აღფრთოვანებული ვართ იმით, რაც ხდება, და ამავე დროს საკმაოდ შეშინებული. იმისთვის, რომ გავიგოთ, რა გვაშინებს კონკრეტულად და რატომ არ ვართ გულგრილი გონებრივი შესაძლებლობების თემის მიმართ, აუცილებელია მისი განხილვა ისტორიული და პოლიტიკური თვალსაზრისით და თვალის მიდევნება, თუ როგორ გადააქცია ფილოსოფიურმა აზროვნებამ ინტელექტი დაუსრულებელი მონაპოვარის გამართლების ინსტრუმენტად.
პლატონი
პირველმა აზროვნების შესახებ მსჯელობა პლატონმა დაიწყო. თავის ნაშრომებში იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს აზროვნების პროცესს და ამტკიცებს, რომ გაუაზრებელი ცხოვრება არაფრად არ ღირს. უნდა გვახსოვდეს, რომ პლატონი ცხოვრობდა იმ სამყაროში, სადაც მითი და მისტიკური ცნობიერება წარმოადგენდა ბუნებრივ გარემოს ადამიანის გონებისთვის. ამიტომ, პლატონის განცხადება იმის შესახებ, რომ ადამიანს შეუძლია სამყაროს შემეცნება აზროვნების საშუალებით, ან, როგორც ახლა იტყოდნენ, ინტელექტის გამოყენების გზით, იმ დროისთვის იყო ძალიან თამამი და მიმზიდველი.
თავის ნაშრომში „სახელმწიფო“ ის აცხადებს, რომ მხოლოდ ფილოსოფოსს შეუძლია მართოს სახელმწიფო, რადგან მხოლოდ მას შეუძლია მოვლენების სწორად განსაზღვრა. ამით პლატონმა საფუძველი ჩაუყარა ინტელექტუალური მერიტოკრატიის იდეას - მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ მხოლოდ ყველაზე ჭკვიანებს შეუძლიათ სხვა ადამიანების მართვა.
იდეა იმ დროისთვის რევოლუციური იყო: თუმცა ათენში უკვე ტარდებოდა ექსპერიმენტები დემოკრატიასთან, როგორც მართვის ფორმასთან. მხოლოდ მოთხოვნები მმართველთა მიმართ ძალიან ბუნდოვანი იყო: საკმარისი იყო, რომ ის მამრობითი სქესის მოქალაქე ყოფილიყო. მისი გონებრივი შესაძლებლობების შესახებ საუბარიც არ ყოფილა. სხვა რეგიონებში მთავრობაში ადგილები ნაწილდებოდა ან ელიტარული კლასებისადმი (არისტოკრატია) კუთვნილების, ან ღვთიური განგების (თეოკრატიის) დანიშვნის მიხედვით, ან უბრალოდ ძალაუფლების დონის (ტირანია) მიხედვით.
არისტოტელე
პლატონის ნოვატორული იდეა წარმატებით განვითარდა ეპოქის ბრწყინვალე ჭკუის ნაყოფიერ ნიადაგზე, და მისი მოწაფე არისტოტელე გამონაკლისი არ ყოფილა. არისტოტელე განსხვავდებოდა მასწავლებლისგან სამყაროზე უფრო პრაქტიკული და სისტემატური შეხედულებებით, ამიტომ „სულის რაციონალური ელემენტი“ მან გამოიყენა ბუნებრივი სოციალური იერარქიის კონცეფციის შესაქმნელად. თავის „პოლიტიკაში“ იგი აცხადებს: „ბატონობა და მორჩილება არა მხოლოდ აუცილებელი, არამედ სასარგებლოცაა, და დაბადებიდანვე ზოგი არსება განსხვავდება [იმ გაგებით, რომ ზოგ მათგანს დანიშნულება აქვს] მორჩილების, ზოგი კი ბატონობისკენ სწრაფვით“. აქედან გამომდინარე, განათლებული მამაკაცები საკმაოდ ბუნებრივად დომინირებენ ქალებზე, მამაკაცებზე და მონებზე, რომლებიც ფიზიკურად შრომობენ. ამ იერარქიაში დაბლა მხოლოდ ცხოველები იმყოფებიან, რომლებიც იმდენად არიან მოკლებული გონივრულობას, რომ მათ უბრალოდ აუცილებლად სჭირდებათ ვინმემ მართოს.
როგორც ჩანს, უკვე დასავლური აზრის გარიჟრაჟზე, ინტელექტი ასოცირებული იყო განათლებულ ევროპელ მამაკაცთან. ამ კლასისადმი მიკუთვნება საკმარისი ხდება ძალაუფლების გასამართლებლად ქალებზე, დაბალ კლასებზე, ბარბაროსულ ცივილიზაციებზე და ცხოველებზე.
ჩვენ ვერც კი შევამჩნიეთ, თუ როგორ გადავედით პლატონის რაციონალური ელემენტის პირველადობის იდეიდან არისტოტელეს კონცეფციაზე, რაც გულისხმობს მოაზროვნე მამაკაცთა სრულიად ბუნებრივ ძალაუფლებას.
ინტელექტუალური უსამართლობის ეს მატარებელი დღემდე მუშაობს იმ საწვავზე, რომლითაც 2000 წლის წინ ორი წვერიანი მამაკაცი მართავდა. თანამედროვე ავსტრალიელი ფილოსოფოსი ვალ პლამვუდი ამტკიცებს, რომ ბერძნული ფილოსოფიის ორი გიგანტი, რომლებიც შეიარაღებულნი არიან საეჭვო დუალიზმით, მაინც ახერხებენ დღესაც გავლენა მოახდინონ ჩვენს მოსაზრებებზე გონების შესახებ. დაფიქრდით: ისეთი კატეგორიები, როგორიცაა „ჭკვიანი/სულელი“ ან „რაციონალური/ემოციური“, უხილავად არიან დაკავშირებული ისეთ კატეგორიებთან, როგორიცაა „მამაკაცი/ქალი“, „ცივილიზებული/პრიმიტიული“, „ადამიანური/ცხოველური“. ამ დუალურ კატეგორიებს შეფასებითი ხასიათი აქვთ და იწვევენ „დომინირება/დამორჩილებამდე“ ან „ბატონი/მონამდე“მნიშვნელობის გაფართოებას. იმისთვის, რომ დომინირების ურთიერთობებს აღვიქვამთ ყველაზე ჭკვიანის უფლებით, როგორც ბუნებრივს, მადლობა არისტოტელეს უნდა ვუთხრათ.
დეკარტი
დასავლურმა ფილოსოფიამ თავის პიკს მიაღწია გამოჩენილი დუალისტის რენე დეკარტის შრომებით. თუ არისტოტელე აღიარებდა ცხოველების გარკვეულ უფლებას მინიმალურ და პრიმიტიულ, მაგრამ მაინც გონებრივ საქმიანობაზე, დეკარტი მთლიანად უარყოფდა მათ ამ უფლებას. ცნობიერება, დეკარტის აზრით, ადამიანის განსაკუთრებული უპირატესობაა. დეკარტის ფილოსოფია ასახავდა ქრისტიანული იდეოლოგიის ათასწლეულს, რომელმაც გონება სულის საკუთრებად გახადა, ღვთიურ ნაპერწკლად აქცია და რომელიც მემკვიდრეობით ერგო მხოლოდ იმ იღბლიანებს, ვინც შეიქმნა ღვთის ხატად და მსგავსად. დეკარტმა უარყო ბუნებრივის გონიერება და რაიმე ღირებულება და ამით მან აამოქმედა პლანეტაზე სიცოცხლის სხვა სახეობების დაუფიქრებელი ჩახშობის ბორბალი.
კანტი
იდეა, რომ გონება განსაზღვრავს ადამიანს, განმანათლებლობის ეპოქაშიც დომინირებდა. იმანუილ კანტი - უძველესი დროიდან მორალის ალბათ ყველაზე გავლენიანი ფილოსოფოსი - თვლიდა, რომ მორალური ნება მხოლოდ მოაზროვნე არსებებს ახასიათებს, „პირებს“ და „ნივთებს თავის თავში“. არამოაზროვნე არსებებს, მისი აზრით, „აქვთ მხოლოდ შედარებითი ღირებულება, როგორც საშუალებას და, ამიტომ, ეწოდება ნივთი“. მათ შეიძლება ისე მოექცეთ, როგორც მოგესურვებათ.
კანტის თანახმად, რაციონალურ არსებას აქვს ღირსება, ხოლო არაგონივრულ, არამოაზროვნე არსებას ეს არ შეუძლია. რა თქმა უნდა, მისი მსჯელობა გაცილებით რთულია, მაგრამ, არსებითად, იგი მიდის იმავე დასკვნამდე, რაც არისტოტელე: ბუნებრივად არსებობენ ბატონები და მონები, და ისინი განსხვავდებიან თავისი ინტელექტის დონით.
ამგვარი დასკვნები შემდგომში გახდა კოლონიური პოლიტიკის ქვაკუთხედი. ლოგიკა ასეთია: არა თეთრკანიანი ადამიანები არიან ნაკლებად ჭკვიანები; მათ არ შეუძლიათ დამოუკიდებლად მართონ საკუთარი თავი და თავისი ტერიტორიები.
და ეს არ არის მხოლოდ გამართლებული ნაბიჯი, არამედ ნებისმიერი თეთრკანიანი ადამიანის მორალური მოვალეობაა - მათ ქვეყანაში შესვლა და მათი კულტურის განადგურება. გარდა ამისა, ვინაიდან ადამიანი განსაზღვრავს თავის გონებას, ხოლო სხვა ქვეყნების მოსახლეობა ნაკლებად გონივრულია, მაშინ ამ ქვეყნების მოსახლეობა ნაკლებად ადამიანურია. მორალური მოვალეობის ცნებები და კატეგორიული იმპერატივი მათთვის მიუწვდომელია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათი მოკვლა და დამონება შესაძლებელია.
ამ ლოგიკურმა კონსტრუქციამ შესანიშნავად იმუშავა ქალებზე, რომლებიც ძალიან ფუქსავატებად და ნაზებად ითვლებოდნენ იმისთვის, რომ გაეზიარებინათ გონებრივი ადამიანის პრივილეგიები. ისტორიკოსის ჯოანა ბურკის აზრით, XIX საუკუნის დიდი ბრიტანეთის კანონი ნაკლებად იცავდა ქალთა უფლებებს, ვიდრე შინაური ცხოველების. გასაკვირი არ არის, რომ ინტელექტის საზომი ტექნოლოგიები უფრო მეტი ენთუზიაზმით განვითარდა, ვიდრე ქალთა უფლებებისთვის ბრძოლა.
გალტონი
ფრენსის გალტონი ფსიქომეტრიის, გონების გაზომვის ფსევდომეცნიერების მამაა და ჩარლზ დარვინის ბიძაშვილი. გალტონი, რომელიც თავის დროზე შთააგონა მისი ნათესავის „სახეობათა წარმოშობამ“, შექმნა კონცეფცია იმის შესახებ, რომ გონებრივი შესაძლებლობები მემკვიდრეობით გადაეცემა და მათი გაუმჯობესება სელექციის გზით შეიძლება. ამისათვის საკმარისია მოძებნოთ საზოგადოების ყველაზე უფრო ნიჭიერი წევრები და დაარწმუნოთ ისინი ერთმანეთთან კავშირი შექმნან. ნაკლებად ნიჭიერების აღდგენა უნდა შეიზღუდოს ჩვენი სახეობების კეთილდღეობის გამო. გალტონი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ თეორიული გამოთვლებით: მომდევნო ათწლეულებში, კალიფორნიაში 20 000-ზე მეტი ქალი იქნა სტერილიზებული გალტონის ტესტების შედეგად ცუდი შედეგების მიღების შემდეგ.
როგორც ვხედავთ, ინტელექტის საზომი მეცნიერება შორს არ წასულა ევგენიკისგან.
მოწინააღმდეგეები
ამრიგად, ჩვენ გავარკვიეთ, რომ ისტორიაში ყველაზე სასტიკი მოვლენები ხდებოდა ინტელექტუალური უპირატესობის ნიშნის ქვეშ. მიუხედავად ამისა, გონივრულობაზე ადამიანის უპირატესი უფლების კონცეფციას ყოველთვის ჰყავდა არა მხოლოდ აპოლოგეტები, არამედ მოწინააღმდეგეებიც. დევიდ იუმიდან ფრიდრიხ ნიცშემდე, ზიგმუნდ ფროიდიდან პოსტმოდერნისტთა პლეადამდე ყოველთვის იყვნენ მოაზროვნეები, რომლებიც ვარაუდობდნენ, რომ ჩვენ იმდენად ჭკვიანები არ ვართ, როგორც გვინდა ამის გვჯეროდეს, და რომ ცნობიერების ფლობა სრულიად არ არის უმაღლესი სათნოება.
მიუხედავად ამისა, ინტელექტუალური შესაძლებლობები მაინც წარმოადგენენ, თუნდაც ძალზე გავლენიან, მაგრამ მხოლოდ ერთ კრიტერიუმს. დიახ, სკოლაში შესვლის წერტილი შეიძლება გახდეს IQ ტესტები, მაგრამ ბევრ სფეროში უფრო მეტად ფასობს შემოქმედებითი ან სამეწარმეო უნარები.
იმის ნაცვლად, რომ განადგურდეს ინტელექტუალური უპირატესობის სისტემა, ღირს ფოკუსირება ისეთ სისტემებზე, რომლებიც დამატებით სარგებელს აძლევს კარგი წარმოშობის თეთრკანიან მამაკაცებს. ის გამოცდა, რომელიც ერთხელ მეც ჩავაბარე, ემსახურებოდა ნიჭიერი ბავშვების გამოვლინებას საზოგადოების ყველა სფეროში. ირონია ისაა, რომ მდიდარ თეთრკანიანთა ოჯახების ნიჭიერ ბავშვებს სწავლისა და განვითარების გაცილებით მეტი შესაძლებლობა ჰქონდათ და გასაკვირი არ არის, რომ ისინი უკეთესად აბარებდნენ ტესტს. ამ ფაქტმა კიდევ ერთხელ დაარწმუნა საზოგადოება ზოგიერთი ადამიანების უპირატესობაში სხვებზე, და კიდევ ერთხელ აღმოჩნდა ჩაკეტილი მანკიერი წრე.
რატომ გვეშინია ჭკვიანი რობოტების?
სტატიის დასაწყისში დასმულ კითხვას დავუბრუნდეთ: რატომ გვაშინებს ხელოვნური ინტელექტის წარმოქმნის შესაძლებლობა? იმიტომ ხომ არა, რომ ჩვენ შევეჩვიეთ იმას, რომ უფრო ჭკვიანი ყოველთვის დომინირებს და ჩვენ, რა თქმა უნდა, ნამდვილად არ გვინდა ბარიკადების მეორე მხარეს აღმოვჩნდეთ?
ხელოვნური ინტელექტი თუ ბუნებრივი სისულელე?
მე არ ვამტკიცებ, რომ ძლიერი ხელოვნური ინტელექტის გაჩენის შიშები უსაფუძვლოა. ძალიან რეალური საფრთხეები არსებობს, მაგრამ მათ საერთო არაფერი აქვთ რობოტების მიერ ადამიანის ცივილიზაციის კოლონიზაციასთან.
იმის ნაცვლად, რომ ვიფიქროთ, თუ რა უნდა გავაკეთოთ ხელოვნურ ინტელექტს, უმჯობესია ვიფიქროთ იმაზე, თუ რა გავაკეთოთ საკუთარ თავს. თუ ხელოვნურ ინტელექტს შეეძლება ოდესმე ჩვენთვის რაიმე ზიანის მიყენება, ეს ნამდვილად მოხდება არა ხელოვნური ინტელექტის სურვილის გამო დაიპყროს კაცობრიობა, არამედ ჩვენი საკუთარი სისულელის გამო, რამაც პროგრამაში შეცდომის დანერგვის საშუალება მოგვცა. ხელოვნური ინტელექტის კი არ უნდა გვეშინოდეს, არამედ ბუნებრივი სისულელის.
პლატონი დარწმუნებული იყო, რომ ფილოსოფოსი ნებაყოფლობით არ გახდებოდა მეფე, რადგან მას არ ჰქონდა ადამიანების მართვის სურვილი. აღმოსავლეთის აზროვნებაში დამკვიდრდა მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ბრძენია ის, ვინც თავს არიდებს ძალაუფლებას და არ აქვს პატივმოყვარეობის მიდრეკილება.
საზოგადოება დარწმუნებული რომ ყოფილიყო იმაში, რომ ბრძენი ადამიანი ის კი არ არის, ვინც ძალაუფლება მოიპოვა, არამედ ის, ვინც კონფლიქტების მოგვარებას ცდილობს, შეეშინდებოდა რობოტების უფრო მეტად, ვიდრე საკუთარი თავის?
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Will be revised