დღესასწაულები და კალენდარი ხაკასეთში

დღესასწაულები და კალენდარი ხაკასეთში 

ხაკასეთის კალენდარი 

 https://khakassia.travel/khakass_prasdniki/

ხაკასეთის კალენდარი აგებულია მზისა და მთვარის ციკლის საფუძველზე. უძველესი დროიდან მზის ციკლებს იყენებდნენ წლის ხანგრძლივობის და ძირითადი მოვლენებისა და დღესასწაულების დასადგენად, ხოლო მთვარის ციკლებს ყოველდღიური მოქმედებისთვის იყენებდნენ. მაგალითად, მთვარის კალენდრის მიხედვით განისაზღვრებოდა თესვის, პირუტყვის გაპარსვის, გარკვეული რიტუალების დრო. ახალ მთვარეზე სრულდებოდა ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ, გვარის უფროსი ან შამანი უსურვებდა მთელ სოფელს, რომ „ყველა ადამიანი ჯანმრთელი ყოფილიყო, პირუტყვი კი ძლიერი!“ მთვარე ყოველ 7 დღეში იცვლის თავის იერსახეს, ახალი მთვარიდან ითვლიან კვირას. ორშაბათი - პაზიტი (მძიმე დღე, არ შეიძლება პირუტყვზე ნიშნის დადება), სამშაბათი - ტოოი კიუნი (მსგავსი დღე), ოთხშაბათი - საარსიხ კუინი (უწყვილო დღე, არ შეიძლება გამგზავრება), ხუთშაბათი - ტორტ ხონიკი (ოთხი ღამისთევა), პარასკევი - პოს ხონიხი (ხუთი ღამისთევა), შაბათი - ჩეჩიმე, კვირა - პოზირახი (დასვენების დღე)

მთავარ კალენდარულ დღეებს ასევე საფუძვლად უდევს მზის კალენდრის მნიშვნელოვანი თარიღები. კალენდარული წელი გაზაფხულის ბუნიობით, 22 თებერვლიდან იწყებოდა, რომელსაც ასევე უწოდებენ ჩილ პაზის - წლის დასაწყისს. ზაფხულის მზედგომის დღეზე, 22 ივნისზე (კიუნ პაზი - დიდი მზის დღე), მთელი წლის მთავარი დღესასწაული მოდის - ტუნ პაირამი. შემოდგომის ბუნიობის დღეს, 22 სექტემბერს (კუს პაზი - ძალის დასაწყისს), აღინიშნება ურთუნ ტოიის დღესასწაული - მოსავლის აღების დღე. დაბოლოს, ზამთრის მზედგომის დღეს, 22 დეკემბერს, აი პაზის ზამთრის დღესასწაული აღინიშნება - დიდი მთვარის დღე.

სოლარული ნიშანი 

კალენდარული წლის ოთხი მთავარი თარიღი ემთხვევა ქვეყნის ოთხ მხარეს და სოლარული ნიშნის საკრალურ მნიშვნელობას - ხაკასეთის უძველეს სიმბოლოს. სოლარული ნიშანი არის დროისა და სივრცის გადაკვეთის სიმბოლო, მზის თაყვანისცემის სიმბოლო. ნიშანს რამდენიმე ცნობადი სახეობა აქვს, რომელთაგან ყველაზე ცნობილია მზე ოთხი სხივით. სოლარული ნიშანი ხშირად გვხვდება ძვ.წ. III ათასწლეულში, ე.წ. ოკუნევის არქეოლოგიური კულტურის დროს შექმნილ მენგირებზე. ოკუნეველებმა პირველად გააცნობიერეს კავშირი კოსმოსსა და ბუნებას შორის და შეძლეს მათი ასახვა სოლარულ ნიშანში. უნდა აღინიშნოს, რომ სოლარული ნიშნების გამოსახულებები გვხვდება მხოლოდ ხაკასეთ-მინუსინსკის აუზის ტერიტორიაზე; მეზობელ ტერიტორიებზე ასეთი სიმბოლოები არ შეინიშნება.

ეროვნული დღესასწაულები 

ჩილ პაზი  – ჰაკასიის ახალი წელი, რომელიც აღინიშნება გაზაფხულის ბუნიობის დღეს, 22 მარტს. ისტორიულად, სასოფლო-სამეურნეო წელიწადი სწორედ ჩილ-პაზიდან იწყება. ამ დღეს ზეციდან დედამიწაზე ბრუნდებიან მთების, წყლის, დედამიწის (ეეზი) სულები, ბუნება იღვიძებს. სულებს საზეიმოდ ხვდებოდნენ, ტარდებოდა პაი-ხაზინის რიტუალი - ჩალამის ლენტების მიბმა წმინდა არყის ხეზე, წარმატებული წლის ჩუქების თხოვნით, ასევე ოტ-ინეს ცეცხლის კვების რიტუალი. ამჟამად, ხაკასიური ახალი წელი ჩილ პიზი ტარდება მარტის ბოლო შაბათს, სპეციალურ მოედანზე რესპუბლიკის იპოდრომის ტერიტორიაზე ქალაქ აბაკანში, რომელსაც თან ახლავს ბაზრობის ვაჭრობა და შემოქმედებითი კოლექტივების გამოსვლები.

ტუნ პაირამი (ტუნ აირანი) – პირველი აირანის დღესასწაული, მესაქონლეობის მთავარი საზაფხულო დღესასწაული, რომელიც ცნობილია დაახლოებით ორი ათასი წლის განმავლობაში. ისტორიულად, იგი აღნიშნავდა საქონლის გადასვლას ზამთრის გზიდან ზაფხულის გზაზე, აგრეთვე საგაზაფხულო საველე სამუშაოების დასრულებას და პირველი აირანის (დამჟავებული რძისგან მიღებული სასმელი) მიღების დროს. ეს სასმელები სამკურნალო სასმელებად ითვლებოდა, მათი მიწაზე დაღვრა არ შეიძლებოდა. ტუნ პაირამის დღესასწაულის მთავარი მოქმედება იყო მსხვერპლის შეწირვის წესი. ამისათვის დიდ კოცონს დაანთებდნენ, შამანი ან უხუცესი მას 9–ჯერ შემოუვლიდა საათის ისრის მიმართულებით, სურვილებს წარმოთქვამდა შეკრებილთა მიმართ და თხოვნით მიმართავდა სულებს, ცეცხლში აგდებდა სამსხვერპლო საჭმელს. ტუნ პაირამი ყოველთვის ხალხმრავალი თავმოყრით ტარდებოდა, რიტუალური ნაწილის შემდეგ ეწყობოდა სპორტული შეჯიბრებები, ამზადებდნენ მასობრივ ტრაპეზებს ყველა სტუმრისთვის, იწვევდნენ მომღერლებსა და მუსიკოსებს, ამ დროს ივიწყებდნენ შუღლს და დავას. თანამედროვე ხაკასეთში ტუნ პაირამის მთავარი დღესასწაული ტარდება სოფელ ასკიზთან ახლოს, საგაგსკაიის მინდორში და, თარიღის მიხედვით, ხაკასეთის რესპუბლიკის დღეს, 03 ივლისს ემთხვევა. დღესასწაულზე შეგიძლიათ ახლოს გაეცნოთ ხაკასიური კულტურის სხვადასხვა ასპექტს, შეიძინოთ სამახსოვრო სუვენირები, დააგემოვნოთ ეროვნული საკვები.

 ურტუნ ტოი  – მოსავლის დღესასწაული, ტარდება შემოდგომის ბუნიობის დღეს, 22 სექტემბერს. ეს აღიქმება როგორც სასოფლო-სამეურნეო წლის შედეგი. ამ დღეს ჯამდებოდა შედეგები, საქონელი საზაფხულო გზიდან ზამთრის გზაზე ბრუნდებოდა, იწყება ზამთრისთვის მზადება, ახალგაზრდები ქორწილებს იხდიან. შემოდგომაზე თაგვიც კი მდიდარია, ამბობენ ხაკასიელები. დღესასწაულის დროს ისინი მადლობას უხდიდნენ მოსავლისთვის ჩირ ინეს - დედამიწის სულს, ხოლო მინდვრის პირას ისინი ყოველთვის ტოვებდნენ მოუჭრელ თავთავებს - ხირა ულუზს - ნახნავი მიწის მესაკუთრის სულის წილს. ასევე იმართებოდა ტრადიციული რიტუალები, მუსიკოსების გამოსვლები და სპორტული შეჯიბრებები. ახლა ურტუნ ტოი, ისევე როგორც ჩილ პაზი, იმართება რესპუბლიკურ იპოდრომზე და მას თან ახლავს ბაზრობა.