ტექნიკა - რელიგია - ჰუმანისტიკა
ორი მოსაზრება სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის სულიერ მნიშვნელობაზე 2009
"შემდეგ ორ ტექსტს თემა და პერსპექტივა აერთიანებს. თემა: თანამედროვე ტექნიკის გავლენა სულიერი მოღვაწეობის ისეთ „კონსერვატიულ“ სფეროებზე, როგორიცაა რელიგია და ჰუმანიტარული მეცნიერებები. პერსპექტივა: რელიგიის და ჰუმანისტიკის ახალი, უფრო ფართო ჰორიზონტების დასაბუთება დღეს მათი ცივილიზაციის განაპირას განდევნის მიუხედავად. სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესი მათთვის არ არის ხელის შემშლელი, არამედ, პირიქით, მოუწოდებს საზოგადოებაში მათი მომავალი როლის განახლებისა და რადიკალური გადაფასებისკენ.
ღმერთის არსებობის სამეცნიერო-ტექნიკური არგუმენტი. რელიგიური ცოდნა
ადამიანს არ სჭირდება რაციონალური მოსაზრება იმისთვის, რომ ირწმუნოს ღმერთი, თუ რწმენამდე სულიერმა გამოცდილებამ მიიყვანა, სხვათა გამოცდილების აღქმამ და საღვთო წერილის და ტრადიციების გაცნობიერებამ. მაგრამ ადამიანი ერთიანი არსებაა, და მას სჭირდება რწმენისა და მისთვის ხელმისაწვდომი ცოდნის მთელი სისრულით დაკავშირება. პუშკინი წერდა: „გონება ეძებს ღვთაებას, გული კი ვერ პოულობს“. ხშირად კი პირიქითაა: გულმა იპოვა ღმერთი, გონება კი განაგრძობს ძებნას, ან იპოვა და დაკარგა. დაკარგვა ძნელი არ არის, როდესაც ყველა მხრიდან გესმის, რომ მეცნიერება თეორიულად ამტკიცებს, ტექნიკა კი პრაქტიკულად ადასტურებს, რომ ღმერთი მხოლოდ ილუზიაა (აქ მომყავს ბიოლოგ რიჩარდ დოკინზის არც თუ დიდი ხნის წინ გამოსული წიგნის - „მეცნიერული ათეიზმის“ მანიფესტის სათაური) [1]). ჩემი აზრით, მეცნიერული პროგრესი სულ უფრო ნათლად გვიჩვენებს ჩვენი საკუთარი მზარდი ტექნიკური შესაძლებლობების მაგალითზე, რომ სამყაროს ჰყავს შემქმნელი. და ამის დაჯერება თანამედროვე მეცნიერული მონაცემების საფუძველზე ბევრად უფრო ადვილია, ვიდრე ჩვენი საქმეში ნაკლებად ჩახედული წინაპრებისთვის.
მე უპირატესობას ვანიჭებ სიტყვას „არგუმენტი“ და არა „მტკიცებულებას“, რადგან ღმერთის არსებობის ზუსტად დამტკიცება შეუძლებელია (როგორც არ შეიძლება ბევრად უფრო მარტივი მათემატიკური ჭეშმარიტების დამტკიცება, გიოდელის დაუსრულებლობის თეორემების თანახმად). მაგრამ შეიძლება იმის ჩვენება, რომ ღმერთის არსებობა არა თუ არ ეწინააღმდეგება მეცნიერულად დაფიქსირებულ ფაქტებს და პროცესებს, არამედ შეიძლება ლოგიკურად იყოს გამოყვანილი მათგან ალბათობის მაღალი ხარისხით.
ტექნოლოგია, როგორც წესი, განიხილება, როგორც სფერო, რომელიც ასაზრდოებს ყველაზე რადიკალურ ათეისტურ შეხედულებებს. თუ ადამიანს შეუძლია მისი გონების და ენერგიის წყალობით გარდაქმნას სამყარო თავისი გეგმის მიხედვით, სად არის ამ დროს შემოქმედი, რატომ არის უმოქმედოდ, რაში ვლინდება მისი ნება? ადამიანის აქტიურობა, რომელიც სულ უფრო იზრდება ისტორიის მსვლელობისას, სულ უფრო ნაკლებ ადგილს უთმობს შემოქმედს აქტიურობისთვის. შენდება ახალი ბაბილონის კოშკი, ადამიანი იჭრება ცაში, და, თითქოს, არ არსებობს ძალა, გარდა ჯერ კიდევ გათვალისწინებელი და უმართავი ბუნებრივი პროცესებისა, რომელიც სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის ამ კოშკს გადააყირავებს.
მაგრამ რატომ უნდა უარყოს ტექნიკის წარმატებამ ღმერთის არსებობა, და არა, პირიქით, დაამტკიცოს მისი ასეთი ყოვლისშემძლეობის შესაძლებლობა, რომელიც ადრე სრულიად წარმოუდგენელი იყო იმ ადამიანებისთვის, რომლებსაც ჰქონდათ მხოლოდ შრომის პრიმიტიული იარაღი? როგორ უნდა ავუხსნათ, მაგალითად, მხვნელს ან ტყის მკაფავს, რომ ღმერთს შეუძლია წაიკითხოს ადამიანის ყველა ზრახვა? ან, რომ ადამიანს, როცა მოკვდება და მტვრად გადაიქცევა, მიუხედავად ამისა შეუძლია მისი სხეულის გარეშეც იცოცხლოს და შეინარჩუნოს პიროვნების მთლიანობა, სულის უკვდავება. ძველად ტექნიკა იყო პრიმიტიული და მატერიალური: ცული, გუთანი, ურო, ნამგალი. ჭეშმარიტად ინტელექტუალური მანქანები, ჭკვიანი მანქანები ცოტა ხნის წინ გაჩნდა, დაახლოებით ნახევარი საუკუნის წინ (ხომ არ შეიძლება ეწოდოს ინტელექტუალური ტექნიკა ორთქლმავალს ან ელექტროძრავას, ან საავიაციო ძრავას). ინტელექტუალური ტექნიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოგონება: კომპიუტერები, ელექტრონული ქსელი, ვირტუალური სამყარო, - ყველაფერი ეს მოხდა ჩემი თაობის თვალწინ. ბევრს გაუადვილდა რწმენა იმისა, რომ არსებობს ღმერთი, ზებუნებრივი გონება, მას შემდეგ, რაც ისინი გაეცნენ ხელოვნური ინტელექტის შესაძლებლობებს, თუნდაც ჯერ კიდევ ძალიან შეზღუდულს. თუ ადამიანს შეუძლია შექმნას რაღაც მისი მსგავსი, მაშინ იზრდება იმის ალბათობა, რომ თავადაც შექმნილია.
ჩემთვის, მაგალითად, გასაგებია, თუ როგორ შეიძლება ინფორმაცია დედამიწის მთელი მოსახლეობის შესახებ დაგროვდეს პატარა ელექტრონულ მოწყობილობაში, და როგორ შეიძლება ჩემი აზრების და ჩვევების გათვლა და მიხვედრა ძლიერი სერვერებით, რომლებიც ინახავენ ინფორმაციას ჩემ შესახებ. მე შემყავს რომელიმე სიტყვა, კომპიუტერმა კი წინასწარ იცის და ჩემზე უკეთესად, რომელი სიტყვის აკრეფა მინდოდა, გამომდინარე ჩემ მიერ გამოყენებული სიტყვების სიხშირიდან. ან შევდივარ საძიებო სისტემაში, და ის საყიდლად მთავაზობს გარკვეულ ნივთებს, რომლებიც საკმაოდ ასოციაციურად და პოეტურადაც კი დაკავშირებულია იმ მოთხოვნებთან, რომლებიც ერთი თვის წინ გამაჩნდა. მას ახსოვს ის, რაც დამავიწყდა, მან იცის, რაც მინდა, მკარნახობს იმას, რა შემიძლია და უნდა გავაკეთო, ის ხდება ჩემი გონების თანამოსაუბრე, თუმცა ჯერ კიდევ საკმაოდ პრიმიტიულ საკითხებში. მაგალითად, რამდენიმე თვის წინ მე ვეძებდი ერთ-ერთი ავტორის წიგნს, დღეს კი ამაზონმა სხვა ავტორის წიგნი შემომთავაზა ამ საკითხთან დაკავშირებული. თუ ვეძებ სუნამოს „წითელი ყვავილი“, ერთი კვირის შემდეგ შეიძლება შემომთავაზონ ნოვალისის რომანი, რომელშიც საუბარია იდუმალ ცისფერ ყვავილზე. იქნებ ეს ზედმეტად მარტივია, მაგრამ არც ისე სულელური და უაზრო. მთელი ეს გლობალური ქსელი, ან ნოოსფერო, ან ინფოსფერო, ან მსოფლიო ელექტრონული ბანკი სულ უფრო მოიცავენ ჩემ ინტელექტუალურ მოთხოვნებს და ჩვევებს, უკან მიბრუნებენ მათ გარკვეული კომენტარებით, წინადადებებით, ასოციაციებით, ხდებიან ჩემი ტვინის აქტიური ნაწილი, ავსებენ ჩემი ცოდნის, მეხსიერების, ნაწილობრივ, ფანტაზიის ნაკლებობას. დროთა განმავლობაში, თან ძალიან მალე, კომპიუტერები შეიტყობენ ჩემ გრძნობით თავისებურებებს, შეხების მანერას, საყვარელ სუნს, გემოვნების უპირატესობათა ამოცნობას, მე მასთან ურთიერთობა მექნება კანით, ხმით, ჟესტებით, და ყველაფერი ეს შევა უსასრულოდ მზარდ, მოსაზრებულ, თავისებურად შემოქმედ მეხსიერებაში მსოფლიო ინტელექტისა, სინტელექტისა, ადამიანებისა და მანქანების ერთობლივი ინტელექტისა.
და ახლა, უახლეს ტექნიკასთან ურთიერთობის გამოცდილებიდან გამომდინარე, ჩემთვის ბევრად უფრო ადვილია წარმოვიდგინო, როგორ შეუძლია შემოქმედებით გონებას ურთიერთობა ჰქონდეს ჩემთან, წაიკითხოს ჩემი ყველა ფიქრი, და უპასუხოს მას, და გადმომცეს თავისი აზრები. გლეხისთვის, რომელსაც გუთნის მეტი არაფერი გააჩმდა და რომელმაც ნახა მხოლოდ ერთი მატერიალური საგნის ზემოქმედება მეორეზე, განუზომლად უფრო რთულია წარმოიდგინოს, რომ, როგორც სახარებაშია ნათქვამი, ყველა თმა მის თავზე დათვლილია, და ყოველი საიდუმლოება, რაც მის სულშია, შეიძლება გახდეს აშკარა. როგორ შეიძლება უამრავ ადამიანს ყველა თმა დაუთვალო? და შეაღწიო მათ გონებაში? საიდან მოდის ეს ყოვლისმხედველი და ყოვლისმცოდნე სული? როგორ შეუძლია მას იყოს ყველგან და თითოეულში? რა თქმა უნდა, გლეხს შეუძლია უბრალოდ ირწმუნოს ის ყოველგვარი ახსნა-განმარტების და მტკიცებულების გარეშე, მაგრამ ჩემთვის და ჩემ თანამედროვეთათვის ასეთი შეხედულება ყოვლისმომცველ და ყოვლისშემძლე გონებაზე არა მხოლოდ რწმენის საკითხია, ეს არის საკმაოდ გონივრული, კარგად დასაბუთებული ვარაუდის საგანი (თავს ავარიდებ სიტყვას „მტკიცებულება“). [2]. ახლა ჩვენ ვიცით, რამდენად კომპაქტურია ინფორმაციის შენახვის საშუალებები, როგორ შეიძლება ნივთიერების ერთ მარცვალში მოთავსდეს არა მხოლოდ მომავალი ხე, არამედ, თუ ეს ელექტრონული ნივთიერებაა, კომპიუტერის ჩიპი, კვანტური სისტემა და ა.შ., -. ათასობით და მილიონობით წიგნი, გეგმები, ინფორმაცია სამყაროზე, მის თითოეულ ნაწილაკზე, შეიძლება პოტენციურად ინახებოდეს ელექტრონულ მდოგვის თესლში (ანუმარცვლებს შორის ყველაზე პატარაში).
რა არის გასაკვირი იმაში, რომ უზენაეს არსებას, უმაღლეს გონებას შეუძლია შეინახოს არა მხოლოდ ჩვენი, არამედ სხვა სამყაროთა ურიცხვი მირიადების გეგმები, და შეაღწიოს თითოეული პიროვნების, ყველა გონიერი არსების საიდუმლოებათა საიდუმლოებაში, მათ წარსულსა და მომავალში. ადრე ადამიანს ჩაქუჩით და თოხით შეეძლო ამის მხოლოდ, როგორც ზღაპრის, სასწაულის, მითის, დაჯერება. ტექნიკა გვაახლოვებს ზებუნებრივს, ბუნებრივად აქცევს მას, საკმაოდ რაციონალურად გასაგებს. ახლა უკვე შეგვიძლია ვიცოდეთ ის, რაც მხოლოდ ძველად სწამდათ, მოც.პავლეს სიტყვებიდან იმის შესახებ, თუ როგორ გადავა ვარაუდი ცოდნაში: „რადგანაც ახლა ბუნდოვნად ვხედავთ, როგორც სარკეში, მაშინ კი პირისპირ ვიხილავთ; ახლა ნაწილობრივ ვიცი, ხოლო მაშინ შევიცნობ, როგორც თავად შევიმეცნები“ (1 გზავნ. კორინთ. 13:12).
საოცრად ზუსტი სიტყვებია. მე შეცნობილი ვარ ღმერთის მიერ, რომელმაც იცის ჩემ გულში რა ხდება, როგორც მის ქმნილებაში: მაგრამ მე მას ნაწილობრივ ვიცნობ, ხოლო „მაშინ“, ჟამთა დასასრულს, „შევიცნობ, როგორც თავად შევიმეცნები“. ძველ ადამიანს შეეძლო მხოლოდ მიხვედრილიყო, რომ ის შეცნობილია, რადგან ვერც კი წარმოიდგენდა ცოდნის ისეთ ძალას და ყოვლისშემძლეობას სხვაგვარად, როგორც ღმერთში უსიტყვო რწმენას. თანამედროვე ადამიანი კი შეიცნობს იმას, თუ როგორ შეიცნობენ მას; მაგრამ უკვე კი არ ხვდება, არამედ საკუთარი ცოდნით უახლოვდება წარმოდგენას ღმერთის ყოვლისმცოდნეობის შესახებ. მეცნიერებამ და ტექნიკამ იმდენი ცოდნა მისცეს, რომ მისთვის უფრო ადვილია შეაფასოს თავისი ცოდნით, თუნდაც არასრულყოფილით, ღმერთის ყოვლისმცოდნეობა.
ყოველ შემთხვევაში, ჩვენს შორის უფსკრული უკვე არ არის, რომლის დაძლევა რწმენის ნახტომით არის შესაძლებელი, არამედ ძალიან მაღალი მთაა, რომლითაც შესაძლებელია გონების ეტაპობრივი აღმასვლა, მიუხედავად იმისა, რომ ვერასოდეს ვერ მიაღწევს მწვერვალს. ჩვენ შეგირდობას ვაღწევთ, რომლებსაც პირველად მიეცა საშუალება გამოეცნო ოსტატის მუშაობის მეთოდები - მის საიდუმლოებაში შეღწევა კი არა, არამედ იმის გაგება, სად ეძებოს ისინი. ამ თვალსაზრისით, მეცნიერებისა და ტექნიკის, მთელი ცივილიზაციის ისტორია იმ სახელოსნოში მუშაობის ელემენტარული უნარ-ჩვევების შესწავლაა, სადაც შეგირდათ აგვიყვანეს, რათა დავუფლებოდით სამყაროს შექმნის ხელობას.
ანალოგიურად, პრიმიტიულ ადამიანს ვერ გაეგო, როგორ შეიძლებოდა, რომ მომაკვდავ და ფიზიკურად გამქრალ ადამიანს გაეგრძელებინა ცხოვრება ისეთ უხილავ, შეუგრძნობელ სუბსტანციაში, რომელსაც ეწოდება სული. ამის შეიძლებოდა მხოლოდ რწმენა გქონოდა, იმ ვარაუდის და აღთქმის თანახმად, რომ სული ხვდება სხვა სამყაროში, მოგზაურობს, პოულობს თავის ადგილს სამოთხესა ან ჯოჯოხეთში, და ა.შ. ჩვენთვის, თანამედროვეთათვის და კომპიუტერული დისკებისა და ელექტრონული ქსელების მომხმარებლებისთვის, ბევრად უფრო ადვილია ინფორმაციასა და მის მატერიალურ მატარებლებს შორის სხვაობის გონივრული გაგება. თვალის დახამხამებაში ეს ინფორმაცია გადაიწერება დისკიდან დისკზე, ძველი მეხსიერებიდან ახალში, ან გადაიცემა კაბელით ან უკაბელო ტალღებით, ხოლო ძველი დისკები ნადგურდება. უკვე საუკუნეზე მეტია, რაც ჩვენ ვიცით უსასრულო მანძილზე მოძრავი უხილავი სხივების, სინათლის სიჩქარის, ხოლო ბოლო დროიდან ბნელი მატერიისა და ბნელი ენერგიის შესახებ, რომლებიც შეადგენენ სამყაროს უდიდეს ნაწილს. და იდუმალი შავი ხვრელები, რომლებსაც მივყავართ პარალელურ სამყაროებში! და კიდევ ვაკუუმი, რომელშიც ვირტუალური ნაწილაკები წარმოიქმნება! ხოლო დიდი აფეთქება, რომელმაც გამოიწვია ჩვენი სამყაროს შექმნა! და ამ სამყაროს ყველა ფიზიკური პარამეტრის საოცარი მორგებულობა მილიარდულ ნაწილებამდე, ამ სამყაროში ჩვენი, გონიერი არსებების, არსებობის შესაძლებლობა (ანტროპული პრინციპი)! ეს ყველაფერი კარგადაა ცნობილი, მაგრამ რატომ არ შეიძლება მეცნიერებამ ამ ფიზიკურად უტყუარი ფაქტების მაგალითზე საერთო ენა მონახოს თეოლოგიასთან?
გასული საუკუნის მეცნიერება გვასწავლიდა შეგვეცნო იმ საოცრებათა შესაძლებლობა და აუცილებლობა, რომელსაც ვერ გაწვდებოდა ძველი ადამიანის რწმენა. მაშინ რატომ უნდა განვიხილოთ ამ მეცნიერების მიღწევები, როგორც არგუმენტი რელიგიის წინააღმეგ, თუ, პირიქით, ის მხოლოდ ადასტურებს იმას, რომ მატერიალური სამყარო, რომლითაც შემოიფარგლებოდა უძველესი ადამიანის შემეცნებითი გამოცდილება, ამ ნამდვილი, უხილავი და შეუგრძნობელი სამყაროს მხოლოდ მცირე ნაწილია. ნუთუ ამით სულის უკვდავების რწმენა, ან თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, პიროვნების საინფორმაციო მატრიცის დაურღვევლობა მისი ერთ-ერთი მატერიალური მატარებლების, ანუ სხეულის, განადგურებისას, არ წარმოადგენს გონების სრულიად კანონზომიერ დასკვნას თანამედროვე ფიზიკის მონაცემებიდან? ნუთუ თანამედროვე გენეტიკა, რომელმაც ორგანულ არსებობაში აღმოაჩინა ენის გენებით მართული მემკვიდრეობითობის კანონები, თავისებურად არ ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ „დასაწყისში იყო სიტყვა“, რომ სიტყვა წინ უსწრებს სხეულის არსებობას და განსაზღვრავს მის ადამიანის ნიშან-თვისებებს, ფიზიკურ თვისებებს?
ძველად, როდესაც ფიზიკური სამყარო იყო იმდენად დიდი, ყოვლადძლიერი, თვალშეუვალი, ბევრად უფრო რთული იყო სიტყვის ძალის, რაღაც იდუმალი ნიშნების დაჯერება, რომლებიც განსაზღვრავენ ადამიანის თვალის ფერს, თმის ფერს, მემკვიდრეობით დაავადებებს, ტემპერამენტს. სამყაროს რელიგიური სურათის აბსოლუტური დაუჯერებლობის მიუხედავად, ხალხს სწამდათ მისი, ახლა კი, რაც უფრო დამაჯერებელი ხდება, რატომ უნდა სწამდეთ ნაკლებად? ალბათ, მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ შეგვიძლია მეტი ვიცოდეთ, მაგრამ ვიცოდეთ მხოლოდ, რაც იყო რწმენაში. ეს ცოდნა სრულიად არ ეწინააღმდეგება რწმენას, არამედ შთანთქავს მას, განმარტავს, წმენდს, როგორც დაბინდულ მინას, და ხდის ბევრად უფრო გამჭვირვალეს ყოვლისმცოდნე ღმერთის, ყოვლისშემძლე სიტყვის იმ ხედვას, რომელიც ადრე შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ რწმენის და ცრურწმენის საგანი.
კაცობრიობის რელიგიური მოძრაობა არ მიდის რწმენიდან ურწმუნოებისკენ, არამედ რწმენიდან ცოდნისკენ. უკვე დროა ვისაუბროთ რელიგიური ცოდნის და არა მხოლოდ რელიგიური რწმენის შესახებ. ცოდნის რელიგია არ არის რელიგია, რომელიც თაყვანს სცემს ცოდნას, არამედ რელიგიაა, რომელიც უფრო უტყუარად იგებს მეცნიერებისგან იმის შესახებ, რომ წარსულში რელიგია შეიძლება მიღებული ყოფილიყო, როგორც რწმენა. მე ვიტყოდი, რომ ახლა კოგნიტური რელიგიის დრო დადგა, სადაც კოგნიტივიზმი ითამაშებს იმავე როლს, რასაც ადრე ფიდეიზმი. არც მეცნიერება და ტექნიკა არ იქნებიან ამ რელიგიის მტერი და არც გულგრილი მის მიმართ, თითქოს როგორც „სხვა კულტურისადმი“, რომელსაც არ აქვს რელიგიასთან არაფერი საერთო. მეცნიერება და ტექნიკა სინთეზს ქმნიან რელიგიასთან, რადგან გონება სულ უფრო შეესაბამება რწმენას; და თუ იგი აუქმებს რწმენას, მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ის აერთიანებს მის შინაარსს და გარდაიქმნება რელიგიურ გონებად. მეცნიერული თეზისი დიდი აფეთქების შესახებ, რომელმაც გამოიწვია სამყაროს შექმნა არაფრიდან, - ეს არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ რელიგიური ცოდნის საგანია. ანთროპული პრინციპი, რომელიც ადასტურებს, რომ სამყარო შეიქმნა იმისთვის, რომ იქ ადამიანმა იცხოვროს, - ეს რელიგიური ცოდნაა. ცნობილ მატერიალურ მატარებელთა ინფორმაციის გამოყოფა და ამ მატარებლების უსასრულო მრავალფეროვნების დაშვება, რომლებიც გადასცემენ ინფორმაციას ადამიანის შესახებ არაფიზიკური და არაბიოლოგიური გზით, - ეს რელიგიური ცოდნის თეზისია. ასე დიდხანს შეიძლება იმ გზების ჩამოთვლა, რომელსაც რელიგიური რწმენა იყენებს თანამედროვე მეცნიერების სფეროში შესასვლელად, თავად კი რწმენიდან გადაიქცევა ცოდნად, თუნდაც მიახლოებით, არასაბოლოოდ.
ტექნიკური პროგრესის განვითარებასთან ერთად კაცობრიობას სულ უფრო გაუჭირდება ღმერთზე წარმოდგენის გარეშე არსებობა. ყველა კომპიუტერული თამაშისა და სიმულაციის უმაღლესი ოსტატის გარეშე, რომლებსაც ეწოდება „გალაქტიკები“, „პლანეტები“, „ბუნების კანონები“ ამ სიმულაციათა მცხოვრებთა, ამ თამაშების პერსონაჟთა ენაზე, სადაც ყველამ ავტორისგან საჩუქრად მიიღო თავისუფალი ნება და შემთხვევის არაპროგნოზირებადობა. რამდენადაც სულ უფრო სრულყოფილი, ცხოვრების მსგავსი გახდება ჩვენ მიერ შექმნილი ვირტუალური სამყარო და ჩვენი საკუთარი ავატარები (გარდასახვა) მასში, ჩვენ აღმოვაჩენთ ვირტუალური რეალობის თვისებებს ჩვენს გარშემო და ჩვენში. და მაშინ სამყაროში სულ უფრო ნათელი გახდება მისი შემქმნელის და მმართველის იქ ყოფნა. რაც უფრო მეტად გახდება ადამიანი ვირტუალური სამყაროს „ღმერთი“, მით უფრო რელიგიური გახდება თავად, აღიარებს ღმერთს საკუთარ თავში ისეთ რელიგიურ ფორმებში, რომლის წარმოდგენა ჩვენ ახლა ძალიან გაგვიჭირდება. შეეთავსება თუ არა ჰარმონიულად ეს რელიგიური ცოდნა რწმენას, რომელიც მემკვიდრეობით დაგვრჩა ისტორიული რელიგიებიდან, ეწვევა თუ არა ეს ტექნოთეიზმი ლოცვით წინაპართა ტაძრებს, თუ აქცევს მათ მუზეუმებად, სხვა საკითხია, რომელიც ცალკე უნდა იქნას განხილული. მაგრამ ცხადია, რომ მეცნიერებასა და ტექნიკას თავის თავად გააჩნიათ უზარმაზარი რელიგიური პოტენციალი. მეცნიერება ავლენს არსებობის კანონებს; ტექნიკა დემონსტრირებს გონების ძალას, რომელსაც შეუძლია ამ კანონების საფუძველზე შექმნას ახალი ცხოვრება. ძნელია არ დაუკავშირო ერთმანეთს მეცნიერებისა და ტექნიკის ეს ორ მყარი მტკიცებულება, და გამოიტანო დასკვნა იმის შესახებ, რომ ყოფიერების კანონები შექმნა კიდევ უფრო ძლიერმა გონებამ.
თუ მე შემიძლია რაღაცის შექმნა, რომელიც ჩემი მსგავსია, ხელოვნური ინტელექტის, ხელოვნური სიცოცხლის, ეს ზრდის იმის ალბათობას, რომ მეც შექმნილი ვარ, და რომ ბუნებრივი ცხოვრება და გონება, ასევე ქმნილების ნაყოფია. ეს არ არის მკაცრი მტკიცებულება, ხოლო მზარდი ალბათობა იმისა, რომ ბუნებრივი სამყარო, როგორიც ჩვენ ის ვიცით, და ჩვენც, ასევე შექმნილი ვართ, ისევე როგორც ის ვირტუალური სამყარო, რომელსაც ჩვენ ვქმნით და ვასახლებთ ჩვენი ავატარებით. ალბათობის არგუმენტი იყო განვითარებული პასკალის მიერ მის ცნობილ სანაძლეოში. თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ მე, რომელიც მივდევ რელიგიურ გზას, ვკარგავ საბოლოო მიწიერი სიკეთის მცირე ნაწილს; მაგრამ თუ ღმერთი არსებობს, მე ვიძენ უკვდავების და სამოთხის უსასრულო სიკეთეს, ასე რომ უფრო მომგებიანია იმის აღიარება, რომ ღმერთი არსებობს. ჩვენ შემთხვევაში მომგებიანი კი არა, უფრო გონივრულია იმის აღიარება, რომ სამყარო, რაც უფრო მეტად აღმოჩნდება ჩვენ მიერ შექმნილი, მით უფრო სავარაუდოა, რომ ჩვენ თვითონაც შექმნილები ვართ. თუ ჩვენ შეგვიძლია ვირტუალური სამყაროების შექმნა, რომლებიც პრაქტიკულად არაფრით განსხვავდება რეალურისგან, გააჩნია იგივე სენსორული თვისებები, რა გვიშლის ხელს ვივარაუდოთ ფიზიკური სამყაროს შექმნაც? სანამ არსებობდა რეალური სამყაროს (ფერწერა, ქანდაკება) მხატვრული და პირობითი მსგავსება, აშკარა იყო განსხვავება ადამიანის მიერ ხელთქმნილი ქმნილებებისა და სამყაროს შორის, და, ალბათ, შეიძლებოდა იმის ვარაუდი, რომ ის არ არის შექმნილი, რადგან ვირტუალური სამყაროები თავისი სირთულითა და სენსორული უტყუარობით უახლოვდებიან რეალური სამყაროს ონტოლოგიას, ამიტომ ამ უკანასკნელის შექმნა სულ უფრო სავარაუდო ხდება.
სულ უფრო რთულია სამყაროს წარმოდგენა ღმერთის გარეშე - ასეთია კაცობრიობის მთელი ტექნოევოლუციის მთავარი დასკვნა. ის, რომ ჩვენ თავად შევძლებთ გავხდეთ სიცოცხლის და გონების შემქმნელი (სადაც ნელ-ნელა, თუმცა წარმატების გარანტიის გარეშე მივყავართ თანამედროვე ტექნიკას), გამოდგება ღმერთის არსებობის ძლიერ მტკიცებულებად, მაგრამ რწმენა არ საჭიროებს ასეთ მტკიცებულებებს.
ზოგადად, რაც უფრო სრულყოფილია გონება, მით უფრო შეუძლია მას საკუთარ თავზე სხვა გონების უპირატესობის აღიარება. თავმდაბლობა არა მხოლოდ მორალური, არამედ ინტელექტუალური ზნეობრიობაა. იმისდა მიხედვით, თუ როგორ იზრდება ადამიანის ძლევამოსილება, ხელოვნური ინტელექტის შექმნის უნარი და ევოლუციის გზების შეცვლა, ჩვენ ვიწყებთ ძლევამოსილების სხვა ხარისხის გაცნობიერებას, რომელმაც ჩვენ შეგვქმნა.
დასასრულს, მე მინდა შევუერთდე გამოჩენილი მეცნიერის, ასტრონომის და მეცნიერების პოპულარიზატორის, კარლ საგანის აზრს, რომელიც მან გამოთქვა თავის წიგნში „ფერმკრთალი ცისფერი წერტილი“. მას მიაჩნია, რომ რელიგია ბევრს კარგავს, როდესაც არ ითვისებს თანამედროვე მეცნიერების მიღწევებს:
„როგორ მოხდა, რომ არც ერთ პოპულარულ რელიგიაში მისმა მიმდევრებმა, რომლებიც დაჟინებით აკვირდებოდნენ მეცნიერებას, ვერ შენიშნეს: „ასე რომ, ყველაფერი აღმოჩნდა ბევრად უკეთესად, ვიდრე გვეგონა! სამყარო ბევრად უფრო დიდია, ვიდრე ამას ამტკიცებდნენ ჩვენი წინასწარმეტყველები, - უფრო დიდებული, ელეგანტური, რთული?? ამის ნაცვლად, ისინი ბურტყუნებენ: „არა, არა და არა! თუმცა ჩემი ღმერთი დიდი არ არის, მე ის ასეთიც მაწყობს“. რელიგია, არა აქვს მნიშვნელობა, ძველია თუ ახალი, რომელიც ადიდებს თანამედროვე მეცნიერების მიერ აღმოჩენილი სამყაროს სიდიადეს, გამოიწვევდა აღფრთოვანებას და დაესიზმრებოდა ტრადიციულ კულტებს“. [3].
აქ ყველაფერი სწორია, და მე მზად ვარ ყოველი სიტყვის ქვეშ მოვაწერო ხელი. მაგრამ რატომ ისმის „არა, არა და არა!“ მეორე მხრიდანაც? რატომ თავად კარლ საგანი თვლიდა საკუთარ თავს ურწმუნოდ? რატომაა, რომ ათეისტი ბიოლოგი რიჩარდ დონკინზი, რომელიც თანაგრძნობით ციტირებდა საგანს, უმეორებს თავის „არა, არა და არას!“ (სამჯერ კი არა, ათჯერ) ნებისმიერ, ყველაზე დახვეწილ, ამაღლებულ, არადოგმატურ რელიგიას (თავის წიგნში „ღმერთი როგორც ილუზია“, 2006)? რატომ იმეორებს მეცნიერების ყველა ათეისტი: „თუმცა ჩემი სამყარო მხოლოდ მატერიალურია, მე ასეთიც მაკმაყოფილებს“? რატომ არ სურთ მათ იმის აღიარება, რომ შემჩნეულ მატერიასთან ერთად ასევე არსებობს სუბიექტის სამყარო, რომელიც არ შეიძლება ადეკვატურად იყოს შემჩნეული გარედან, და მხოლოდ შიგნიდან შეიძლება იყოს განცდილი: სიყვარული, სიბრალული, სინდისი, სინანული, სასოწარკვეთა, იმედი? რატომ ავიწროვებენ ასე მეცნიერები თავის სამყაროს? - ყველაზე პრიმიტიულ მორწმუნეზე ბევრად უფრო მეტად, რომელიც მაინც აღიარებს, რომ არსებობენ სხვა სამყაროებიც, სასწაულები, არსებობს ღვთის უსაზღვრო სიყვარული და წყალობა. რატომ ავიწროვენ ისინი თავის ჰორიზონტს დარვინისეულ ევოლუციასა და ეგოისტურ გენამდე, როგორც ყველა იმ მისწრაფებების, შესაძლებლობების, გმირობის, აღმოჩენების მატარებლების მიზეზს, რომლებიც აქცევენ ადამიანს ასე გასაოცარ, ფანტასტიურ, შემოქმედებით, ზვარაკ არსებად? რატომ მიმართავენ ისინი კითხვით „რატომ“ მხოლოდ მორწმუნეთ, და არა საკუთარ თავს? რა უშლის მათ, მეცნიერებს და მეცნიერების პროპაგანდისტებს, ხელს ყურადღებით დააკვირდნენ რელიგიას და შენიშნონ, რომ მეცნიერებაც ბევრს კარგავს, როდესაც უარს ამბობს მათთან ურთიერთქმედებაზე. კარლ საგანის ფრაგმენტის პერეფრაზირებას მოვახდენ:
„ამრიგად, აღმოჩნდა, რომ ყველაფერი ბევრად უკეთესადაა, ვიდრე გვეგონა? სამყარო ბევრად უფრო დიდია, სულიერი, ვიდრე ამას ამტკიცედბნენ ჩვენი პოზიტივისტი მასწავლებლები, რომლებიც მხოლოდ მატერიას აღიარებდნენ, რომელსაც შევიგრძნობთ. ეს სამყარო, რომელიც უზენაესმა შემოქმედმა შექმნა და რომელსაც შეუძლია პირადად მე მომმართოს და, ამავე დროს, შექმნას მირიადობით სამყარო, რომელმაც ყველაფერი იცის ჩემზე და ვუყვარვარ მას, მაგრამ არ უნდა ჩემი თავისუფლების შეზღუდვა, რომელმაც დამასახლა ამ სამყაროში, მაგრამ გამიხსნა გზა სხვა სამყაროებში, - ეს სამყარო უფრო დიდებულია, უფრო ელეგანტური, უფრო რთული, ვიდრე ეს წარმოუდგენია ქიმიკოსს ან ათეისტ ბიოლოგს, რომლისთვის დასაშვებია მხოლოდ საოცრად მრავალფეროვანი სამყაროს მწირი, მცირე ნაწილის არსებობა“.
ეს კითხვებით მივმართოტ რელიგიის სწავლულ ოპონენტებს. და მოთმინებით დაველოდოთ პასუხს. იმ იმედით, რომ მეცნიერებისა და რელიგიის ურთიერთგაგება მოხდება ერთდროულად ორივე მხრიდან.
2. პროექციული თეორია საბუნებისმეტყველო და ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში
ორასი წლის წინ, რომანტიკული ეპოქის ზღურბლზე, ფრიდრიხ შლეგელი, მისი ერთ-ერთი მოთავე, წერდა: „პროექტი ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი ობიექტის სუბიექტური ჩანასახია. სრულყოფილი პროექტი ერთდროულად უნდა იყოს მთლიანად სუბიექტური და მთლიანად ობიექტური, ერთიანი განუყოფელი და ცოცხალი ინდივიდი“. [4].
დღეს ეს სიტყვები ისევე ახლებურად ჟღერს, როგორც XVIII-XIX სს. ზღვარზე, რადგან პროექციული ეპოქა კაცობრიობის ისტორიაში გრძელდება; უფრო მეტიც, პროექციული საწყისი სულ უფრო მიიწევს წინა პლანზე, შლის ზღვარს სუბიექტურსა და ობიექტურს შორის. ბოლო წლებში სიტყვა „პროექტი“ ყველგან იხმარება, ავიწროვებს გონებრივი საქმიანობის ყველა სხვა ჟანრსა და ტიპს. პროექტად ისიც კი ითვლება, რაც ყოველთვის ითვლებოდა მუდმივ ან ნელა ცვალებად, „ბუნებრივ“ მოცემულობად, იქნება საუბარი კულტურაზე, ქვეყანასა თუ ენაზე. „პროექტი რუსეთი“. „აშშ როგორც პროექტი“. „ინგლისური ენა როგორც პროექტი“. „არქტიკა როგორც პროექტი“. „პლანეტა დედამიწა როგორც პროექტი“. „სამყარო როგორც პროექტი“.
თეორიული ცოდნა ასევე ხდება სულ უფრო პროექციული, გადადის მისი საგნის სისტემურ ცვლილებაში. ზოგადად, საგნის თეორია შეიძლება შეიქმნას მხოლოდ დროის ინტერვალში მოცემულ მდგომარეობასა და მის შემდგომ მდგომარეობას შორის. თეორია (ბერძნულიდან theoria) სიტყვასიტყვით ნიშნავს „ჭვრეტას“, „განხილვას“. განჭვრეტა საჭიროებს დროს საგნის მშვიდი არსებობისთვის, მის სტაბილურ მდგომარეობას დამკვირვებლის თვალწინ. XXI საუკუნეში სულ უფრო ნაკლებად რჩება დროის შუალედი საგანსა და მასზე ზემოქმედებას შორის, რეალობასა და მის ტრანსფორმაციას შორის. ისტორიამ ისე დააჩქარა თავისი მსვლელობა, რომ ახლა, როგორც საბუნებისმეტყველო-სამეცნიერო, ასევე ჰუმანიტარული თეორიის საგანი უფრო მეტადაა მასზე წინ, მის მომავალში, და არა წარსულში. თეორია კარნახობს ან ქმნის თავისი საგნის შესაძლებლობებს, და არ აცნობიერებს მას უკანა რიცხვით, რადგან თავად საგნის არსებობა საინფორმაციო სამყაროში გონების მიერაა შექმნილი, წარმოებულია ცნებათა სისტემიდან, კონცეპტების მუშაობიდან. თავად საინფორმაციო სამყაროც სულ უფრო ტრანსფორმაციულში, პროექციულში გადადის.
გზა ასეთ პროექციულ მეთოდოლოგიისაკენ მეცნიერებაში არა მხოლოდ კვანტურმა ფიზიკამ გაკვალა 1920-1930 წწ., რომელმაც მიკროსამყაროს დონეზე აღმოაჩინა დაკვირვების ობიექტებისა და სუბიექტების ურთიერთდამოკიდებულება, არამედ გაცილებით უფრო ადრე - მენდელეევის მიერ ქიმიური ელემენტების პერიოდული სისტემის აღმოჩენის შემდეგ. პერიოდული სისტემა აგებულია ატომური წონის და ელემენტების ქიმიური თვისებების ისეთ განზოგადებაზე, რომლებიც ნაწილობრივ მიეკუთვნებიან უკვე ცნობილ ელემენტებს, ნაწილობრივ მათ, რომლებიც ჯერ კიდევ უნდა აღმოაჩინონ, ანუ თეორია მოიცავს პროგნოზირებადი თვისებების სფეროებს, რომლებიც სიმბოლიზირებულია ცხრილის ცარიელი უჯრედებით. უფრო მეტიც, ზოგიერთი ელემენტი, რომელიც იწინასწარმეტყველა მენდელეევის სისტემამ, საერთოდ არ არსებობს ბუნებაში ჩვეულებრივ ფიზიკურ მდგომარეობაში, მაგრამ მათი სინთეზირება ხდება ხელოვნურად, როგორც მაგალითად, ახალი ელემენტებისა - 113 და 115 ატომების, რომელიც მიღებულ იქნა 2003 წელს ამაჩქარებელზე და იარსება წამზე ნაკლებხანს. ისინი განსხვავდებიან 92 ელემენტისგან, რომელიც არსებობს დედამიწაზე. მეცნიერები მიიჩნევენ, რომ მათი „დაბადება“, უფრო სწორად, სინთეზი ხელს შეუწყობს ფიზიკურ ძალთა და ურთიერთქმედებათა ერთიანი თეორიის შექმნას. ასე თეორია „ობიექტურიდან“ ხდება „პროექციული“, ანუ ვარაუდობს მის დაშენებას მომავალ პრაქტიკაში.
საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, კერძოდ ფიზიკასა და ბიოლოგიაში, კანონზომიერებათა ძიება უფრო ხშირად ხორციელდება რეალური პროცესების შედარების და მათი წარმოსახვითი ან ექსპერიმენტულად შექმნილ ალტერნატივათა გზით. ბოლო დრომდე მეცნიერთა განკარგულებაში იყო მხოლოდ ერთი რეალობა: ერთი სამყარო, ცხოვრების ერთი, მიწიერი ფორმა, ადამიანის გონების ერთი ფორმა. მათი შესწავლა არ იძლეოდა ნივთიერების ბუნების ან სიცოცხლის ბუნების განზოგადებამდე მისვლის საშუალებას სწორედ იმიტომ, რომ ისინი ხელმისაწვდომი იყო დაკვირვებისთვის მხოლოდ მხოლობით რიცხვში, მაშინ როდესაც განზოგადება ითხოვს ერთი მოვლენის სხვადასხვა ფორმების შედარებას. ბოლო ოცი წლის განმავლობაში ბუნებრივი პროცესების კომპიუტერულმა სიმულაციებმა ბევრად უფრო ადვილი გახადეს ალტერნატიულ სამყაროთა და ცხოვრების ფორმების შედარება მიწიერ რეალობასთან და, შესაბამისად, გაფართოვეს შესაძლო განზოგადებათა დიაპაზონი. ბიოლოგ კრისტოფერ ლენგტონის, ხელოვნური ცხოვრების თეორიის დამფუძნებლის თქმით, „ნებისმიერი კანონზომიერების აღმოჩენა შესაძლებელია, როდესაც იკვლევ არა მხოლოდ არსებულ, არამედ შესაძლო ქიმიური ნაერთების უფრო ფართო რიგს. კანონზომიერება არსებობს, მაგრამ მისი მოძებნა შეუძლებელია მოვლენების იმ ძალიან მცირე ნაკრებში, რომელიც ბუნებამ თავდაპირველად მოგვაწოდა. ხელოვნური სიცოცხლე, და საერთოდ ის ფართო რიგი, რომელსაც მე ვუწოდებ სინთეზურ ბიოლოგიას, არის სწორედ კვლევის იმ საზღვრების მიღმა გასვლა, რაც ხდება ბუნებაში“ [5].
საქმე არა მხოლოდ ელექტრონულ ტექნოლოგიებშია, ისინი მხოლოდ გზას უხსნიან ახალ მეთოდოლოგიებს, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს სინთეზური: შესაძლებელია არა მხოლოდ „სინთეზური ბიოლოგია“, რომელსაც ქმნის ლენგტონი, არამედ სინთეზური ფიზიკა, ქიმია ... სოციოლოგია, ლინგვისტიკა, პოეტიკა, ესთეტიკა ... ყოველი დისციპლინა ეძებს არა მხოლოდ უკიდურეს ერთეულებს, სამშენებლო ნაწილაკებს, ატომებს თავის სფეროში, არამედ მათი სინთეზის ისეთ მეთოდებს, რომლებიც გააფართოვებენ თვით შესასწავლ მოვლენათა ნაკრებს. ლენგტონი უფრო შორს მიდის: „მეცნიერებამ, როგორც ჩანს, უზარმაზარ პროგრესს მიაღწია, ანაწევრებს ნივთებს და მათ ნაწილ-ნაწილ შეისწავლის. მაგრამ ამ მეთოდოლოგიამ უზრუნველყო უფრო მაღალი დონის მოვლენათა მხოლოდ შეზღუდული გაგება, რომლებიც წარმოიქმნა ისტორიული შემთხვევითობის წყალობით. თუმცა შეიძლება ამ საზღვრების სინთეტიკური მეთოდოლოგიის გზების გადალახვა, რომელიც ახლებურად აერთიანებს ყოფიერების ახალ კომპონენტებს, რათა გამოიკვლიოს ის, რაც შეიძლებოდა რომ მომხდარიყო“ [6].
ახალ ელექტრონულ ტექნოლოგიებს რადიკალური ცვლილებები შეაქვთ ცოდნის სტრუქტურაში, რადგან საშუალებას იძლევიან მომენტალურად გარდაქმნან საუკუნეების მანძილზე დაგროვებული საინფორმაციო რესურსები. მონაცემთა ბაზა მყისიერად განახლდება ყოველი ახალი აღმოჩენისა და გამოგონებისას, მაშინ როდესაც ადრე, გუტენბერგის გალაქტიკაში, ეს პროცესი მრავალი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა, და ერთი პუბლიკაცია მეორეს მოჰყვებოდა. თანაფარდობა მკვდარ ცოდნასა და ცოცხალ აზროვნებას შორის იცვლება ცოცხალის სასარგებლოდ, ისევე, როგორც თანაფარდობა „წარსულ შრომასა“ (მატერიალიზებული მანქანებში, ხელსაწყოებში, ცივილიზაციის მთელ მატერიალურ სიმდიდრესა და ტექნიკურ იარაღებში) და ცოცხალ ინტელექტუალურ შრომას შორის, რომელიც იყენებს ცოდნის ყველა ამ რეზერვს ახალი იდეების და ნივთების წარმოებისთვის. დავიმოწმებ ჯეიმს დუდერშაფტის, პროექტის „მილენიუმის“ და მიჩიგანის უნივერსიტეტის საპატიო პრეზიდენტის სიტყვებს: „მოხდება ძვრები ცოდნის წარმოებაში: იმის ცოდნისგან, რაც იყო, იმის ცოდნამდე, რაც არასდროს ყოფილა“. [7] ცოდნის ეს ორი ფორმა (ის, რაც არის და ის, რა ჯერ არ არის) ერთმანეთთან დაკავშირებულია. საჭიროა ბევრი რამის ცოდნა არსებულის შესახებ, რათა შევქმნათ რაღაც არაჩვეულებრივი. ამავე დროს, საჭიროა რაღაც არაჩვეულებრივის შექმნა, რათა არსებული სწორად იქნას გაგებული.
მერილენდის და მიჩიგანის უნივერსიტეტების მეცნიერებმა 2008 წელს ჩაატარეს ექსპერიმენტი კვანტურ ტრანსპორტირებაში, რომელიც ჰპირდება საოცარ პერსპექტივებს კომპიუტერულ ინდუსტრიაში. დადასტურდა კვანტური სუპერპოზიციის ფენომენი, რომლითაც ხდება ნაწილაკის უნარის აღწერა იმყოფებოდეს ერთდროულად ორ მდგომარეობში, რაც საშუალებას აძლევს კვანტურ ბიტს (კუბიტს) ერთდროულად შეინახოს ორი რიცხვითი ნიშანი. ამრიგად, კვანტური კომპიუტერის მწარმოებლურობა, რომელსაც აქვს 300 კუბიტი, იქნება ორის ტოლფასი მესამასე ხარისხში, ეს რიცხვი კი აღემატება ნაწილაკების რაოდენობას სამყაროში.
რას ვუპირებთ ყველა ამ კომპიუტერს, რომელთაგან თითოეულს პოტენციურად შეუძლია სამყაროში ყველა ნაწილაკის გამოთვლა? ისევ და ისევ უნდა მივადგეთ უკვე ცნობილის ზღვარს? თუ ობიექტური ცოდნის ეს მზარდი ძალა მხოლოდ პირველი ნაბიჯია პროექციული აზროვნების უსასრულო ძალისკენ, რომელსაც შეუძლია ახალ სამყაროთა შექმნა, ანუ, შეუძლია გასცდეს არსებული სამყაროს ზღვარს და მის შესახებ ცოდნას. ის, რაც ახლა ითვლება ცოდნად, გადავა სხვა არსებობის შესაძლებლობაში, ანუ, კი არ ახდენს თავისი საგნის აღწარმოებას, არამედ მის პროეცირებას და პროდუცირებას. მეცნიერება ახლა უფრო მეტად გარდაიქმნება ტექნოლოგიებად, ხდება უშუალო მწარმოებელი ძალა. ცოდნა სულ უფრო მეტად ხდება ცოდნა იმის შესახებ, რაც ჯერ არ არსებობს, რაც ჩნდება თვით შემეცნების პროცესში. ჩვენ ვიგებთ ნანონაწილაკების თვისებების შესახებ მათი საინჟინრო-საკონსტრუქტორო დამუშავების პროცესში, როდესაც მისგან ვქმნით ახალ მასალებს. ჩვენ ვიგებთ გენების თვისებათა შესახებ გენომის სამუშაო მოდელის აგების და გენეტიკური მედიცინისა და ინჟინერიის განვითარების პროცესში. გარკვეული საგნის ცოდნა ხდება მისი შექმნის აქტი. ეს უკვე არ არის უცვლელი, სტატიკური რეალობის მხოლოდ ცოდნა, არამედ სააზროვნო კონსტრუირებაა, რომელიც შეიცნობს და ქმნის თავის ობიექტს აზროვნების ერთ პროექციულ აქტში.
როგორ აისახება ეს გადატრიალება ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში? თეორია, რომელიც აყენებს თავის საგანს მასზე წინ და არა უკან, თეორიული პრაქტიკაა, ხოლო ჰუმანიტარული ცოდნის სფეროში არის ტრანსჰუმანისტიკა, ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა, რომელიც ზემოქმედებას ახდენს მისი კვლევის საგნებზე. შიშს იწვევს იმაზე ფიქრი, თუ რა დაემართებათ ჰუმანიტარიებს, როდესაც მათ თხოვენ -მცოდნეებიდან გადაკვალიფიკაცირებას -წამყვანებად: ენათწამყვანებად, ლიტერატურადწამყვანებად, ხელოვნებდწამყვანებად, აზროვნებადწამყვანებად. რამე მაინც გააკეთეთ იმ სფეროსთვის, სადაც თქვენ მცოდნე ხართ! ლინგვისტებო, გააფართოვეთ იმ ენის ლექსიკა და გრამატიკა, რომელსაც სწავლობთ, შეავსეთ იგი ახალი კონცეფტებით და ლექსემებით, ეცადეთ დაასაბუთოთ ახალი გრამატიკული კონსტრუქციები, რომლებიც გახდიან აზროვნებას უფრო მოქნილს და მრავალგანზომილებიანს. ლიტერატურათმცოდნეენო, შექმენით ახალი ლიტერატურული მიმართულება, გამოაცხადეთ რომელიმე წარმოუდგენელი -იზმი, რათა ახალგაზრდა პოეტები აენთონ ახალი ესთეტიკური ხედვით!
და საერთოდ, შესაძლებელია „ჭვრეტითი და ინდიფერენტული“ ლიტერატურული თეორიის შექმნა, როდესაც თითქმის ყოველ წელს ფართოვდება თავად ლიტერატურის ცნება, მდიდრდება ახალი ჟანრებით, კომპოზიციებით, ხელოვნების სხვა სახეობებთან, მედია-პრაქტიკასთან, სეტერატურასთან კავშირით და ა.შ.? ამიტომაცაა, რომ თეორია მაშინვე ჩნდება პროექტის სახით, ანუ ობიექტის მიმართ აქტიური დამოკიდებულებით; ის ვერ ასწრებს გაფორმებას და სუფთა თეორიის სახით განმტკიცებას, რომელიც მაღლა დგას მისი საგნის უცვლელობაზე, როგორც ეს ადრე იყო ... - მაგრამ, როდის იყო ასე? ალბათ, მხოლოდ არისტოტელეს „პოეტიკაში“. ახალ დროში თეორია უკვე მოვიდა ისეთ თავშეუკავებელ მოძრაობაში, რომ ლიტერატურის თეორიის ძირითად ეტაპებად, არსებითად, იქცნენ ლიტერატურული მანიფესტები, რომლებიც თავად ლიტერატურას უკვალავდნენ ახალ გზას. ბუალო, პოუპი, გოეთე და შილერი (როგორც თეორეტიკოსები), ძმები შლეგელები, ჰიუგო, სენტ-ბოვი, ბელინსკი, ზოლა, მალარმე, ვ.ივანოვი, ა.ბელი ... ლიტერატურის მხოლოდ თეორეტიკოსები კი არ არიან, არამედ თვით მისი და მისი ახალი მოძრაობების პროქტოლოგები: კლასიციზმის, რეალიზმის, რომანტიზმის, ნატურალიზმის, იმპრესიონიზმის, სიმბოლიზმის ... ხოლო შემდეგ დგება ავანგარდისტული, მოდერნისტული და პოსტმოდერნისტული მოძრაობების რიგი, რომლებიც კიდევ უფრო შესამჩნევად პროეცირდებიან თეორიულ სახელოსნოებში. მარინეტიმ შემოგვთავაზა ფუტურიზმი, ბრეტონმა სიურეალიზი, ხოლო მათი პროექტები განხორციელდა შესაბამისი მოძრაობების პრაქტიკაში, არაგონისა და ელუარის პოეზიაში, დალის ფერწერულ ტილოებში...
საოცარია, რამდენადაა დღევანდელი ჰუმანისტიკა შეფუთული არა თუ წარსულის, არამედ უფრო გვიანი საუკუნეების პარადიგმებში, როდესაც ყველაფერი ნელა იცვლებოდა და დროც საკმარისი რჩებოდა საგნის შესწავლსა და განზოგადებისთვის. სიტყვა „поза“ („შარშან“) აქაც შემთხვევით არ ჩნდება, რადგან ის, რაც ოდესღაც იყო ნელა მიმდინარე ისტორიული დროის ბუნებრივი შეფასება, ახლა გამოიყურება უკვე როგორც დემონსტრაციული უარყოფა იმისა, თუ რა ხდება ტრანსფორმაციულ სამყაროში. რა თქმა უნდა, ჯანსაღი კონსერვატიზმი არც ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს არ შეუშლის ხელს, ამიტომ მე არ მოვუწოდებ ანტიკოსების გამოყოფისკენ ანტიკურობიდან, პუშკინისტების პუშკინისტიკისგან და მათ გადატანას ენათმცოდნეობის და ლიტერატურათმცოდნების უახლეს მიმართულებებზე. მაგრამ როგორმე ხომ უნდა აისახოს ჰუმანიტარულ დისციპლინებში კაცობრიობის ტექნიკური, სოციალური და კულტურული დინამიკის სხვადასხვა ტემპები და, შესაბამისად, შეიცვალოს ენის, ლიტერატურის, აზროვნებისადმი მიდგომები!
ჩვენ დროს განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძლება შეიძინოს ახალი ტექნოგარემოს და ვირტუალური სამყაროს ფორმირების ფილოსოფიურმა პრაქტიკამ. ისტორია გვიჩვენებს, რომ ზოგადი იდეებისა და კონცეფტების როლი არ ეცემა, არამედ იზრდება, რამდენადაც კაცობრიობა შედის ინფორმაციულ საუკუნეში. პირველი ამოცანა, რომელიც უნდა გადაწყვიტოს კომპიუტერული თამაშების შემქმნელებმა, მეტაფიზიკური ამოცანაა: როგორია ვირტუალური სამყაროს საწყისი პარამეტრები, სადაც ვითარდება თამაშის მოქმედება, რამდენი განზომილებაა მასში, როგორ თანაფარდობაში არიან სუბიექტი და ობიექტი, მიზეზი და შედეგი, როგორ მიდის დრო და იხსნება სივრცე, რამდენი მოქმედება, ნაბიჯი, დარტყმა ეძლევა მოთამაშეს მათი ბედის პირობებიდან გამომდინარე, და რა ითვლება სიკვდილის პირობად? ნებისმიერი კომპიუტერული თამაში, ნებისმიერი ვირტუალური მიკროსამყარო შეიცავს „სამყაროს“, „უნივერსალურობის“ თვისებებს, რომელიც ქმნის ფილოსოფიის სპეციფიკურ საგანს და საზრუნავს. ამასთან, ასეთ „მიკროსამყაროთა“ მასშტაბი სწრაფად იზრდება. მაგალითად, ცნობილი „Second Life“ („მეორე სიცოცხლე“) - სამგანზომილებიანი ვირტუალური სამყარო, რომელიც შეიქმნა 2003 წელს, მაგრამ ხუთი წლის შემდეგ მას თხუთმეტი მილიონი წევრი ჰყავდა 100 ქვეყანაში, უფრო სწორად, მათი ავატარები. ამ ტერიტორიაზე თავისი კანონები მოქმედებს, შენდება სახლები, იხსნება ბიზნესი, ტრიალებს საკუთარი ფულის ერთეული (ლინდენები, რომელიც შეიძლება გადაიცვალოს რეალურ დოლარზე). წლიურმა ბრუნვამ „მეორე სიცოცხლეში“ 2008 წელს მიაღწია 100 მილიონ რეალურ დოლარს (ძირითადად იხარჯება მიწის ნაკვეთების შეძენაზე, არა რეალურის, არამედ მხოლოდ ვირტუალურ სამყაროში ვირტუალური სახლების ასაშენებლად, ვირტუალური სავარგულის გასაშენებლად და ა.შ.). აქ საუბარია არა მხოლოდ ახალ ტრანსკონტინენტალურ და ტრანსნაციონალურ ტერიტორიაზე, არამედ სამყაროს განსაკუთრებულ მოწყობაზე, რომელიც მთლიანად, მათი შიდასამყაროს საფუძველზე, ითვალისწინებს ადამიანთა ნებას და საქმიანობას.
და, რა თქმა უნდა, ამ ალტერნატიულ სამყაროს აქვს საკუთარი ონტოლოგია და ეპისტემოლოგია, თავისი ლოგიკა, ეთიკა და ესთეტიკა, საკუთარი სივრცისა და დროის, შემთხვევის და ბედის კანონები, - თავისი ფილოსოფიური მატრიცა, რომელიც გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად, საფუძვლად უდევს მის ტექნიკურ აგებულებას და პროგრამულ უზრუნველყოფას. ცოტა ხნის წინ, ამერიკის ზოგიერთ უნივერსიტეტში პროგრამირების კათედრებსა და ლაბორატორიებში დაიწყეს პროფესიონალი ისტორიკოსების მიწვევა გარკვეული თემატური თამაშების (მაგალითად, თამაშები შექსპირის პიესების მოტივების ან ნაპოლეონის ომების მოტივებზე მოითხოვს სპეციალისტების კონსულტაციას შესაბამისი ეპოქების მიხედვით) შესამუშავებლად. მაგრამ ამ ვირტუალური სამყაროების გავრცელებასთან ერთად ასევე მნიშვნელოვანი ხდება მათი მშენებლობაში უნივერსულობის და უნივერსალიეის ფილოსოფოს-სპეციალისტთა ჩართვა.
ადრე ტექნიკა დაკავებული იყო წვრილმანებით, პასუხობდა კონკრეტულ ყოველდღიურ საჭიროებებს - საკვებში, საცხოვრებელში, გადაადგილებაში, მტერთან წინააღმდეგ ბრძოლაში და თანატომელებზე ძალაუფლების მოპოვებაში. ფილოსოფია კი დაკავებული იყო სამყაროს ზოგადი საკითხებით, რომლიც შეცვლა მას არ შეეძლო: არსით, უნივერსალიებით, სივრცისა და დროის ბუნეით. ტექნიკა იყო უტილიტარული, ფილოსოფია კი - აბსტრაქტული. ახლა დადგა მათი დაახლოების დრო: ტექნიკის სიმძლავრე ვრცელდება სამყაროს ფუნდამენტურ თვისებებზე, ფილოსოფია კი იღებს საშუალებას არა გონებაჭვრეტით, არამედ ქმედითად განსაზღვროს და შეცვალოს ეს თვისებები. XX საუკუნის ბოლოს და, განსაკუთრებით, XXI საუკუნის ტექნიკა უკვე არ არის გამოყენებითი იარაღი, არამედ ფუნდამენტური ტექნიკაა, რომელიც მეცნიერების წინ წაწევის წყალობით მიკროსამყაროსა და მაკროსამყაროში, ტვინის სტრუქტურაში, გენეტიკისა და ინფორმატიკის კანონებში, აღწევს ცხოვრების საფუძვლებს და პერსპექტივაში შეუძლია შეცვალოს თავისი თავდაპირველი პარამეტრები ან მისცეს პარამეტრები სხვა სახის ცხოვრებას. ეს არის ონტოტექნიკა, რომელსაც შეუძლია შექმნას ახალი სივრცე-დროის კონტინუუმი; ახალი სენსორული გარემო და მისი აღქმის გზები; ორგანიზმების ახალი, გენეტიკურად გარდაქმნილი სახეობები; ხელოვნური ინტელექტის ახალი, ტექნიკურად გაშლილი ფორმები. აქედან გამომდინარე, ტექნიკა არ შორდება ფილოსოფიას, არამედ ისევ ხვდება მას თვით ცხოვრების ფესვებთან, იმ საწყისთან, რომლებიც ყოველთვის ითვლებოდა მეტაფიზიკის პრივილეგიად. იზრდება ფილოსოფიისა და ტექნიკის ახალი სინთეზის პერსპექტივა - ტექნოსოფია და სოფიოტექნიკა, რომელიც ითვალისწინებს პირველად საწყის და პრაქტიკულად აფუძნებს მათ მატერიის, ცხოვრების და გონების ალტერნატიულ ფორმებში.
სამწუხაროდ, თანამედროვე (განსაკუთრებით, ანგლო-ამერიკული) ფილოსოფია, რომელშიც დომინირებს ანალიტიკური განხრა, არ არის მზად ასეთი ტექნოსოფიური ამოცანების გადასაწყვეტად და წამოსაჭრელადაც, რადგან დაკავებულია მხოლოდ ტექსტების ანალიზით, მათი სულ უფრო წვრილად დანაწევრებით. ამ დროს საუბარია სინთეზური ფილოსოფიის შექმნაზე, იმავე გაგებით, რომლითაც კრისტოფერ ლენგტონი საუბრობს სინთეზური ბიოლოგიის შესახებ, რომელიც არ შემოიფარგლება მხოლოდ იმით, რომ ანაწევრებს ცოცხალს ნაწილებად, არამედ აკავშირებს ცხოვრების ძირითად კომპონენტებს. ფილოსოფიას ახლა ასევე სჭირდება სინთეზური მეთოდოლოგია, რომელიც საშუალებას მისცემდა შეექმნათ ვირტუალური სამყაროს ონტოლოგია, ცხოვრების და ცნობიერების სხვა ფორმების მეტაფიზიკა, ჩაეყარა საფუძველი ალტერნატიული სამყაროებისთვის, ანუ უბრალოდ მიეღო აქტიური, მაგრამ საფუძვლიანი მონაწილეობა თანამედროვე ტექნოგარემოს შექმნაში. ენის ანალიზიდან ახალი ენების და ტრანსფორმაციული ტექნიკის და ცნობიერების სინთეზზე გადასვლა გარდაუვალია ფილოსოფიისთვის, თუ მას არ სურს მთლიანად გადაიქცეს ფილოსოფიის ისტორიად, ფილოსოფიური არქივების დაგროვებლად და შემსწავლელად.
პრინციპში, გარდამქმნელი, შეტევითი, „ავანგარდული“ მიდგომა ცოდნის საგნებისადმი არ ეწინააღმდეგება ჰუმანიტარული აზრის ტრადიციებს, რომელიც კაცობრიობის ავანგარდში იდგა დიდი ხნის განმავლობაში და აძლევდა მიმართულებას და მნიშვნელობას მის ისტორიულ განვითარებას. XVIII-XIX საუკუნეებში ჰუმანიტარული დისციპლინები: მეტაფიზიკა, ლოგიკა, პოლიტიკური და სოციალური ფილოსოფია, რელიგიის ფილოსოფია, ეთიკა, ესთეტიკა, ისტორია, ფსიქოლოგია, ფილოლოგია, ხელოვნებათმცოდნეობა და ლიტერატურათმცოდნეობა, კულტურისა და მხატვრული კრიტიკა, ენათმეცნიერება, ყველა იყო მეცნიერება ადამიანისა და კაცობრიობის და არა ტექსტების შესახებ, როგორიც ჰუმანისტიკა გახდა XX საუკუნის ბოლოს. ჰუმანისტიკა აერთიანებდა სრულ ცოდნას ადამიანზე და იყო მისი თვითშემეცნების და სამყაროს გარდაქმნის „წინმსწრები სარკე“. ჰუმანისტიკა განსაზღვრავდა დიდი კულტურულ-ისტორიული ეპოქების მნიშვნელობას და ცვლილებას. განმანათლებლობის ეპოქა შექმნეს ფილოსოფიამ და ლიტერატურამ, ვოლტერმა, რუსომ, დიდრომ. რომანტიზმის ეპოქა გამოაცხადეს ესთეტიკოსებმა, ლიტერატურათმცოდნეებმა, ენათმეცნიერებმა, პოეტებმა, დრამატურგებმა ...
შეიძლება იმის ვარაუდი, რომ XXI საუკუნეში მომდევნო ეპოქა კაცობრიობის ისტორიაში აღინიშნოს რომელიმე ესთეტიკური ტრაქტატის, ფილოლოგიური კვლევის, ფილოსოფიური აფორიზმის, პოეტური მედიტაციის გამოჩენით? არა მიკროსოფტის ან გუგლის, არა გაეროს ან ნატოს, არა პოლიტიკოსების ან ტექნოლოგების, არამედ რომელიმე ახალი ნოვალისის, ბაირონის, ჰიუგოს, მადმუაზელ დე სტალის და ძმები შლეგელების მეშვეობით? არა, ამის წარმოდგენა არ შეიძლება. ჰუმანისტიკისგან არავინ არაფერს მოელის, ტექსტების წაკითხვის და ხელახლა წაკითხვის, ანალიზის და ინტერპრეტაციის გარდა. ჰუმანისტიკა ტექსტოლოგიად გარდაიქმნა და უკვე აღარ არის ადამიანთმცოდნეობა. იგი განაგებს მხოლოდ ტექსტებს და არქივებს, ამიტომ მას არსად არ მივყავართ.
ჰუმანისტიკასთან დაკავშირებით, რომელიც წარმოადგენს „ტექსტებს ადამიანის გარეშე“, საკუთარ პოზიციას მე განვსაზღვრავდი, როგორც კონსერვატიულ ავანგარდიზმს. კონსერვატიულს იმიტომ, რომ ჰუმანისტიკის ტრადიციებშია ავანგარდში ყოფნა, კაცობრიობის გაძღოლა. ვშიშობ, რომ ჰუმანიტარული მეცნიერებები აღარ ასრულებენ იმ როლს, რომლისთვისაც მოწოდებული იყვნენ - კაცობრიობის თვითშეგნებისა და თვითშემეცნებისა. ფილოსოფია უკვე აღარ წარმოადგენს აზროვნებას სამყაროს საფუძვლების, მიზნების და მნიშვნელობის შესახებ და ემსახურება წარსულის ფილოსოფიური ტექსტების ანალიზს. ესთეტიკა აღარ აზროვნებს მშვენიერზე, ტრაგიკულზე, კომიკურზე, გმირულზე და ხდება დისციპლინა, რომელიც სწავლობს ტექსტებს ესთეტიკაში. იგივე ეხება ეთიკას, რომელიც „მეტაეთიკის"
რანგში უკვე არ ფიქრობს სიკეთეზე, ბოროტებაზე და მორალურ არჩევანზე, არამედ დაკავებულია ეთიკური ენის ანალიზით და დეკონსტრუქციით, სიტყვების „სიკეთე“, „ბოროტება“, „მორალი“ მნიშვნელობით.
ჰუმანიტარული მეცნიერებების ისტორიისა და საზოგადოების წინა ხაზიდან უკან დახევა, რეფორმისტული და ტრანსფორმაციული მნიშვნელობის დაკარგვა არა მხოლოდ ჰუმანიტარული ფაკულტეტებისთვის არის დანაკარგი, რომლებიც გარდაიქმნენ ნაკლებად ინიციატიური და კრეატიული, „არქივის“ ახალგაზრდების თავშესაფრად. ეს კაცობრიობისთვისაც არის დანაკარგი, რომელიც კარგავს მისი არსებობის მნიშვნელობას ისტორიაში, კულტურაში, ტექნიკაში, კომუნიკაციურ პროცესებში სწორედ ამ კომუნიკაციის ტექნიკური საშუალებების გიგანტური გაფართოვების გამო. უკვე თითქმის ყველაფერია შესაძლებელი, მაგრამ რისთვისაა ეს საჭირო? მრავლდება საშუალებები - ქრება მიზანი. მიკროსოფტი ან გუგლი, როგორც ტექნიკური კორპორაციები, თავისთავად ვერ შეძლებენ იმის ადამიანის მნიშვნელობის განსაზღვრას, რასაც ისინი აწარმოებენ. წარმოიქმნება ადამიანის მნიშვნელობა და მიზნების ვაკუუმი, რომლის შევსება ტექნიკას არ შეუძლია, ჰუმანისტიკას კი არ სურს. ის სიცარიელეს და ფინანსური ქაღალდების და ინსტიტუტების არაუზრუნველყოფილობას, რომელმაც დღეს გამოიწვია გლობალური ეკონომიკური კრიზისი, უკვე დიდი ხანია აქვს პარალელი ჰუმანიტარულ დაუცველობაში ჩვენს მაღალგანვითარებად ტექნიკურ ცივილიზაციაში. რომელ გლობალური კრიზისს გამოიწვევს ამჯერად არა მატერიალურ, არამედ ჰუმანიტარული ღირებულებების სფეროში ეს განხეთქილება?
შენიშვნები
1. რიჩარდ დოკინზი. ღმერთი როგორც ილუზია (2006). მ.: კოლიბრი, 2008.
2. რა თქმა უნდა, ყველა თანამედროვესთვის არა. ისეთ გამოჩენილ მეცნიერსაც კი, როგორიც რიჩარდ დონკინზია, არ შეუძლია მიიღოს ღმერთის არსებობა იმ მოტივით, რომ ეს მოითხოვდა ძალიან რთული, ყოვლისმომცველ გონებას. „ღმერთი, რომელსაც მუდმივად შეუძლია სამყაროს თითოეული ნაწილაკის კონტროლი და კორექტირება, არ შეიძლება იყოს მარტივი. მისი არსებობა მოითხოვს გრანდიოზულ ახსნას. უფრო უარესი (სიმარტივის თვალსაზრისით), ღვთის გიგანტური გონების სხვა ნაწილები ერთდროულად დაკავებულია თითოეული ადამიანის საქმეებით, გრძნობებით და ლოცვებით, ასევე ყველა უცხოპლანეტელის, რომლებიც, ალბათმ ცხოვრობენ ამ და სხვა ასი მილიარდი გალაქტიკაში“ (გვ. 215). დოკინზს უჭირს ასეთი ზებუნებრივი უნარის დაჯერება, მაგრამ რატომ არ შეუძლია მას ყურადღება მიაქციოს კომპიუტერს, რომელიც მის მაგიდაზე დგას და რომელსაც შეუძლია ერთ წამში მოძებნოს ის, რასაც ფიქრობდა ნებისმიერ თემაზე ათასობით ადამიანი, რომელთაგან ბევრი ცხოვრობდა ათასი წლის წინ. საკმარისია შეიყვანოთ სიტყვა ან იდეის სახელი და დააჭიროთ ღილაკს. და ეს იმ დროს, რომ ინტერნეტი გაჩნდა რაღაც 15-20 წლის წინ. მარტივი დასაშვებია, რომ ღმერთს ჩვენი სამყაროს 15-20 მილიარდი წლის არსებობის მანძილზე შეიძლება გასჩენოდა უფრო სრულყოფილი მოწყობილობები, ვიდრე ჩვენი კომპიუტერი.
და კიდევ ერთი, ღმერთს არ სჭირდება „სამყაროს თითოეული ნაწილაკის მდგომარეობის გამოსწორება“, ამისთვის არსებობს ნაწილაკების ურთიერთქმედების გონივრული და ზუსტი კანონები. მხოლოდ ძალიან ცუდი ლაბორანტი ყოველ წამს ადვნებს თვალს ლაბორატორიული პროცესის ყველა დეტალს და ხელით ასწორებს მას."
თარგმანი
MFL 2017
ორი მოსაზრება სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის სულიერ მნიშვნელობაზე 2009
"შემდეგ ორ ტექსტს თემა და პერსპექტივა აერთიანებს. თემა: თანამედროვე ტექნიკის გავლენა სულიერი მოღვაწეობის ისეთ „კონსერვატიულ“ სფეროებზე, როგორიცაა რელიგია და ჰუმანიტარული მეცნიერებები. პერსპექტივა: რელიგიის და ჰუმანისტიკის ახალი, უფრო ფართო ჰორიზონტების დასაბუთება დღეს მათი ცივილიზაციის განაპირას განდევნის მიუხედავად. სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესი მათთვის არ არის ხელის შემშლელი, არამედ, პირიქით, მოუწოდებს საზოგადოებაში მათი მომავალი როლის განახლებისა და რადიკალური გადაფასებისკენ.
ღმერთის არსებობის სამეცნიერო-ტექნიკური არგუმენტი. რელიგიური ცოდნა
ადამიანს არ სჭირდება რაციონალური მოსაზრება იმისთვის, რომ ირწმუნოს ღმერთი, თუ რწმენამდე სულიერმა გამოცდილებამ მიიყვანა, სხვათა გამოცდილების აღქმამ და საღვთო წერილის და ტრადიციების გაცნობიერებამ. მაგრამ ადამიანი ერთიანი არსებაა, და მას სჭირდება რწმენისა და მისთვის ხელმისაწვდომი ცოდნის მთელი სისრულით დაკავშირება. პუშკინი წერდა: „გონება ეძებს ღვთაებას, გული კი ვერ პოულობს“. ხშირად კი პირიქითაა: გულმა იპოვა ღმერთი, გონება კი განაგრძობს ძებნას, ან იპოვა და დაკარგა. დაკარგვა ძნელი არ არის, როდესაც ყველა მხრიდან გესმის, რომ მეცნიერება თეორიულად ამტკიცებს, ტექნიკა კი პრაქტიკულად ადასტურებს, რომ ღმერთი მხოლოდ ილუზიაა (აქ მომყავს ბიოლოგ რიჩარდ დოკინზის არც თუ დიდი ხნის წინ გამოსული წიგნის - „მეცნიერული ათეიზმის“ მანიფესტის სათაური) [1]). ჩემი აზრით, მეცნიერული პროგრესი სულ უფრო ნათლად გვიჩვენებს ჩვენი საკუთარი მზარდი ტექნიკური შესაძლებლობების მაგალითზე, რომ სამყაროს ჰყავს შემქმნელი. და ამის დაჯერება თანამედროვე მეცნიერული მონაცემების საფუძველზე ბევრად უფრო ადვილია, ვიდრე ჩვენი საქმეში ნაკლებად ჩახედული წინაპრებისთვის.
მე უპირატესობას ვანიჭებ სიტყვას „არგუმენტი“ და არა „მტკიცებულებას“, რადგან ღმერთის არსებობის ზუსტად დამტკიცება შეუძლებელია (როგორც არ შეიძლება ბევრად უფრო მარტივი მათემატიკური ჭეშმარიტების დამტკიცება, გიოდელის დაუსრულებლობის თეორემების თანახმად). მაგრამ შეიძლება იმის ჩვენება, რომ ღმერთის არსებობა არა თუ არ ეწინააღმდეგება მეცნიერულად დაფიქსირებულ ფაქტებს და პროცესებს, არამედ შეიძლება ლოგიკურად იყოს გამოყვანილი მათგან ალბათობის მაღალი ხარისხით.
ტექნოლოგია, როგორც წესი, განიხილება, როგორც სფერო, რომელიც ასაზრდოებს ყველაზე რადიკალურ ათეისტურ შეხედულებებს. თუ ადამიანს შეუძლია მისი გონების და ენერგიის წყალობით გარდაქმნას სამყარო თავისი გეგმის მიხედვით, სად არის ამ დროს შემოქმედი, რატომ არის უმოქმედოდ, რაში ვლინდება მისი ნება? ადამიანის აქტიურობა, რომელიც სულ უფრო იზრდება ისტორიის მსვლელობისას, სულ უფრო ნაკლებ ადგილს უთმობს შემოქმედს აქტიურობისთვის. შენდება ახალი ბაბილონის კოშკი, ადამიანი იჭრება ცაში, და, თითქოს, არ არსებობს ძალა, გარდა ჯერ კიდევ გათვალისწინებელი და უმართავი ბუნებრივი პროცესებისა, რომელიც სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის ამ კოშკს გადააყირავებს.
მაგრამ რატომ უნდა უარყოს ტექნიკის წარმატებამ ღმერთის არსებობა, და არა, პირიქით, დაამტკიცოს მისი ასეთი ყოვლისშემძლეობის შესაძლებლობა, რომელიც ადრე სრულიად წარმოუდგენელი იყო იმ ადამიანებისთვის, რომლებსაც ჰქონდათ მხოლოდ შრომის პრიმიტიული იარაღი? როგორ უნდა ავუხსნათ, მაგალითად, მხვნელს ან ტყის მკაფავს, რომ ღმერთს შეუძლია წაიკითხოს ადამიანის ყველა ზრახვა? ან, რომ ადამიანს, როცა მოკვდება და მტვრად გადაიქცევა, მიუხედავად ამისა შეუძლია მისი სხეულის გარეშეც იცოცხლოს და შეინარჩუნოს პიროვნების მთლიანობა, სულის უკვდავება. ძველად ტექნიკა იყო პრიმიტიული და მატერიალური: ცული, გუთანი, ურო, ნამგალი. ჭეშმარიტად ინტელექტუალური მანქანები, ჭკვიანი მანქანები ცოტა ხნის წინ გაჩნდა, დაახლოებით ნახევარი საუკუნის წინ (ხომ არ შეიძლება ეწოდოს ინტელექტუალური ტექნიკა ორთქლმავალს ან ელექტროძრავას, ან საავიაციო ძრავას). ინტელექტუალური ტექნიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოგონება: კომპიუტერები, ელექტრონული ქსელი, ვირტუალური სამყარო, - ყველაფერი ეს მოხდა ჩემი თაობის თვალწინ. ბევრს გაუადვილდა რწმენა იმისა, რომ არსებობს ღმერთი, ზებუნებრივი გონება, მას შემდეგ, რაც ისინი გაეცნენ ხელოვნური ინტელექტის შესაძლებლობებს, თუნდაც ჯერ კიდევ ძალიან შეზღუდულს. თუ ადამიანს შეუძლია შექმნას რაღაც მისი მსგავსი, მაშინ იზრდება იმის ალბათობა, რომ თავადაც შექმნილია.
ჩემთვის, მაგალითად, გასაგებია, თუ როგორ შეიძლება ინფორმაცია დედამიწის მთელი მოსახლეობის შესახებ დაგროვდეს პატარა ელექტრონულ მოწყობილობაში, და როგორ შეიძლება ჩემი აზრების და ჩვევების გათვლა და მიხვედრა ძლიერი სერვერებით, რომლებიც ინახავენ ინფორმაციას ჩემ შესახებ. მე შემყავს რომელიმე სიტყვა, კომპიუტერმა კი წინასწარ იცის და ჩემზე უკეთესად, რომელი სიტყვის აკრეფა მინდოდა, გამომდინარე ჩემ მიერ გამოყენებული სიტყვების სიხშირიდან. ან შევდივარ საძიებო სისტემაში, და ის საყიდლად მთავაზობს გარკვეულ ნივთებს, რომლებიც საკმაოდ ასოციაციურად და პოეტურადაც კი დაკავშირებულია იმ მოთხოვნებთან, რომლებიც ერთი თვის წინ გამაჩნდა. მას ახსოვს ის, რაც დამავიწყდა, მან იცის, რაც მინდა, მკარნახობს იმას, რა შემიძლია და უნდა გავაკეთო, ის ხდება ჩემი გონების თანამოსაუბრე, თუმცა ჯერ კიდევ საკმაოდ პრიმიტიულ საკითხებში. მაგალითად, რამდენიმე თვის წინ მე ვეძებდი ერთ-ერთი ავტორის წიგნს, დღეს კი ამაზონმა სხვა ავტორის წიგნი შემომთავაზა ამ საკითხთან დაკავშირებული. თუ ვეძებ სუნამოს „წითელი ყვავილი“, ერთი კვირის შემდეგ შეიძლება შემომთავაზონ ნოვალისის რომანი, რომელშიც საუბარია იდუმალ ცისფერ ყვავილზე. იქნებ ეს ზედმეტად მარტივია, მაგრამ არც ისე სულელური და უაზრო. მთელი ეს გლობალური ქსელი, ან ნოოსფერო, ან ინფოსფერო, ან მსოფლიო ელექტრონული ბანკი სულ უფრო მოიცავენ ჩემ ინტელექტუალურ მოთხოვნებს და ჩვევებს, უკან მიბრუნებენ მათ გარკვეული კომენტარებით, წინადადებებით, ასოციაციებით, ხდებიან ჩემი ტვინის აქტიური ნაწილი, ავსებენ ჩემი ცოდნის, მეხსიერების, ნაწილობრივ, ფანტაზიის ნაკლებობას. დროთა განმავლობაში, თან ძალიან მალე, კომპიუტერები შეიტყობენ ჩემ გრძნობით თავისებურებებს, შეხების მანერას, საყვარელ სუნს, გემოვნების უპირატესობათა ამოცნობას, მე მასთან ურთიერთობა მექნება კანით, ხმით, ჟესტებით, და ყველაფერი ეს შევა უსასრულოდ მზარდ, მოსაზრებულ, თავისებურად შემოქმედ მეხსიერებაში მსოფლიო ინტელექტისა, სინტელექტისა, ადამიანებისა და მანქანების ერთობლივი ინტელექტისა.
და ახლა, უახლეს ტექნიკასთან ურთიერთობის გამოცდილებიდან გამომდინარე, ჩემთვის ბევრად უფრო ადვილია წარმოვიდგინო, როგორ შეუძლია შემოქმედებით გონებას ურთიერთობა ჰქონდეს ჩემთან, წაიკითხოს ჩემი ყველა ფიქრი, და უპასუხოს მას, და გადმომცეს თავისი აზრები. გლეხისთვის, რომელსაც გუთნის მეტი არაფერი გააჩმდა და რომელმაც ნახა მხოლოდ ერთი მატერიალური საგნის ზემოქმედება მეორეზე, განუზომლად უფრო რთულია წარმოიდგინოს, რომ, როგორც სახარებაშია ნათქვამი, ყველა თმა მის თავზე დათვლილია, და ყოველი საიდუმლოება, რაც მის სულშია, შეიძლება გახდეს აშკარა. როგორ შეიძლება უამრავ ადამიანს ყველა თმა დაუთვალო? და შეაღწიო მათ გონებაში? საიდან მოდის ეს ყოვლისმხედველი და ყოვლისმცოდნე სული? როგორ შეუძლია მას იყოს ყველგან და თითოეულში? რა თქმა უნდა, გლეხს შეუძლია უბრალოდ ირწმუნოს ის ყოველგვარი ახსნა-განმარტების და მტკიცებულების გარეშე, მაგრამ ჩემთვის და ჩემ თანამედროვეთათვის ასეთი შეხედულება ყოვლისმომცველ და ყოვლისშემძლე გონებაზე არა მხოლოდ რწმენის საკითხია, ეს არის საკმაოდ გონივრული, კარგად დასაბუთებული ვარაუდის საგანი (თავს ავარიდებ სიტყვას „მტკიცებულება“). [2]. ახლა ჩვენ ვიცით, რამდენად კომპაქტურია ინფორმაციის შენახვის საშუალებები, როგორ შეიძლება ნივთიერების ერთ მარცვალში მოთავსდეს არა მხოლოდ მომავალი ხე, არამედ, თუ ეს ელექტრონული ნივთიერებაა, კომპიუტერის ჩიპი, კვანტური სისტემა და ა.შ., -. ათასობით და მილიონობით წიგნი, გეგმები, ინფორმაცია სამყაროზე, მის თითოეულ ნაწილაკზე, შეიძლება პოტენციურად ინახებოდეს ელექტრონულ მდოგვის თესლში (ანუმარცვლებს შორის ყველაზე პატარაში).
რა არის გასაკვირი იმაში, რომ უზენაეს არსებას, უმაღლეს გონებას შეუძლია შეინახოს არა მხოლოდ ჩვენი, არამედ სხვა სამყაროთა ურიცხვი მირიადების გეგმები, და შეაღწიოს თითოეული პიროვნების, ყველა გონიერი არსების საიდუმლოებათა საიდუმლოებაში, მათ წარსულსა და მომავალში. ადრე ადამიანს ჩაქუჩით და თოხით შეეძლო ამის მხოლოდ, როგორც ზღაპრის, სასწაულის, მითის, დაჯერება. ტექნიკა გვაახლოვებს ზებუნებრივს, ბუნებრივად აქცევს მას, საკმაოდ რაციონალურად გასაგებს. ახლა უკვე შეგვიძლია ვიცოდეთ ის, რაც მხოლოდ ძველად სწამდათ, მოც.პავლეს სიტყვებიდან იმის შესახებ, თუ როგორ გადავა ვარაუდი ცოდნაში: „რადგანაც ახლა ბუნდოვნად ვხედავთ, როგორც სარკეში, მაშინ კი პირისპირ ვიხილავთ; ახლა ნაწილობრივ ვიცი, ხოლო მაშინ შევიცნობ, როგორც თავად შევიმეცნები“ (1 გზავნ. კორინთ. 13:12).
საოცრად ზუსტი სიტყვებია. მე შეცნობილი ვარ ღმერთის მიერ, რომელმაც იცის ჩემ გულში რა ხდება, როგორც მის ქმნილებაში: მაგრამ მე მას ნაწილობრივ ვიცნობ, ხოლო „მაშინ“, ჟამთა დასასრულს, „შევიცნობ, როგორც თავად შევიმეცნები“. ძველ ადამიანს შეეძლო მხოლოდ მიხვედრილიყო, რომ ის შეცნობილია, რადგან ვერც კი წარმოიდგენდა ცოდნის ისეთ ძალას და ყოვლისშემძლეობას სხვაგვარად, როგორც ღმერთში უსიტყვო რწმენას. თანამედროვე ადამიანი კი შეიცნობს იმას, თუ როგორ შეიცნობენ მას; მაგრამ უკვე კი არ ხვდება, არამედ საკუთარი ცოდნით უახლოვდება წარმოდგენას ღმერთის ყოვლისმცოდნეობის შესახებ. მეცნიერებამ და ტექნიკამ იმდენი ცოდნა მისცეს, რომ მისთვის უფრო ადვილია შეაფასოს თავისი ცოდნით, თუნდაც არასრულყოფილით, ღმერთის ყოვლისმცოდნეობა.
ყოველ შემთხვევაში, ჩვენს შორის უფსკრული უკვე არ არის, რომლის დაძლევა რწმენის ნახტომით არის შესაძლებელი, არამედ ძალიან მაღალი მთაა, რომლითაც შესაძლებელია გონების ეტაპობრივი აღმასვლა, მიუხედავად იმისა, რომ ვერასოდეს ვერ მიაღწევს მწვერვალს. ჩვენ შეგირდობას ვაღწევთ, რომლებსაც პირველად მიეცა საშუალება გამოეცნო ოსტატის მუშაობის მეთოდები - მის საიდუმლოებაში შეღწევა კი არა, არამედ იმის გაგება, სად ეძებოს ისინი. ამ თვალსაზრისით, მეცნიერებისა და ტექნიკის, მთელი ცივილიზაციის ისტორია იმ სახელოსნოში მუშაობის ელემენტარული უნარ-ჩვევების შესწავლაა, სადაც შეგირდათ აგვიყვანეს, რათა დავუფლებოდით სამყაროს შექმნის ხელობას.
ანალოგიურად, პრიმიტიულ ადამიანს ვერ გაეგო, როგორ შეიძლებოდა, რომ მომაკვდავ და ფიზიკურად გამქრალ ადამიანს გაეგრძელებინა ცხოვრება ისეთ უხილავ, შეუგრძნობელ სუბსტანციაში, რომელსაც ეწოდება სული. ამის შეიძლებოდა მხოლოდ რწმენა გქონოდა, იმ ვარაუდის და აღთქმის თანახმად, რომ სული ხვდება სხვა სამყაროში, მოგზაურობს, პოულობს თავის ადგილს სამოთხესა ან ჯოჯოხეთში, და ა.შ. ჩვენთვის, თანამედროვეთათვის და კომპიუტერული დისკებისა და ელექტრონული ქსელების მომხმარებლებისთვის, ბევრად უფრო ადვილია ინფორმაციასა და მის მატერიალურ მატარებლებს შორის სხვაობის გონივრული გაგება. თვალის დახამხამებაში ეს ინფორმაცია გადაიწერება დისკიდან დისკზე, ძველი მეხსიერებიდან ახალში, ან გადაიცემა კაბელით ან უკაბელო ტალღებით, ხოლო ძველი დისკები ნადგურდება. უკვე საუკუნეზე მეტია, რაც ჩვენ ვიცით უსასრულო მანძილზე მოძრავი უხილავი სხივების, სინათლის სიჩქარის, ხოლო ბოლო დროიდან ბნელი მატერიისა და ბნელი ენერგიის შესახებ, რომლებიც შეადგენენ სამყაროს უდიდეს ნაწილს. და იდუმალი შავი ხვრელები, რომლებსაც მივყავართ პარალელურ სამყაროებში! და კიდევ ვაკუუმი, რომელშიც ვირტუალური ნაწილაკები წარმოიქმნება! ხოლო დიდი აფეთქება, რომელმაც გამოიწვია ჩვენი სამყაროს შექმნა! და ამ სამყაროს ყველა ფიზიკური პარამეტრის საოცარი მორგებულობა მილიარდულ ნაწილებამდე, ამ სამყაროში ჩვენი, გონიერი არსებების, არსებობის შესაძლებლობა (ანტროპული პრინციპი)! ეს ყველაფერი კარგადაა ცნობილი, მაგრამ რატომ არ შეიძლება მეცნიერებამ ამ ფიზიკურად უტყუარი ფაქტების მაგალითზე საერთო ენა მონახოს თეოლოგიასთან?
გასული საუკუნის მეცნიერება გვასწავლიდა შეგვეცნო იმ საოცრებათა შესაძლებლობა და აუცილებლობა, რომელსაც ვერ გაწვდებოდა ძველი ადამიანის რწმენა. მაშინ რატომ უნდა განვიხილოთ ამ მეცნიერების მიღწევები, როგორც არგუმენტი რელიგიის წინააღმეგ, თუ, პირიქით, ის მხოლოდ ადასტურებს იმას, რომ მატერიალური სამყარო, რომლითაც შემოიფარგლებოდა უძველესი ადამიანის შემეცნებითი გამოცდილება, ამ ნამდვილი, უხილავი და შეუგრძნობელი სამყაროს მხოლოდ მცირე ნაწილია. ნუთუ ამით სულის უკვდავების რწმენა, ან თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, პიროვნების საინფორმაციო მატრიცის დაურღვევლობა მისი ერთ-ერთი მატერიალური მატარებლების, ანუ სხეულის, განადგურებისას, არ წარმოადგენს გონების სრულიად კანონზომიერ დასკვნას თანამედროვე ფიზიკის მონაცემებიდან? ნუთუ თანამედროვე გენეტიკა, რომელმაც ორგანულ არსებობაში აღმოაჩინა ენის გენებით მართული მემკვიდრეობითობის კანონები, თავისებურად არ ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ „დასაწყისში იყო სიტყვა“, რომ სიტყვა წინ უსწრებს სხეულის არსებობას და განსაზღვრავს მის ადამიანის ნიშან-თვისებებს, ფიზიკურ თვისებებს?
ძველად, როდესაც ფიზიკური სამყარო იყო იმდენად დიდი, ყოვლადძლიერი, თვალშეუვალი, ბევრად უფრო რთული იყო სიტყვის ძალის, რაღაც იდუმალი ნიშნების დაჯერება, რომლებიც განსაზღვრავენ ადამიანის თვალის ფერს, თმის ფერს, მემკვიდრეობით დაავადებებს, ტემპერამენტს. სამყაროს რელიგიური სურათის აბსოლუტური დაუჯერებლობის მიუხედავად, ხალხს სწამდათ მისი, ახლა კი, რაც უფრო დამაჯერებელი ხდება, რატომ უნდა სწამდეთ ნაკლებად? ალბათ, მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ შეგვიძლია მეტი ვიცოდეთ, მაგრამ ვიცოდეთ მხოლოდ, რაც იყო რწმენაში. ეს ცოდნა სრულიად არ ეწინააღმდეგება რწმენას, არამედ შთანთქავს მას, განმარტავს, წმენდს, როგორც დაბინდულ მინას, და ხდის ბევრად უფრო გამჭვირვალეს ყოვლისმცოდნე ღმერთის, ყოვლისშემძლე სიტყვის იმ ხედვას, რომელიც ადრე შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ რწმენის და ცრურწმენის საგანი.
კაცობრიობის რელიგიური მოძრაობა არ მიდის რწმენიდან ურწმუნოებისკენ, არამედ რწმენიდან ცოდნისკენ. უკვე დროა ვისაუბროთ რელიგიური ცოდნის და არა მხოლოდ რელიგიური რწმენის შესახებ. ცოდნის რელიგია არ არის რელიგია, რომელიც თაყვანს სცემს ცოდნას, არამედ რელიგიაა, რომელიც უფრო უტყუარად იგებს მეცნიერებისგან იმის შესახებ, რომ წარსულში რელიგია შეიძლება მიღებული ყოფილიყო, როგორც რწმენა. მე ვიტყოდი, რომ ახლა კოგნიტური რელიგიის დრო დადგა, სადაც კოგნიტივიზმი ითამაშებს იმავე როლს, რასაც ადრე ფიდეიზმი. არც მეცნიერება და ტექნიკა არ იქნებიან ამ რელიგიის მტერი და არც გულგრილი მის მიმართ, თითქოს როგორც „სხვა კულტურისადმი“, რომელსაც არ აქვს რელიგიასთან არაფერი საერთო. მეცნიერება და ტექნიკა სინთეზს ქმნიან რელიგიასთან, რადგან გონება სულ უფრო შეესაბამება რწმენას; და თუ იგი აუქმებს რწმენას, მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ის აერთიანებს მის შინაარსს და გარდაიქმნება რელიგიურ გონებად. მეცნიერული თეზისი დიდი აფეთქების შესახებ, რომელმაც გამოიწვია სამყაროს შექმნა არაფრიდან, - ეს არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ რელიგიური ცოდნის საგანია. ანთროპული პრინციპი, რომელიც ადასტურებს, რომ სამყარო შეიქმნა იმისთვის, რომ იქ ადამიანმა იცხოვროს, - ეს რელიგიური ცოდნაა. ცნობილ მატერიალურ მატარებელთა ინფორმაციის გამოყოფა და ამ მატარებლების უსასრულო მრავალფეროვნების დაშვება, რომლებიც გადასცემენ ინფორმაციას ადამიანის შესახებ არაფიზიკური და არაბიოლოგიური გზით, - ეს რელიგიური ცოდნის თეზისია. ასე დიდხანს შეიძლება იმ გზების ჩამოთვლა, რომელსაც რელიგიური რწმენა იყენებს თანამედროვე მეცნიერების სფეროში შესასვლელად, თავად კი რწმენიდან გადაიქცევა ცოდნად, თუნდაც მიახლოებით, არასაბოლოოდ.
ტექნიკური პროგრესის განვითარებასთან ერთად კაცობრიობას სულ უფრო გაუჭირდება ღმერთზე წარმოდგენის გარეშე არსებობა. ყველა კომპიუტერული თამაშისა და სიმულაციის უმაღლესი ოსტატის გარეშე, რომლებსაც ეწოდება „გალაქტიკები“, „პლანეტები“, „ბუნების კანონები“ ამ სიმულაციათა მცხოვრებთა, ამ თამაშების პერსონაჟთა ენაზე, სადაც ყველამ ავტორისგან საჩუქრად მიიღო თავისუფალი ნება და შემთხვევის არაპროგნოზირებადობა. რამდენადაც სულ უფრო სრულყოფილი, ცხოვრების მსგავსი გახდება ჩვენ მიერ შექმნილი ვირტუალური სამყარო და ჩვენი საკუთარი ავატარები (გარდასახვა) მასში, ჩვენ აღმოვაჩენთ ვირტუალური რეალობის თვისებებს ჩვენს გარშემო და ჩვენში. და მაშინ სამყაროში სულ უფრო ნათელი გახდება მისი შემქმნელის და მმართველის იქ ყოფნა. რაც უფრო მეტად გახდება ადამიანი ვირტუალური სამყაროს „ღმერთი“, მით უფრო რელიგიური გახდება თავად, აღიარებს ღმერთს საკუთარ თავში ისეთ რელიგიურ ფორმებში, რომლის წარმოდგენა ჩვენ ახლა ძალიან გაგვიჭირდება. შეეთავსება თუ არა ჰარმონიულად ეს რელიგიური ცოდნა რწმენას, რომელიც მემკვიდრეობით დაგვრჩა ისტორიული რელიგიებიდან, ეწვევა თუ არა ეს ტექნოთეიზმი ლოცვით წინაპართა ტაძრებს, თუ აქცევს მათ მუზეუმებად, სხვა საკითხია, რომელიც ცალკე უნდა იქნას განხილული. მაგრამ ცხადია, რომ მეცნიერებასა და ტექნიკას თავის თავად გააჩნიათ უზარმაზარი რელიგიური პოტენციალი. მეცნიერება ავლენს არსებობის კანონებს; ტექნიკა დემონსტრირებს გონების ძალას, რომელსაც შეუძლია ამ კანონების საფუძველზე შექმნას ახალი ცხოვრება. ძნელია არ დაუკავშირო ერთმანეთს მეცნიერებისა და ტექნიკის ეს ორ მყარი მტკიცებულება, და გამოიტანო დასკვნა იმის შესახებ, რომ ყოფიერების კანონები შექმნა კიდევ უფრო ძლიერმა გონებამ.
თუ მე შემიძლია რაღაცის შექმნა, რომელიც ჩემი მსგავსია, ხელოვნური ინტელექტის, ხელოვნური სიცოცხლის, ეს ზრდის იმის ალბათობას, რომ მეც შექმნილი ვარ, და რომ ბუნებრივი ცხოვრება და გონება, ასევე ქმნილების ნაყოფია. ეს არ არის მკაცრი მტკიცებულება, ხოლო მზარდი ალბათობა იმისა, რომ ბუნებრივი სამყარო, როგორიც ჩვენ ის ვიცით, და ჩვენც, ასევე შექმნილი ვართ, ისევე როგორც ის ვირტუალური სამყარო, რომელსაც ჩვენ ვქმნით და ვასახლებთ ჩვენი ავატარებით. ალბათობის არგუმენტი იყო განვითარებული პასკალის მიერ მის ცნობილ სანაძლეოში. თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ მე, რომელიც მივდევ რელიგიურ გზას, ვკარგავ საბოლოო მიწიერი სიკეთის მცირე ნაწილს; მაგრამ თუ ღმერთი არსებობს, მე ვიძენ უკვდავების და სამოთხის უსასრულო სიკეთეს, ასე რომ უფრო მომგებიანია იმის აღიარება, რომ ღმერთი არსებობს. ჩვენ შემთხვევაში მომგებიანი კი არა, უფრო გონივრულია იმის აღიარება, რომ სამყარო, რაც უფრო მეტად აღმოჩნდება ჩვენ მიერ შექმნილი, მით უფრო სავარაუდოა, რომ ჩვენ თვითონაც შექმნილები ვართ. თუ ჩვენ შეგვიძლია ვირტუალური სამყაროების შექმნა, რომლებიც პრაქტიკულად არაფრით განსხვავდება რეალურისგან, გააჩნია იგივე სენსორული თვისებები, რა გვიშლის ხელს ვივარაუდოთ ფიზიკური სამყაროს შექმნაც? სანამ არსებობდა რეალური სამყაროს (ფერწერა, ქანდაკება) მხატვრული და პირობითი მსგავსება, აშკარა იყო განსხვავება ადამიანის მიერ ხელთქმნილი ქმნილებებისა და სამყაროს შორის, და, ალბათ, შეიძლებოდა იმის ვარაუდი, რომ ის არ არის შექმნილი, რადგან ვირტუალური სამყაროები თავისი სირთულითა და სენსორული უტყუარობით უახლოვდებიან რეალური სამყაროს ონტოლოგიას, ამიტომ ამ უკანასკნელის შექმნა სულ უფრო სავარაუდო ხდება.
სულ უფრო რთულია სამყაროს წარმოდგენა ღმერთის გარეშე - ასეთია კაცობრიობის მთელი ტექნოევოლუციის მთავარი დასკვნა. ის, რომ ჩვენ თავად შევძლებთ გავხდეთ სიცოცხლის და გონების შემქმნელი (სადაც ნელ-ნელა, თუმცა წარმატების გარანტიის გარეშე მივყავართ თანამედროვე ტექნიკას), გამოდგება ღმერთის არსებობის ძლიერ მტკიცებულებად, მაგრამ რწმენა არ საჭიროებს ასეთ მტკიცებულებებს.
ზოგადად, რაც უფრო სრულყოფილია გონება, მით უფრო შეუძლია მას საკუთარ თავზე სხვა გონების უპირატესობის აღიარება. თავმდაბლობა არა მხოლოდ მორალური, არამედ ინტელექტუალური ზნეობრიობაა. იმისდა მიხედვით, თუ როგორ იზრდება ადამიანის ძლევამოსილება, ხელოვნური ინტელექტის შექმნის უნარი და ევოლუციის გზების შეცვლა, ჩვენ ვიწყებთ ძლევამოსილების სხვა ხარისხის გაცნობიერებას, რომელმაც ჩვენ შეგვქმნა.
დასასრულს, მე მინდა შევუერთდე გამოჩენილი მეცნიერის, ასტრონომის და მეცნიერების პოპულარიზატორის, კარლ საგანის აზრს, რომელიც მან გამოთქვა თავის წიგნში „ფერმკრთალი ცისფერი წერტილი“. მას მიაჩნია, რომ რელიგია ბევრს კარგავს, როდესაც არ ითვისებს თანამედროვე მეცნიერების მიღწევებს:
„როგორ მოხდა, რომ არც ერთ პოპულარულ რელიგიაში მისმა მიმდევრებმა, რომლებიც დაჟინებით აკვირდებოდნენ მეცნიერებას, ვერ შენიშნეს: „ასე რომ, ყველაფერი აღმოჩნდა ბევრად უკეთესად, ვიდრე გვეგონა! სამყარო ბევრად უფრო დიდია, ვიდრე ამას ამტკიცებდნენ ჩვენი წინასწარმეტყველები, - უფრო დიდებული, ელეგანტური, რთული?? ამის ნაცვლად, ისინი ბურტყუნებენ: „არა, არა და არა! თუმცა ჩემი ღმერთი დიდი არ არის, მე ის ასეთიც მაწყობს“. რელიგია, არა აქვს მნიშვნელობა, ძველია თუ ახალი, რომელიც ადიდებს თანამედროვე მეცნიერების მიერ აღმოჩენილი სამყაროს სიდიადეს, გამოიწვევდა აღფრთოვანებას და დაესიზმრებოდა ტრადიციულ კულტებს“. [3].
აქ ყველაფერი სწორია, და მე მზად ვარ ყოველი სიტყვის ქვეშ მოვაწერო ხელი. მაგრამ რატომ ისმის „არა, არა და არა!“ მეორე მხრიდანაც? რატომ თავად კარლ საგანი თვლიდა საკუთარ თავს ურწმუნოდ? რატომაა, რომ ათეისტი ბიოლოგი რიჩარდ დონკინზი, რომელიც თანაგრძნობით ციტირებდა საგანს, უმეორებს თავის „არა, არა და არას!“ (სამჯერ კი არა, ათჯერ) ნებისმიერ, ყველაზე დახვეწილ, ამაღლებულ, არადოგმატურ რელიგიას (თავის წიგნში „ღმერთი როგორც ილუზია“, 2006)? რატომ იმეორებს მეცნიერების ყველა ათეისტი: „თუმცა ჩემი სამყარო მხოლოდ მატერიალურია, მე ასეთიც მაკმაყოფილებს“? რატომ არ სურთ მათ იმის აღიარება, რომ შემჩნეულ მატერიასთან ერთად ასევე არსებობს სუბიექტის სამყარო, რომელიც არ შეიძლება ადეკვატურად იყოს შემჩნეული გარედან, და მხოლოდ შიგნიდან შეიძლება იყოს განცდილი: სიყვარული, სიბრალული, სინდისი, სინანული, სასოწარკვეთა, იმედი? რატომ ავიწროვებენ ასე მეცნიერები თავის სამყაროს? - ყველაზე პრიმიტიულ მორწმუნეზე ბევრად უფრო მეტად, რომელიც მაინც აღიარებს, რომ არსებობენ სხვა სამყაროებიც, სასწაულები, არსებობს ღვთის უსაზღვრო სიყვარული და წყალობა. რატომ ავიწროვენ ისინი თავის ჰორიზონტს დარვინისეულ ევოლუციასა და ეგოისტურ გენამდე, როგორც ყველა იმ მისწრაფებების, შესაძლებლობების, გმირობის, აღმოჩენების მატარებლების მიზეზს, რომლებიც აქცევენ ადამიანს ასე გასაოცარ, ფანტასტიურ, შემოქმედებით, ზვარაკ არსებად? რატომ მიმართავენ ისინი კითხვით „რატომ“ მხოლოდ მორწმუნეთ, და არა საკუთარ თავს? რა უშლის მათ, მეცნიერებს და მეცნიერების პროპაგანდისტებს, ხელს ყურადღებით დააკვირდნენ რელიგიას და შენიშნონ, რომ მეცნიერებაც ბევრს კარგავს, როდესაც უარს ამბობს მათთან ურთიერთქმედებაზე. კარლ საგანის ფრაგმენტის პერეფრაზირებას მოვახდენ:
„ამრიგად, აღმოჩნდა, რომ ყველაფერი ბევრად უკეთესადაა, ვიდრე გვეგონა? სამყარო ბევრად უფრო დიდია, სულიერი, ვიდრე ამას ამტკიცედბნენ ჩვენი პოზიტივისტი მასწავლებლები, რომლებიც მხოლოდ მატერიას აღიარებდნენ, რომელსაც შევიგრძნობთ. ეს სამყარო, რომელიც უზენაესმა შემოქმედმა შექმნა და რომელსაც შეუძლია პირადად მე მომმართოს და, ამავე დროს, შექმნას მირიადობით სამყარო, რომელმაც ყველაფერი იცის ჩემზე და ვუყვარვარ მას, მაგრამ არ უნდა ჩემი თავისუფლების შეზღუდვა, რომელმაც დამასახლა ამ სამყაროში, მაგრამ გამიხსნა გზა სხვა სამყაროებში, - ეს სამყარო უფრო დიდებულია, უფრო ელეგანტური, უფრო რთული, ვიდრე ეს წარმოუდგენია ქიმიკოსს ან ათეისტ ბიოლოგს, რომლისთვის დასაშვებია მხოლოდ საოცრად მრავალფეროვანი სამყაროს მწირი, მცირე ნაწილის არსებობა“.
ეს კითხვებით მივმართოტ რელიგიის სწავლულ ოპონენტებს. და მოთმინებით დაველოდოთ პასუხს. იმ იმედით, რომ მეცნიერებისა და რელიგიის ურთიერთგაგება მოხდება ერთდროულად ორივე მხრიდან.
2. პროექციული თეორია საბუნებისმეტყველო და ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში
ორასი წლის წინ, რომანტიკული ეპოქის ზღურბლზე, ფრიდრიხ შლეგელი, მისი ერთ-ერთი მოთავე, წერდა: „პროექტი ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი ობიექტის სუბიექტური ჩანასახია. სრულყოფილი პროექტი ერთდროულად უნდა იყოს მთლიანად სუბიექტური და მთლიანად ობიექტური, ერთიანი განუყოფელი და ცოცხალი ინდივიდი“. [4].
დღეს ეს სიტყვები ისევე ახლებურად ჟღერს, როგორც XVIII-XIX სს. ზღვარზე, რადგან პროექციული ეპოქა კაცობრიობის ისტორიაში გრძელდება; უფრო მეტიც, პროექციული საწყისი სულ უფრო მიიწევს წინა პლანზე, შლის ზღვარს სუბიექტურსა და ობიექტურს შორის. ბოლო წლებში სიტყვა „პროექტი“ ყველგან იხმარება, ავიწროვებს გონებრივი საქმიანობის ყველა სხვა ჟანრსა და ტიპს. პროექტად ისიც კი ითვლება, რაც ყოველთვის ითვლებოდა მუდმივ ან ნელა ცვალებად, „ბუნებრივ“ მოცემულობად, იქნება საუბარი კულტურაზე, ქვეყანასა თუ ენაზე. „პროექტი რუსეთი“. „აშშ როგორც პროექტი“. „ინგლისური ენა როგორც პროექტი“. „არქტიკა როგორც პროექტი“. „პლანეტა დედამიწა როგორც პროექტი“. „სამყარო როგორც პროექტი“.
თეორიული ცოდნა ასევე ხდება სულ უფრო პროექციული, გადადის მისი საგნის სისტემურ ცვლილებაში. ზოგადად, საგნის თეორია შეიძლება შეიქმნას მხოლოდ დროის ინტერვალში მოცემულ მდგომარეობასა და მის შემდგომ მდგომარეობას შორის. თეორია (ბერძნულიდან theoria) სიტყვასიტყვით ნიშნავს „ჭვრეტას“, „განხილვას“. განჭვრეტა საჭიროებს დროს საგნის მშვიდი არსებობისთვის, მის სტაბილურ მდგომარეობას დამკვირვებლის თვალწინ. XXI საუკუნეში სულ უფრო ნაკლებად რჩება დროის შუალედი საგანსა და მასზე ზემოქმედებას შორის, რეალობასა და მის ტრანსფორმაციას შორის. ისტორიამ ისე დააჩქარა თავისი მსვლელობა, რომ ახლა, როგორც საბუნებისმეტყველო-სამეცნიერო, ასევე ჰუმანიტარული თეორიის საგანი უფრო მეტადაა მასზე წინ, მის მომავალში, და არა წარსულში. თეორია კარნახობს ან ქმნის თავისი საგნის შესაძლებლობებს, და არ აცნობიერებს მას უკანა რიცხვით, რადგან თავად საგნის არსებობა საინფორმაციო სამყაროში გონების მიერაა შექმნილი, წარმოებულია ცნებათა სისტემიდან, კონცეპტების მუშაობიდან. თავად საინფორმაციო სამყაროც სულ უფრო ტრანსფორმაციულში, პროექციულში გადადის.
გზა ასეთ პროექციულ მეთოდოლოგიისაკენ მეცნიერებაში არა მხოლოდ კვანტურმა ფიზიკამ გაკვალა 1920-1930 წწ., რომელმაც მიკროსამყაროს დონეზე აღმოაჩინა დაკვირვების ობიექტებისა და სუბიექტების ურთიერთდამოკიდებულება, არამედ გაცილებით უფრო ადრე - მენდელეევის მიერ ქიმიური ელემენტების პერიოდული სისტემის აღმოჩენის შემდეგ. პერიოდული სისტემა აგებულია ატომური წონის და ელემენტების ქიმიური თვისებების ისეთ განზოგადებაზე, რომლებიც ნაწილობრივ მიეკუთვნებიან უკვე ცნობილ ელემენტებს, ნაწილობრივ მათ, რომლებიც ჯერ კიდევ უნდა აღმოაჩინონ, ანუ თეორია მოიცავს პროგნოზირებადი თვისებების სფეროებს, რომლებიც სიმბოლიზირებულია ცხრილის ცარიელი უჯრედებით. უფრო მეტიც, ზოგიერთი ელემენტი, რომელიც იწინასწარმეტყველა მენდელეევის სისტემამ, საერთოდ არ არსებობს ბუნებაში ჩვეულებრივ ფიზიკურ მდგომარეობაში, მაგრამ მათი სინთეზირება ხდება ხელოვნურად, როგორც მაგალითად, ახალი ელემენტებისა - 113 და 115 ატომების, რომელიც მიღებულ იქნა 2003 წელს ამაჩქარებელზე და იარსება წამზე ნაკლებხანს. ისინი განსხვავდებიან 92 ელემენტისგან, რომელიც არსებობს დედამიწაზე. მეცნიერები მიიჩნევენ, რომ მათი „დაბადება“, უფრო სწორად, სინთეზი ხელს შეუწყობს ფიზიკურ ძალთა და ურთიერთქმედებათა ერთიანი თეორიის შექმნას. ასე თეორია „ობიექტურიდან“ ხდება „პროექციული“, ანუ ვარაუდობს მის დაშენებას მომავალ პრაქტიკაში.
საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, კერძოდ ფიზიკასა და ბიოლოგიაში, კანონზომიერებათა ძიება უფრო ხშირად ხორციელდება რეალური პროცესების შედარების და მათი წარმოსახვითი ან ექსპერიმენტულად შექმნილ ალტერნატივათა გზით. ბოლო დრომდე მეცნიერთა განკარგულებაში იყო მხოლოდ ერთი რეალობა: ერთი სამყარო, ცხოვრების ერთი, მიწიერი ფორმა, ადამიანის გონების ერთი ფორმა. მათი შესწავლა არ იძლეოდა ნივთიერების ბუნების ან სიცოცხლის ბუნების განზოგადებამდე მისვლის საშუალებას სწორედ იმიტომ, რომ ისინი ხელმისაწვდომი იყო დაკვირვებისთვის მხოლოდ მხოლობით რიცხვში, მაშინ როდესაც განზოგადება ითხოვს ერთი მოვლენის სხვადასხვა ფორმების შედარებას. ბოლო ოცი წლის განმავლობაში ბუნებრივი პროცესების კომპიუტერულმა სიმულაციებმა ბევრად უფრო ადვილი გახადეს ალტერნატიულ სამყაროთა და ცხოვრების ფორმების შედარება მიწიერ რეალობასთან და, შესაბამისად, გაფართოვეს შესაძლო განზოგადებათა დიაპაზონი. ბიოლოგ კრისტოფერ ლენგტონის, ხელოვნური ცხოვრების თეორიის დამფუძნებლის თქმით, „ნებისმიერი კანონზომიერების აღმოჩენა შესაძლებელია, როდესაც იკვლევ არა მხოლოდ არსებულ, არამედ შესაძლო ქიმიური ნაერთების უფრო ფართო რიგს. კანონზომიერება არსებობს, მაგრამ მისი მოძებნა შეუძლებელია მოვლენების იმ ძალიან მცირე ნაკრებში, რომელიც ბუნებამ თავდაპირველად მოგვაწოდა. ხელოვნური სიცოცხლე, და საერთოდ ის ფართო რიგი, რომელსაც მე ვუწოდებ სინთეზურ ბიოლოგიას, არის სწორედ კვლევის იმ საზღვრების მიღმა გასვლა, რაც ხდება ბუნებაში“ [5].
საქმე არა მხოლოდ ელექტრონულ ტექნოლოგიებშია, ისინი მხოლოდ გზას უხსნიან ახალ მეთოდოლოგიებს, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს სინთეზური: შესაძლებელია არა მხოლოდ „სინთეზური ბიოლოგია“, რომელსაც ქმნის ლენგტონი, არამედ სინთეზური ფიზიკა, ქიმია ... სოციოლოგია, ლინგვისტიკა, პოეტიკა, ესთეტიკა ... ყოველი დისციპლინა ეძებს არა მხოლოდ უკიდურეს ერთეულებს, სამშენებლო ნაწილაკებს, ატომებს თავის სფეროში, არამედ მათი სინთეზის ისეთ მეთოდებს, რომლებიც გააფართოვებენ თვით შესასწავლ მოვლენათა ნაკრებს. ლენგტონი უფრო შორს მიდის: „მეცნიერებამ, როგორც ჩანს, უზარმაზარ პროგრესს მიაღწია, ანაწევრებს ნივთებს და მათ ნაწილ-ნაწილ შეისწავლის. მაგრამ ამ მეთოდოლოგიამ უზრუნველყო უფრო მაღალი დონის მოვლენათა მხოლოდ შეზღუდული გაგება, რომლებიც წარმოიქმნა ისტორიული შემთხვევითობის წყალობით. თუმცა შეიძლება ამ საზღვრების სინთეტიკური მეთოდოლოგიის გზების გადალახვა, რომელიც ახლებურად აერთიანებს ყოფიერების ახალ კომპონენტებს, რათა გამოიკვლიოს ის, რაც შეიძლებოდა რომ მომხდარიყო“ [6].
ახალ ელექტრონულ ტექნოლოგიებს რადიკალური ცვლილებები შეაქვთ ცოდნის სტრუქტურაში, რადგან საშუალებას იძლევიან მომენტალურად გარდაქმნან საუკუნეების მანძილზე დაგროვებული საინფორმაციო რესურსები. მონაცემთა ბაზა მყისიერად განახლდება ყოველი ახალი აღმოჩენისა და გამოგონებისას, მაშინ როდესაც ადრე, გუტენბერგის გალაქტიკაში, ეს პროცესი მრავალი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა, და ერთი პუბლიკაცია მეორეს მოჰყვებოდა. თანაფარდობა მკვდარ ცოდნასა და ცოცხალ აზროვნებას შორის იცვლება ცოცხალის სასარგებლოდ, ისევე, როგორც თანაფარდობა „წარსულ შრომასა“ (მატერიალიზებული მანქანებში, ხელსაწყოებში, ცივილიზაციის მთელ მატერიალურ სიმდიდრესა და ტექნიკურ იარაღებში) და ცოცხალ ინტელექტუალურ შრომას შორის, რომელიც იყენებს ცოდნის ყველა ამ რეზერვს ახალი იდეების და ნივთების წარმოებისთვის. დავიმოწმებ ჯეიმს დუდერშაფტის, პროექტის „მილენიუმის“ და მიჩიგანის უნივერსიტეტის საპატიო პრეზიდენტის სიტყვებს: „მოხდება ძვრები ცოდნის წარმოებაში: იმის ცოდნისგან, რაც იყო, იმის ცოდნამდე, რაც არასდროს ყოფილა“. [7] ცოდნის ეს ორი ფორმა (ის, რაც არის და ის, რა ჯერ არ არის) ერთმანეთთან დაკავშირებულია. საჭიროა ბევრი რამის ცოდნა არსებულის შესახებ, რათა შევქმნათ რაღაც არაჩვეულებრივი. ამავე დროს, საჭიროა რაღაც არაჩვეულებრივის შექმნა, რათა არსებული სწორად იქნას გაგებული.
მერილენდის და მიჩიგანის უნივერსიტეტების მეცნიერებმა 2008 წელს ჩაატარეს ექსპერიმენტი კვანტურ ტრანსპორტირებაში, რომელიც ჰპირდება საოცარ პერსპექტივებს კომპიუტერულ ინდუსტრიაში. დადასტურდა კვანტური სუპერპოზიციის ფენომენი, რომლითაც ხდება ნაწილაკის უნარის აღწერა იმყოფებოდეს ერთდროულად ორ მდგომარეობში, რაც საშუალებას აძლევს კვანტურ ბიტს (კუბიტს) ერთდროულად შეინახოს ორი რიცხვითი ნიშანი. ამრიგად, კვანტური კომპიუტერის მწარმოებლურობა, რომელსაც აქვს 300 კუბიტი, იქნება ორის ტოლფასი მესამასე ხარისხში, ეს რიცხვი კი აღემატება ნაწილაკების რაოდენობას სამყაროში.
რას ვუპირებთ ყველა ამ კომპიუტერს, რომელთაგან თითოეულს პოტენციურად შეუძლია სამყაროში ყველა ნაწილაკის გამოთვლა? ისევ და ისევ უნდა მივადგეთ უკვე ცნობილის ზღვარს? თუ ობიექტური ცოდნის ეს მზარდი ძალა მხოლოდ პირველი ნაბიჯია პროექციული აზროვნების უსასრულო ძალისკენ, რომელსაც შეუძლია ახალ სამყაროთა შექმნა, ანუ, შეუძლია გასცდეს არსებული სამყაროს ზღვარს და მის შესახებ ცოდნას. ის, რაც ახლა ითვლება ცოდნად, გადავა სხვა არსებობის შესაძლებლობაში, ანუ, კი არ ახდენს თავისი საგნის აღწარმოებას, არამედ მის პროეცირებას და პროდუცირებას. მეცნიერება ახლა უფრო მეტად გარდაიქმნება ტექნოლოგიებად, ხდება უშუალო მწარმოებელი ძალა. ცოდნა სულ უფრო მეტად ხდება ცოდნა იმის შესახებ, რაც ჯერ არ არსებობს, რაც ჩნდება თვით შემეცნების პროცესში. ჩვენ ვიგებთ ნანონაწილაკების თვისებების შესახებ მათი საინჟინრო-საკონსტრუქტორო დამუშავების პროცესში, როდესაც მისგან ვქმნით ახალ მასალებს. ჩვენ ვიგებთ გენების თვისებათა შესახებ გენომის სამუშაო მოდელის აგების და გენეტიკური მედიცინისა და ინჟინერიის განვითარების პროცესში. გარკვეული საგნის ცოდნა ხდება მისი შექმნის აქტი. ეს უკვე არ არის უცვლელი, სტატიკური რეალობის მხოლოდ ცოდნა, არამედ სააზროვნო კონსტრუირებაა, რომელიც შეიცნობს და ქმნის თავის ობიექტს აზროვნების ერთ პროექციულ აქტში.
როგორ აისახება ეს გადატრიალება ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში? თეორია, რომელიც აყენებს თავის საგანს მასზე წინ და არა უკან, თეორიული პრაქტიკაა, ხოლო ჰუმანიტარული ცოდნის სფეროში არის ტრანსჰუმანისტიკა, ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა, რომელიც ზემოქმედებას ახდენს მისი კვლევის საგნებზე. შიშს იწვევს იმაზე ფიქრი, თუ რა დაემართებათ ჰუმანიტარიებს, როდესაც მათ თხოვენ -მცოდნეებიდან გადაკვალიფიკაცირებას -წამყვანებად: ენათწამყვანებად, ლიტერატურადწამყვანებად, ხელოვნებდწამყვანებად, აზროვნებადწამყვანებად. რამე მაინც გააკეთეთ იმ სფეროსთვის, სადაც თქვენ მცოდნე ხართ! ლინგვისტებო, გააფართოვეთ იმ ენის ლექსიკა და გრამატიკა, რომელსაც სწავლობთ, შეავსეთ იგი ახალი კონცეფტებით და ლექსემებით, ეცადეთ დაასაბუთოთ ახალი გრამატიკული კონსტრუქციები, რომლებიც გახდიან აზროვნებას უფრო მოქნილს და მრავალგანზომილებიანს. ლიტერატურათმცოდნეენო, შექმენით ახალი ლიტერატურული მიმართულება, გამოაცხადეთ რომელიმე წარმოუდგენელი -იზმი, რათა ახალგაზრდა პოეტები აენთონ ახალი ესთეტიკური ხედვით!
და საერთოდ, შესაძლებელია „ჭვრეტითი და ინდიფერენტული“ ლიტერატურული თეორიის შექმნა, როდესაც თითქმის ყოველ წელს ფართოვდება თავად ლიტერატურის ცნება, მდიდრდება ახალი ჟანრებით, კომპოზიციებით, ხელოვნების სხვა სახეობებთან, მედია-პრაქტიკასთან, სეტერატურასთან კავშირით და ა.შ.? ამიტომაცაა, რომ თეორია მაშინვე ჩნდება პროექტის სახით, ანუ ობიექტის მიმართ აქტიური დამოკიდებულებით; ის ვერ ასწრებს გაფორმებას და სუფთა თეორიის სახით განმტკიცებას, რომელიც მაღლა დგას მისი საგნის უცვლელობაზე, როგორც ეს ადრე იყო ... - მაგრამ, როდის იყო ასე? ალბათ, მხოლოდ არისტოტელეს „პოეტიკაში“. ახალ დროში თეორია უკვე მოვიდა ისეთ თავშეუკავებელ მოძრაობაში, რომ ლიტერატურის თეორიის ძირითად ეტაპებად, არსებითად, იქცნენ ლიტერატურული მანიფესტები, რომლებიც თავად ლიტერატურას უკვალავდნენ ახალ გზას. ბუალო, პოუპი, გოეთე და შილერი (როგორც თეორეტიკოსები), ძმები შლეგელები, ჰიუგო, სენტ-ბოვი, ბელინსკი, ზოლა, მალარმე, ვ.ივანოვი, ა.ბელი ... ლიტერატურის მხოლოდ თეორეტიკოსები კი არ არიან, არამედ თვით მისი და მისი ახალი მოძრაობების პროქტოლოგები: კლასიციზმის, რეალიზმის, რომანტიზმის, ნატურალიზმის, იმპრესიონიზმის, სიმბოლიზმის ... ხოლო შემდეგ დგება ავანგარდისტული, მოდერნისტული და პოსტმოდერნისტული მოძრაობების რიგი, რომლებიც კიდევ უფრო შესამჩნევად პროეცირდებიან თეორიულ სახელოსნოებში. მარინეტიმ შემოგვთავაზა ფუტურიზმი, ბრეტონმა სიურეალიზი, ხოლო მათი პროექტები განხორციელდა შესაბამისი მოძრაობების პრაქტიკაში, არაგონისა და ელუარის პოეზიაში, დალის ფერწერულ ტილოებში...
საოცარია, რამდენადაა დღევანდელი ჰუმანისტიკა შეფუთული არა თუ წარსულის, არამედ უფრო გვიანი საუკუნეების პარადიგმებში, როდესაც ყველაფერი ნელა იცვლებოდა და დროც საკმარისი რჩებოდა საგნის შესწავლსა და განზოგადებისთვის. სიტყვა „поза“ („შარშან“) აქაც შემთხვევით არ ჩნდება, რადგან ის, რაც ოდესღაც იყო ნელა მიმდინარე ისტორიული დროის ბუნებრივი შეფასება, ახლა გამოიყურება უკვე როგორც დემონსტრაციული უარყოფა იმისა, თუ რა ხდება ტრანსფორმაციულ სამყაროში. რა თქმა უნდა, ჯანსაღი კონსერვატიზმი არც ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს არ შეუშლის ხელს, ამიტომ მე არ მოვუწოდებ ანტიკოსების გამოყოფისკენ ანტიკურობიდან, პუშკინისტების პუშკინისტიკისგან და მათ გადატანას ენათმცოდნეობის და ლიტერატურათმცოდნების უახლეს მიმართულებებზე. მაგრამ როგორმე ხომ უნდა აისახოს ჰუმანიტარულ დისციპლინებში კაცობრიობის ტექნიკური, სოციალური და კულტურული დინამიკის სხვადასხვა ტემპები და, შესაბამისად, შეიცვალოს ენის, ლიტერატურის, აზროვნებისადმი მიდგომები!
ჩვენ დროს განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძლება შეიძინოს ახალი ტექნოგარემოს და ვირტუალური სამყაროს ფორმირების ფილოსოფიურმა პრაქტიკამ. ისტორია გვიჩვენებს, რომ ზოგადი იდეებისა და კონცეფტების როლი არ ეცემა, არამედ იზრდება, რამდენადაც კაცობრიობა შედის ინფორმაციულ საუკუნეში. პირველი ამოცანა, რომელიც უნდა გადაწყვიტოს კომპიუტერული თამაშების შემქმნელებმა, მეტაფიზიკური ამოცანაა: როგორია ვირტუალური სამყაროს საწყისი პარამეტრები, სადაც ვითარდება თამაშის მოქმედება, რამდენი განზომილებაა მასში, როგორ თანაფარდობაში არიან სუბიექტი და ობიექტი, მიზეზი და შედეგი, როგორ მიდის დრო და იხსნება სივრცე, რამდენი მოქმედება, ნაბიჯი, დარტყმა ეძლევა მოთამაშეს მათი ბედის პირობებიდან გამომდინარე, და რა ითვლება სიკვდილის პირობად? ნებისმიერი კომპიუტერული თამაში, ნებისმიერი ვირტუალური მიკროსამყარო შეიცავს „სამყაროს“, „უნივერსალურობის“ თვისებებს, რომელიც ქმნის ფილოსოფიის სპეციფიკურ საგანს და საზრუნავს. ამასთან, ასეთ „მიკროსამყაროთა“ მასშტაბი სწრაფად იზრდება. მაგალითად, ცნობილი „Second Life“ („მეორე სიცოცხლე“) - სამგანზომილებიანი ვირტუალური სამყარო, რომელიც შეიქმნა 2003 წელს, მაგრამ ხუთი წლის შემდეგ მას თხუთმეტი მილიონი წევრი ჰყავდა 100 ქვეყანაში, უფრო სწორად, მათი ავატარები. ამ ტერიტორიაზე თავისი კანონები მოქმედებს, შენდება სახლები, იხსნება ბიზნესი, ტრიალებს საკუთარი ფულის ერთეული (ლინდენები, რომელიც შეიძლება გადაიცვალოს რეალურ დოლარზე). წლიურმა ბრუნვამ „მეორე სიცოცხლეში“ 2008 წელს მიაღწია 100 მილიონ რეალურ დოლარს (ძირითადად იხარჯება მიწის ნაკვეთების შეძენაზე, არა რეალურის, არამედ მხოლოდ ვირტუალურ სამყაროში ვირტუალური სახლების ასაშენებლად, ვირტუალური სავარგულის გასაშენებლად და ა.შ.). აქ საუბარია არა მხოლოდ ახალ ტრანსკონტინენტალურ და ტრანსნაციონალურ ტერიტორიაზე, არამედ სამყაროს განსაკუთრებულ მოწყობაზე, რომელიც მთლიანად, მათი შიდასამყაროს საფუძველზე, ითვალისწინებს ადამიანთა ნებას და საქმიანობას.
და, რა თქმა უნდა, ამ ალტერნატიულ სამყაროს აქვს საკუთარი ონტოლოგია და ეპისტემოლოგია, თავისი ლოგიკა, ეთიკა და ესთეტიკა, საკუთარი სივრცისა და დროის, შემთხვევის და ბედის კანონები, - თავისი ფილოსოფიური მატრიცა, რომელიც გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად, საფუძვლად უდევს მის ტექნიკურ აგებულებას და პროგრამულ უზრუნველყოფას. ცოტა ხნის წინ, ამერიკის ზოგიერთ უნივერსიტეტში პროგრამირების კათედრებსა და ლაბორატორიებში დაიწყეს პროფესიონალი ისტორიკოსების მიწვევა გარკვეული თემატური თამაშების (მაგალითად, თამაშები შექსპირის პიესების მოტივების ან ნაპოლეონის ომების მოტივებზე მოითხოვს სპეციალისტების კონსულტაციას შესაბამისი ეპოქების მიხედვით) შესამუშავებლად. მაგრამ ამ ვირტუალური სამყაროების გავრცელებასთან ერთად ასევე მნიშვნელოვანი ხდება მათი მშენებლობაში უნივერსულობის და უნივერსალიეის ფილოსოფოს-სპეციალისტთა ჩართვა.
ადრე ტექნიკა დაკავებული იყო წვრილმანებით, პასუხობდა კონკრეტულ ყოველდღიურ საჭიროებებს - საკვებში, საცხოვრებელში, გადაადგილებაში, მტერთან წინააღმდეგ ბრძოლაში და თანატომელებზე ძალაუფლების მოპოვებაში. ფილოსოფია კი დაკავებული იყო სამყაროს ზოგადი საკითხებით, რომლიც შეცვლა მას არ შეეძლო: არსით, უნივერსალიებით, სივრცისა და დროის ბუნეით. ტექნიკა იყო უტილიტარული, ფილოსოფია კი - აბსტრაქტული. ახლა დადგა მათი დაახლოების დრო: ტექნიკის სიმძლავრე ვრცელდება სამყაროს ფუნდამენტურ თვისებებზე, ფილოსოფია კი იღებს საშუალებას არა გონებაჭვრეტით, არამედ ქმედითად განსაზღვროს და შეცვალოს ეს თვისებები. XX საუკუნის ბოლოს და, განსაკუთრებით, XXI საუკუნის ტექნიკა უკვე არ არის გამოყენებითი იარაღი, არამედ ფუნდამენტური ტექნიკაა, რომელიც მეცნიერების წინ წაწევის წყალობით მიკროსამყაროსა და მაკროსამყაროში, ტვინის სტრუქტურაში, გენეტიკისა და ინფორმატიკის კანონებში, აღწევს ცხოვრების საფუძვლებს და პერსპექტივაში შეუძლია შეცვალოს თავისი თავდაპირველი პარამეტრები ან მისცეს პარამეტრები სხვა სახის ცხოვრებას. ეს არის ონტოტექნიკა, რომელსაც შეუძლია შექმნას ახალი სივრცე-დროის კონტინუუმი; ახალი სენსორული გარემო და მისი აღქმის გზები; ორგანიზმების ახალი, გენეტიკურად გარდაქმნილი სახეობები; ხელოვნური ინტელექტის ახალი, ტექნიკურად გაშლილი ფორმები. აქედან გამომდინარე, ტექნიკა არ შორდება ფილოსოფიას, არამედ ისევ ხვდება მას თვით ცხოვრების ფესვებთან, იმ საწყისთან, რომლებიც ყოველთვის ითვლებოდა მეტაფიზიკის პრივილეგიად. იზრდება ფილოსოფიისა და ტექნიკის ახალი სინთეზის პერსპექტივა - ტექნოსოფია და სოფიოტექნიკა, რომელიც ითვალისწინებს პირველად საწყის და პრაქტიკულად აფუძნებს მათ მატერიის, ცხოვრების და გონების ალტერნატიულ ფორმებში.
სამწუხაროდ, თანამედროვე (განსაკუთრებით, ანგლო-ამერიკული) ფილოსოფია, რომელშიც დომინირებს ანალიტიკური განხრა, არ არის მზად ასეთი ტექნოსოფიური ამოცანების გადასაწყვეტად და წამოსაჭრელადაც, რადგან დაკავებულია მხოლოდ ტექსტების ანალიზით, მათი სულ უფრო წვრილად დანაწევრებით. ამ დროს საუბარია სინთეზური ფილოსოფიის შექმნაზე, იმავე გაგებით, რომლითაც კრისტოფერ ლენგტონი საუბრობს სინთეზური ბიოლოგიის შესახებ, რომელიც არ შემოიფარგლება მხოლოდ იმით, რომ ანაწევრებს ცოცხალს ნაწილებად, არამედ აკავშირებს ცხოვრების ძირითად კომპონენტებს. ფილოსოფიას ახლა ასევე სჭირდება სინთეზური მეთოდოლოგია, რომელიც საშუალებას მისცემდა შეექმნათ ვირტუალური სამყაროს ონტოლოგია, ცხოვრების და ცნობიერების სხვა ფორმების მეტაფიზიკა, ჩაეყარა საფუძველი ალტერნატიული სამყაროებისთვის, ანუ უბრალოდ მიეღო აქტიური, მაგრამ საფუძვლიანი მონაწილეობა თანამედროვე ტექნოგარემოს შექმნაში. ენის ანალიზიდან ახალი ენების და ტრანსფორმაციული ტექნიკის და ცნობიერების სინთეზზე გადასვლა გარდაუვალია ფილოსოფიისთვის, თუ მას არ სურს მთლიანად გადაიქცეს ფილოსოფიის ისტორიად, ფილოსოფიური არქივების დაგროვებლად და შემსწავლელად.
პრინციპში, გარდამქმნელი, შეტევითი, „ავანგარდული“ მიდგომა ცოდნის საგნებისადმი არ ეწინააღმდეგება ჰუმანიტარული აზრის ტრადიციებს, რომელიც კაცობრიობის ავანგარდში იდგა დიდი ხნის განმავლობაში და აძლევდა მიმართულებას და მნიშვნელობას მის ისტორიულ განვითარებას. XVIII-XIX საუკუნეებში ჰუმანიტარული დისციპლინები: მეტაფიზიკა, ლოგიკა, პოლიტიკური და სოციალური ფილოსოფია, რელიგიის ფილოსოფია, ეთიკა, ესთეტიკა, ისტორია, ფსიქოლოგია, ფილოლოგია, ხელოვნებათმცოდნეობა და ლიტერატურათმცოდნეობა, კულტურისა და მხატვრული კრიტიკა, ენათმეცნიერება, ყველა იყო მეცნიერება ადამიანისა და კაცობრიობის და არა ტექსტების შესახებ, როგორიც ჰუმანისტიკა გახდა XX საუკუნის ბოლოს. ჰუმანისტიკა აერთიანებდა სრულ ცოდნას ადამიანზე და იყო მისი თვითშემეცნების და სამყაროს გარდაქმნის „წინმსწრები სარკე“. ჰუმანისტიკა განსაზღვრავდა დიდი კულტურულ-ისტორიული ეპოქების მნიშვნელობას და ცვლილებას. განმანათლებლობის ეპოქა შექმნეს ფილოსოფიამ და ლიტერატურამ, ვოლტერმა, რუსომ, დიდრომ. რომანტიზმის ეპოქა გამოაცხადეს ესთეტიკოსებმა, ლიტერატურათმცოდნეებმა, ენათმეცნიერებმა, პოეტებმა, დრამატურგებმა ...
შეიძლება იმის ვარაუდი, რომ XXI საუკუნეში მომდევნო ეპოქა კაცობრიობის ისტორიაში აღინიშნოს რომელიმე ესთეტიკური ტრაქტატის, ფილოლოგიური კვლევის, ფილოსოფიური აფორიზმის, პოეტური მედიტაციის გამოჩენით? არა მიკროსოფტის ან გუგლის, არა გაეროს ან ნატოს, არა პოლიტიკოსების ან ტექნოლოგების, არამედ რომელიმე ახალი ნოვალისის, ბაირონის, ჰიუგოს, მადმუაზელ დე სტალის და ძმები შლეგელების მეშვეობით? არა, ამის წარმოდგენა არ შეიძლება. ჰუმანისტიკისგან არავინ არაფერს მოელის, ტექსტების წაკითხვის და ხელახლა წაკითხვის, ანალიზის და ინტერპრეტაციის გარდა. ჰუმანისტიკა ტექსტოლოგიად გარდაიქმნა და უკვე აღარ არის ადამიანთმცოდნეობა. იგი განაგებს მხოლოდ ტექსტებს და არქივებს, ამიტომ მას არსად არ მივყავართ.
ჰუმანისტიკასთან დაკავშირებით, რომელიც წარმოადგენს „ტექსტებს ადამიანის გარეშე“, საკუთარ პოზიციას მე განვსაზღვრავდი, როგორც კონსერვატიულ ავანგარდიზმს. კონსერვატიულს იმიტომ, რომ ჰუმანისტიკის ტრადიციებშია ავანგარდში ყოფნა, კაცობრიობის გაძღოლა. ვშიშობ, რომ ჰუმანიტარული მეცნიერებები აღარ ასრულებენ იმ როლს, რომლისთვისაც მოწოდებული იყვნენ - კაცობრიობის თვითშეგნებისა და თვითშემეცნებისა. ფილოსოფია უკვე აღარ წარმოადგენს აზროვნებას სამყაროს საფუძვლების, მიზნების და მნიშვნელობის შესახებ და ემსახურება წარსულის ფილოსოფიური ტექსტების ანალიზს. ესთეტიკა აღარ აზროვნებს მშვენიერზე, ტრაგიკულზე, კომიკურზე, გმირულზე და ხდება დისციპლინა, რომელიც სწავლობს ტექსტებს ესთეტიკაში. იგივე ეხება ეთიკას, რომელიც „მეტაეთიკის"
რანგში უკვე არ ფიქრობს სიკეთეზე, ბოროტებაზე და მორალურ არჩევანზე, არამედ დაკავებულია ეთიკური ენის ანალიზით და დეკონსტრუქციით, სიტყვების „სიკეთე“, „ბოროტება“, „მორალი“ მნიშვნელობით.
ჰუმანიტარული მეცნიერებების ისტორიისა და საზოგადოების წინა ხაზიდან უკან დახევა, რეფორმისტული და ტრანსფორმაციული მნიშვნელობის დაკარგვა არა მხოლოდ ჰუმანიტარული ფაკულტეტებისთვის არის დანაკარგი, რომლებიც გარდაიქმნენ ნაკლებად ინიციატიური და კრეატიული, „არქივის“ ახალგაზრდების თავშესაფრად. ეს კაცობრიობისთვისაც არის დანაკარგი, რომელიც კარგავს მისი არსებობის მნიშვნელობას ისტორიაში, კულტურაში, ტექნიკაში, კომუნიკაციურ პროცესებში სწორედ ამ კომუნიკაციის ტექნიკური საშუალებების გიგანტური გაფართოვების გამო. უკვე თითქმის ყველაფერია შესაძლებელი, მაგრამ რისთვისაა ეს საჭირო? მრავლდება საშუალებები - ქრება მიზანი. მიკროსოფტი ან გუგლი, როგორც ტექნიკური კორპორაციები, თავისთავად ვერ შეძლებენ იმის ადამიანის მნიშვნელობის განსაზღვრას, რასაც ისინი აწარმოებენ. წარმოიქმნება ადამიანის მნიშვნელობა და მიზნების ვაკუუმი, რომლის შევსება ტექნიკას არ შეუძლია, ჰუმანისტიკას კი არ სურს. ის სიცარიელეს და ფინანსური ქაღალდების და ინსტიტუტების არაუზრუნველყოფილობას, რომელმაც დღეს გამოიწვია გლობალური ეკონომიკური კრიზისი, უკვე დიდი ხანია აქვს პარალელი ჰუმანიტარულ დაუცველობაში ჩვენს მაღალგანვითარებად ტექნიკურ ცივილიზაციაში. რომელ გლობალური კრიზისს გამოიწვევს ამჯერად არა მატერიალურ, არამედ ჰუმანიტარული ღირებულებების სფეროში ეს განხეთქილება?
შენიშვნები
1. რიჩარდ დოკინზი. ღმერთი როგორც ილუზია (2006). მ.: კოლიბრი, 2008.
2. რა თქმა უნდა, ყველა თანამედროვესთვის არა. ისეთ გამოჩენილ მეცნიერსაც კი, როგორიც რიჩარდ დონკინზია, არ შეუძლია მიიღოს ღმერთის არსებობა იმ მოტივით, რომ ეს მოითხოვდა ძალიან რთული, ყოვლისმომცველ გონებას. „ღმერთი, რომელსაც მუდმივად შეუძლია სამყაროს თითოეული ნაწილაკის კონტროლი და კორექტირება, არ შეიძლება იყოს მარტივი. მისი არსებობა მოითხოვს გრანდიოზულ ახსნას. უფრო უარესი (სიმარტივის თვალსაზრისით), ღვთის გიგანტური გონების სხვა ნაწილები ერთდროულად დაკავებულია თითოეული ადამიანის საქმეებით, გრძნობებით და ლოცვებით, ასევე ყველა უცხოპლანეტელის, რომლებიც, ალბათმ ცხოვრობენ ამ და სხვა ასი მილიარდი გალაქტიკაში“ (გვ. 215). დოკინზს უჭირს ასეთი ზებუნებრივი უნარის დაჯერება, მაგრამ რატომ არ შეუძლია მას ყურადღება მიაქციოს კომპიუტერს, რომელიც მის მაგიდაზე დგას და რომელსაც შეუძლია ერთ წამში მოძებნოს ის, რასაც ფიქრობდა ნებისმიერ თემაზე ათასობით ადამიანი, რომელთაგან ბევრი ცხოვრობდა ათასი წლის წინ. საკმარისია შეიყვანოთ სიტყვა ან იდეის სახელი და დააჭიროთ ღილაკს. და ეს იმ დროს, რომ ინტერნეტი გაჩნდა რაღაც 15-20 წლის წინ. მარტივი დასაშვებია, რომ ღმერთს ჩვენი სამყაროს 15-20 მილიარდი წლის არსებობის მანძილზე შეიძლება გასჩენოდა უფრო სრულყოფილი მოწყობილობები, ვიდრე ჩვენი კომპიუტერი.
და კიდევ ერთი, ღმერთს არ სჭირდება „სამყაროს თითოეული ნაწილაკის მდგომარეობის გამოსწორება“, ამისთვის არსებობს ნაწილაკების ურთიერთქმედების გონივრული და ზუსტი კანონები. მხოლოდ ძალიან ცუდი ლაბორანტი ყოველ წამს ადვნებს თვალს ლაბორატორიული პროცესის ყველა დეტალს და ხელით ასწორებს მას."
თარგმანი
MFL 2017
