შთაგონება ჰიპნოზის დროს როგორც თაღლითური მოტყუების საშუალება

               შთაგონება ჰიპნოზის დროს როგორც თაღლითური მოტყუების საშუალება



ს.ვ. ვეკლენკო, იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი
ს.ა. პეტროვი, რაიონის პროკურორის მოადგილე (ქ. მაგნიტოგორსკი)


               შთაგონება ჰიპნოზის დროს როგორც თაღლითური მოტყუების საშუალება

            SUGGESTION AT HYPNOSIS AS MEANS THE DECEIT AT FRAUD

სტატიაში გაანალიზებულია მოტყუების, როგორც თაღლითობის ჩადენის ცნება, დასაბუთებულია ისეთი ცნების უსაფუძვლობა, როგორიცაა „პასიური ტყუილი“.  ყურადღება განსაკუთრებით გამახვილებულია სხვისი ქონების დატაცებაზე  ჰიპნოზის დროს შთაგონების გამოყენების შედეგად.
In article the analysis is given to concept of a deceit as to a way of fulfillment of fraud, the inconsistency of such term as «a passive deceit» is proved, and the special attention is given qualification of plunders of an-other's property with suggestion application at hypnosis

  როგორც ცნობილია, დღესდღეობით არ არსებობს თაღლითობის საკანონმდებლო განმარტება, თუმცა ადრე ასეთი განმარტება 1922 წლის რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის 187-ე მუხლის შენიშვნებში ნახსენები ყოფილა. არსებული დეფინიციის თანახმად, მოტყუებაში იგულისხმებოდა როგორც ყალბი ინფორმაციის შეტყობინება, ასევე გარემოებათა განზრახ დამალვა, რომლის შეტყობინებაც აუცილებელი იყო. ამ განმარტებიდან ირკვევა, რომ არსებობს აქტიური მოტყუება (ცრუ ინფორმაციის შეტყობინება) და პასიური მოტყუება (სწორი ინფორმაციის არშეტყობინება). აქტიური და პასიური მოტყუების არსებობა აღიარებულია მრავალი მკვლევარის მიერ. [1, გვ.27-28; 2, გვ. 387; 3, გვ. 209; 4, გვ. 324; 5, გვ. 19; 6, გვ. 122; 7, გვ. 158; 8, გვ. 262].
  აქტიურ მოტყუებაში გ.ნ. ბორზენკოვი გულისხმობს სიმართლის დამახინჯებას და არა მხოლოდ ცრუ ინფორმაციის შეტყობინებას, რადგან უკანასკნელ შემთხვევაში მოტყუება მხოლოდ სიტყვიერ ფორმას იგულისხმებს, თუმცა სინამდვილეში ეს სხვადასხვა გზით ხდება. ჭეშმარიტება რეალობის სწორად გამოხატულებაა ადამიანის ცნობიერებაში. თაღლითის მიერ დაზარალებულისთვის რეალობის მოვლენების, საგნების ან ადამიანის თვისებების შესახებ არასწორი წარმოადგენის შექმნა,  - ეს ჭეშმარიტების დამახინჯებაა [1, გვ.30].
    ტყუილის შესახებ ასეთმა წარმოადგენამ ასახვა ჰპოვა სასამართლო პრაქტიკაში. სამარის საოლქო სასამართლოს პრეზიდიუმმა მოქ. ნ.-ს საქმესთან დაკავშირებით შემდეგი განმარტება ჩამოაყალიბა: „ტყუილი არის ჭეშმარიტების განზრახ დამახინჯება ან დაფარვა, რათა შეცდომაში შეიყვანოს პირი, რომელიც ფლობს საკუთრებას, და ამ გზით მიაღწიოს მისგან ქონების ნებაყოფლობით გადაცემას, ასევე ამ მიზნით განზრახ ცრუ ინფორმაციის მიწოდებას“ [9, გვ. 14].
     რუსეთის ფედერაციის უზენაესი სასამართლოს პლენუმმა 2007 წლის 27 დეკემბრის №26 ბრძანებულების მე-2 პუნქტში „სასამართლო პრაქტიკის შესახებ თაღლითობის, მითვისების და გაფლანგვის შემთხვევების შესახებ“ ასევე გამოყო ტყუილი აქტიური და პასიური.
თუმცა რუსეთის სისხლის სამართალი ყოველთვის არ აღიარებდა აქტიურ მოტყუებასთან ერთად, როგორც დანაშაულებრივს, მის პასიურ ფორმას. მაგალითად, ი.ი. ფოინიცკი ამტკიცებდა, რომ ცოდნა კაპიტალია, რომლის უსასყიდლოდ გაზიარება  არავის იურიდიული ვალდებულება არ არის, რის გამოც სხვისი შეცდომის უბრალოდ გამოყენება, მისი აღძვრის ან განმტკიცების გარეშე, არ შეიძლება აღიარებული იყოს როგორც სისხლის სამართლით დასჯადი მოტყუება [10, გვ. 250].
რუსულ ენაში სიტყვას „მოტყუება“ ორი მნიშვნელობა აქვს. პირველი - შეესაბამება სიტყვის მნიშვნელობას მოტყუება, მეორე - ცრუ წარმოდგენას რაღაცის შესახებ, შეცდომას. სიტყვას „მოტყუება“ ასევე ორი მნიშვნელობა აქვს: 1) შეცდომაში შეყვანა, არაკეთილსინდისიერად მოქცევა ვინმეს მიმართ; 2) დაპირების დარღვევა [11, გვ. 367- 368]. ამდენად, მოტყუების პირველი მნიშვნელობა ქმედებაა, მეორე კი - მდგომარეობა.
 თაღლითობის ერთადერთი გზა შეიძლება იყოს მხოლოდ მოტყუება, როგორც ქმედება, რომლის მეშვეობითაც დაზარალებული შეჰყავთ შეცდომაში. ტყუილი, როგორც მდგომარეობა, არის ის სიტუაცია, რომელშიც იმყოფება დაზარალებული, როცა ის დამახინჯებულად აღიქვამს რეალობას. შეიძლება ითქვას, რომ ტყუილი, როგორც ქმედება, მიზნად ისახავს უზრუნველყოს დაზარალებულის ცნობიერებაში ტყუილის, როგორც მდგომარეობის, წარმოქმნა.
ასე რომ, რუსულ ენაში სიტყვის „ტყუილი“ მნიშვნელობის მიხედვით, მოტყუება არის მიზანმიმართული ქმედება, ეს არის დამნაშავის (მოტყუების სუბიექტის) ზემოქმედების პროცესი დაზარალებულის ცნობიერებაზე (ზემოქმედების სუბიექტზე).
  ი.ი. ფოინიცკიმ ტყუილის ცნებაში მოტყუების 3 ნიშანი გამოჰყო: 1) შეგნებული ქმედება, 2) სხვის ცდუნების განზრახვა, 3) ჭეშმარიტების დამახინჯება.
პირველი ორი ნიშანი ეჭვს არ იწვევს: პირი, რომელიც არ აცნობიერებს მისი განცხადებების სიცრუეს, ან იმას, რომ დაზარალებული  ცდება, ან აცნობიერებს ამას, მაგრამ მოქმედებს სურვილის გარეშე შეცდომაში შეიყვანოს სხვა, არ იტყუება: „ცდუნების“ სურვილი იმდენად მნიშვნელოვნად ვარაუდობს სიცრუეს, რომ მას შეუძლია აიძულოს მოტყუებული პირი ქმედებისკენ და წარმართოს იგი ამ უკანასკნელისკენ. ამისათვის კი საჭიროა დაზარალებულში მცდარი შეხედულებების შექმნა ვალდებულებების ან მისთვის მომგებიანობის შესახებ მისი ქონების გარკვეული სახით განკარგვის შემდეგ. მესამე თვისებიდან გამომდინარე, ტყუილის შინაარსი შეიძლება იყოს მხოლოდ ფაქტების სფერო, ანუ, ამჟამინდელი და წარსული დროის მოვლენებისა, რომლებიც ობიექტურად არსებობენ ან არსებობდნენ; ამავე დროს არ აქვს მნიშვნელობა, რა ხასიათს ატარებენ ეს მოვლენები, მიეკუთვნებიან ისინი მატერიალურ თუ  არამატერიალურ, ფიზიკურ ან ზნეობრივ სამყაროს; თავისი შინაარსიით ტყუილს შეიძლება ჰქონდეს სამართლებრივი დებულებები“ [10, გვ. 247-249]. როგორც ი.ი. ფოინიცკი შემდეგ აღნიშნავს, ტყუილისგან უნდა განვასხვავოთ მსჯელობა ფაქტების შესახებ; თუნდაც განზრახ ყალბი: მაგრამ ფაქტების წინაშე ყველა ქედს იხრის,  პირადი აზრის თავისუფლად სჯერად [10, გვ. 249].
        გ.ნ. ბორზენკოვი, ა.გ. ბეზვერხოვი, ა.ი.  ბოიცოვი აღიარებენ, რომ მოტყუება არის ქმედება, იგივე მნიშვნელობა აქვს სიტყვას „მოტყუება“ რუსულ ენაზე. აქედან გამომდინარე, ჩნდება კითხვა: როგორ შეიძლება არსებობდეს პასიური ტყუილი, რომელიც ხდება უმოქმედობის გზით? იგივე ავტორები აღიარებენ პასიური ტყუილის არსებობას, რომელიც მდგომარეობს დაზარალებულის შეცდომის გამოყენებაში.
თუ ტყუილი დამნაშავის მიზანმიმართული ზემოქმედებაა ზემოქმედების სუბიექტის ფსიქიკაზე, ის ვერ განხორციელდება უმოქმედობის გზით. სხვისი შეცდომის გამოყენება არ შედის სიტყვის „ტყუილის“ მნიშვნელობაში, რომელიც გამოიყენება რუსულ ენაში. პასიური ტყუილი ქმედება კი არა მდგომარეობაა, რომელშიც დაზარალებული თავად აღმოჩნდა, ამიტომ ეს ტყუილი არ არის. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, უნდა ვაღიაროთ, რომ არსებობს მოტყუების მხოლოდ ერთი ფორმა - აქტიური, რომელშიც უნდა გვესმოდეს ჭეშმარიტების განზრახ დამახინჯება მეორე პირის შეცდომაში შესაყვანად.
         ტყუილის მნიშვნელობის განმარტებისას ბ.ს. ნიკიფოროვი იყენებს ისეთ ტერმინს, როგორიცაა თაღლითური მოტყუება, რომელშიც იგი გულისხმობს სიტყვას ან მის შემცვლელს. „რადგან ნებისმიერი ურთიერთობა ადამიანებს შორის აგებულია  ზეპირი ან წერილობითი მეტყველების ან მისი „შემცვლელების“ მეშვეობით, როგორიცაა კონკრეტული მნიშვნელობის მქონე ქმედებები (მოძრაობები, ჟესტები), - წერს ბ.ს.  ნიკიფოროვი, - ამიტომ ერთი პირის ზემოქმედება მეორეზე, რომელიც მათ შორის ურთიერთობებში შედის, როგორც მისი შემადგენელი ნაწილი, ასევე აუცილებლად ვარაუდობს მეტყველების გარკვეული ტიპის ან მისი „შემცვლელის“ გამოყენებას. ამ უკანასკნელთა თავისებურება იმაშია, რომ მათ ყოველთვის შეუძლიათ მიიღონ მეტყველებითი გამოხატვა, შეიძლება „თარგმნილი იყოს სიტყვებად“ და, შესაბამისად, შეუძლიათ მიიღონ გარკვეული მნიშვნელობის შინაარსი“ [12, გვ. 93]. ასე რომ, ტყუილი  შეიძლება გამოიხატოს მეტყველების და გარკვეული ქმედებების შესრულების მეშვეობით.
        არამეტყველებითი ტყუილის მაგალითი შეიძლება იყოს თაღლითობა ბანქოს თამაშის დროს. როდესაც  დაზარალებული შულერთან ჯდება სათამაშოდ, ამ უკანასკნელს საერთოდ არ სჭირდება ლაპარაკი, მაგრამ თვითონ თამაშის ფაქტი, ბანქოს გარკვეული წესების მიხედვით დარიგება გულისხმობს, რომ დაზარალებულს შეუძლია მოიგოს. მაგრამ მოგება გამორიცხულია, რადგან თაღლითები იყენებენ  მონიშნულ ბანქოს ან მოტყუების სხვა ხრიკებს და გზებს. მოტყუება ამ შემთხვევაში იმაში მდგომარეობს, რომ დაზარალებული შეჰყავთ შეცდომაში მოგების შესაძლებლობასთან დაკავშირებით. თაღლითური მოტყუების აღნიშნული საშუალების შესახებ მითითებულია რუსეთის ფედერაციის უზენაესი სასამართლოს პლენუმის განკარგულების მე-2 პუნქტში. მოტყუება მეტყველების გამოყენებით შეიძლება განხორციელდეს როგორც ზეპირი, ასევე წერილობითი მეტყველების გამოყენების საშუალებით. ამ უკანასკნელში ასევე შედის მოტყუება ყალბი დოკუმენტების გამოყენებით.
        თაღლითური მოტყუების გამოყენების კიდევ ერთი საშუალებაა შთაგონება ჰიპნოზის დროს. ჰიპნოზი (ბერძნული hypnos  - ძილი) - ადამიანსა და უმაღლეს ცხოველებში ხელოვნურად გამოწვეული ძილის მსგავსი მდგომარეობაა, რომლის დროსაც შეკავებით არ არის მოცული თავის ტვინის მთელი ქერქი, არამედ მისი მონაკვეთები; ე.წ. „მაკონტროლებელი პუნქტები“ ინარჩუნებენ აგზნებადობას, რაც უზრუნველყოფს დაჰიპნოტიზებულის კავშირს გამაღიზიანებლებთან. როდესაც დადგება შენელების უფრო ღრმა, ე.წ.  პარადოქსული ფაზა, როდესაც სუსტი გამაღიზიანებლები (მაგალითად, სიტყვა) ძლიერზე უფრო ეფექტურად მოქმედებს (მაგალითად, ტკივილის), აღინიშნება მაღალი შთაგონებადობა, რასაც იყენებენ სამკურნალო მიზნებისთვის [13, გვ. 310].  ეს კლასიკური ჰიპნოზის განმარტებაა. რ. პერინი იძლევა ჰიპნოზის განსხვავებულ განმარტებას: „ჰიპნოზი ცნობიერების  დროებითი მდგომარეობაა, მას ახასიათებს მოცულობის შემცირება და მკვეთრი ფოკუსირება შთაგონების შინაარსზე, რაც დაკავშირებულია ინდივიდუალური კონტროლისა და თვითცნობიერების ფუნქციის ცვლილებასთან. მწვავე ჰიპნოზის მდგომარეობა წარმოიქმნება ჰიპნოტიზიორის სპეციალური ზემოქმედების ან მიზანმიმართული თვითშთაგონების შედეგად“ [14, გვ. 2]. ეს განმარტება არ უკავშირებს ჰიპნოზის მდგომარეობას ძილს.
         ჰიპნოზი ფართოდ გამოიყენება ფსიქოთერაპიაში, მაგრამ ის ასევე გამოიყენება დანაშაულებრივი მიზნებით, განსაკუთრებით ე.წ. ერიქსონის ჰიპნოზი (მისი დამფუძნებელის მილტონ ერიკსონის სახელის მიხედვით), რომელიც არ არის დაკავშირებული დაჰიპნოტიზებულის ძილში შეყვანასთან -  შთაგონება ხდება მაშინ, როდესაც ადამიანი ყველაფერს აცნობიერებს, მაგრამ ტრანსშია [15, გვ. 11]. იურიდიულ ლიტერატურაში გამოითქვა მოსაზრება ჰიპნოზის, როგორც გამოძალვის, გამოყენების შესახებ სხვისი ქონების მიტაცების კვალიფიკაციით, რადგან ამ დროს იყენებენ ფსიქიკურ ძალადობას, მიუხედავად ქონების გადაცემის აქტის გარეგნული „ნებაყოფლობითობისა“ [16, გვ. 232]. ჩვენი აზრით, კიდევ უფრო დასაბუთებული იქნება მიტაცების კვალიფიკაცია ჰიპნოზის, როგორც თაღლითობის, გამოყენებით. ამ თვალსაზრისის დადასტურების მიზნით შეიძლება შემდეგი არგუმენტების მოყვანა. ჰიპნოზის დახმარებით  დაზარალებულს შთააგონებენ, რომ მან უნდა მისცეს ქონება დამნაშავეს. ანუ დამახინჯებულია რეალობა, რადგან რეალურად ის ვალდებული არ არის გადასცეს აღნიშნული ქონება. ჩვეულებრივი მოტყუების შემთხვევაში ასევე მახინჯდება სიმართლე, მაგრამ უკვე სხვა საშუალებებით (სიტყვებით, ჟესტებით და ა.შ.). ორივე შემთხვევაში  შედეგი ერთია - სიმართლის დამახინჯება.
გარდა ამისა, გამოძალვა უკავშირდება ფიზიკური ძალადობის გამოყენებას [17, გვ. 364; 2, მუხლი. 444], რაც დამამძიმებელ გარემოებას წარმოადგენს, ხოლო გამოძალვის ძირითადი შემადგენლობა მდგომარეობს ძალადობის გამოყენების მუქარაში ან არასასურველი ინფორმაციის გავრცელებაში.
 საეჭვოა, რომ ჰიპნოზის გამოყენების საფრთხე შეიძლება ჩაითვალოს, როგორც გამოძალვის შემადგენლობის ობიექტური მხარის ნიშანი. დაზარალებულის ნების აღკვეთა გამოძალვის დროს შიშზეა დაფუძნებული, ჰიპნოზის გამოყენებით შიშის თავიდან აცილებას ცდილობენ, რადგან შიში ხელს უშლის მოდუნებას და, შესაბამისად, ჰიპნოტიზებულის ტრანსში შეყვანას. ლიტერატურაში ზოგადად გამოითქვა აზრი, რომ ტრანსი წარმოადგენს ადამიანის ერთ-ერთ ბუნებრივ მდგომარეობას, ყურადღების ინტენსიურ კონცენტრირებას საკუთარ თავზე, ადამიანისთვის ზოგჯერ აუცილებელიც კი არის  ტრანსში ყოფნა [15, გვ. 290], აქედან გამომდინარე, ჰიპნოზური ტრანსი ძნელად შეიძლება ჩაითვალოს ძალადობად.
ს.ა. გორინი ასე აღწერს ერთი ქალის თვითდაკვირვებას: „... ჩემთან მოვიდა ბოშა ქალი, მის ხმაზე თავი ავწიე, მოშორებით კიდევ რამდენიმე ბოშა ქალი იდგა. ბოშამ დაიწყო ლაპარაკი, მე კი მორჩილად ვასრულებდი მის მითითებებს. ... „ამოიღე მონეტა და შეახვიე ქაღალდის ფულში. გაიმეორე ჩემთან ერთად: „ფული, ჩემი ფული“. ფული ხელში დაიჭირე“. შემდეგ მეხსიერებაში ჩავარდნა მაქვს. ფული ჩემთვის არ წაურთმებია. მან თავისი ხელი მაჩვენა, რომელშიც ფული არ იყო; რა თქმა უნდა, არც მე მქონდა ხელში. ... როგორც ჩანს, სახეზე შიში მეტყობოდა, ამიტომ მან თქვა: „ნუ გეშინია ჩემი!“ მთელი დროის განმავლობაში მე გონება არ დამიკარგავს, ვხედავდი გარშემო საგნებს, ხეებს, ხალხს, პირველი ბოშა ქალის თვალებს, მის ხელისგულს, ქარვის საყურეებს მეორე ბოშას ყურებში ...“ [15, გვ. 10-11]. ამ დაკვირვებაში მითითებულია ჩავარდნა მეხსიერებაში, მაგრამ ძალადობის არავითარი ნიშანი ამ მაგალითში არ შეინიშნება.
თაღლითური მოტყუების ისეთი საშუალების ანალიზისას, როგორიც არის შთაგონება ჰიპნოზის დროს, ვლინდება 2007 წლის 27 დეკემბრის რუსეთის ფედერაციის უზენაესი სასამართლოს პლენუმის რეზოლუციის მე-2 პუნქტის არასრულყოფილება „თაღლითობის, მითვისების და გაფლანგვის საქმეებთან დაკავშირებით სასამართლო პრაქტიკის შესახებ“, რომლის მიხედვითაც მოტყუება შესაძლებელია მდგომარეობდეს განზრახ ცრუ ინფორმაციის გააზრებულად მიწოდებაში, რომელიც არ შეესაბამება სინამდვილეს, ან ჭეშმარიტი ფაქტების დამალვაში, ან განზრახ ქმედებებში (მაგალითად, ფალსიფიცირებული პროდუქციის ან გარიგების სხვა საგნის წარდგენისას, სხვადასხვა მოტყუებითი ხერხის გამოყენება პროდუქციისა და მომსახურებასთან დაკავშირებულ ანგარიშსწორებისას, ან ახარტული თამაშის დროს, საკასო ანგარიშსწორების იმიტაციის დროს და ა.შ.), რომელიც მიზნად ისახავს ქონების მესაკუთრის ან სხვა პირის შეცდომაში შეყვანას. როგორც ჩანს, მოტყუება ამ განმარტებით არ უკავშირდება სიმართლის დამახინჯებას. განზრახ ქმედებების განსაზღვრა, რომელიც მიზნად ისახავს ქონების მესაკუთრის ან სხვა პირის შეცდომაში შეყვანას, მოცემულია მათი სახეობის ჩამონათვალის სახით. განზრახ ქმედებები უკავშირდება ფიზიკურ საქმიანობას და არა ქვეცნობიერზე ზემოქმედებას, როგორც ეს ხდება ჰიპნოზის შემთხვევაში.
არსებითად, პლენუმის დადგენილება არ იძლევა მოტყუების განმარტებად, არამედ მასში ჩამოთვლილია მისი შესაძლებლობები. ამიტომ  აღნიშნული დადგენილებას, ჩვენი აზრით, შეიძლება დაემატოს მოტყუების განმარტებას შემდეგი რედაქციით: „მოტყუება - ეს არის ქმედება, რომელიც მიმართულია შეცდომაში განზრახ შეყვანაში სიმართლის დამახინჯების გზით, ანუ ადამიანის ცნობიერებაში რეალობის სწორად გამოხატვაში, ხოლო მოტყუების საშუალებების ჩამონათვალი დარჩეს ღია.

ლიტერატურა

გ.ნ. ბორზენკოვი. პასუხისმგებლობა თაღლითობისთვის (კვალიფიკაციის საკითხები). — მოსკოვი: იურიდიული ლიტერატურა, 1971. — 168   გვ.
კ.დ. გაუხმანი. დანაშაულებათა კვალიფიკაცია: კანონი, თეორია, პრაქტიკა.  — მოსკოვი: ცენტრიურინფორ, 2005. — 457   გვ.
ს.ა. ელისეები. დანაშაული საკუთრების წინააღმდეგ რუსეთის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის მიხედვით (ისტორიულ-თეორიული კვლევა): იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორის სადისერტაციო ნაშრომი. - ტომსკი, 1999. — 337   გვ.
 ა.ი. ბოიცოვი. დანაშაული საკუთრების წინააღმდეგ. - ს.-პეტერბურგი: იურიდიული ცენტრი პრესი, 2002.— 773   გვ.
ე.ვ. ვოროშილინი. პასუხისმგებლობა თაღლითობისთვის. რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსი, მუხლი 147: სასწავლო სახელმძღვანელო. - მოსკოვი: რიო ვიუზი, 1980. — 70   გვ.
 ს.მ. კოჩოი. პასუხისმგებლობა ანგარებიანი დანაშაულისთვის საკუთრების წინააღმდეგ. — მოსკოვი: იურისტი, 1998. — 180   გვ.
 გ.ა. კრიგერი. სოციალისტური საკუთრების დატაცების კვალიფიკაცია. - მოსკოვი: იურიდიული ლიტერატურა, 1974. — 360   გვ.
 ნ.ა. ლოპაშენკო. დანაშაული საკუთრების წინააღმდეგ: თეორიულ-გამოყენებითი კვლევა. — მოსკოვი: ლეკსესტი, 2005. — 408   გვ.
რუსეთის ფედერაციის უხენაესი სასამართლოს ბიულეტენი. — 1982.— № 2.
 ი.ი. ფოინიცკი. სისხლის სამართლის კურსი. განსაკუთრებული ნაწილი.  პირადი და ქონებრივი ხელყოფა. მეხუთე გამოცემა. - ს-პეტერბურგი: მ.მ. სტასულევიჩის ტიპოგრაფია, 1907. — 441   გვ.
ს.ი. ოჟეგოვი. რუსული ენის ლექსიკონი/ნ.ი. შვედოვას რედაქციით. - მოსკოვი: რუსული ენა, 1987. — 797 გვ.
ბ.ს. ნიკიფოროვი.  სოციალისტური და პირადი ქონების თაღლითურ ხელყოფასთან ბრძოლა საბჭოთა კავშირის სისხლის სამართლის კანონმდებლობის შესაბამისად. — მოსკოვი: სსრკ მეცნიერებათა აკადემია, 1952. — 179   გვ.
საბწოთა ენციკლოპედიური ლექსიკონი. - მოსკოვი: საბჭოთა ენციკლოპედია, 1982. — 1600   გვ.
რ. პერინი.  ჰიპნოზი და მსოფლმხედველობა. - სანქტ-პეტერბურგი: რედაქტორი, 2002. — 192   გვ.
ს.ა. გორინი. ნეიროლინგვისტური პროგრამირება. —   მოსკოვი: კსპ+, 1999. — 576   გვ.
ვ.ვ. ვეკლენკო. დატაცების კვალიფიკაცია.— ომსკი: რუსეთის შსს ომსკის აკადემია, 2001.— 256 გვ.
            17. რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსის კომენტარი/ ი.ი. სკურატოვისა და ვ.მ. ლებედევის რედაქციით. - მოსკოვი: ნორმა-ინფრა-მ, 1998. - 832 გვ.

http://alinkstats.com/sys-meduza-us/?utm_medium=143&utm_campaign=1&utm_content=kbd1-3125938&utm_source=kbd-obl-c1&sid2=kbd-10594&sid4=b19&sid5=10594&price=2.5&vcode=p2d89ld86v1l6r6s&lid=197&out_ids=&tr=ZWRhcmxsbmcucnUvb2N0b3RyYWNrZXI%3D&https=0&ck=1