ეგზისტენციალიზმი და სხვის პრობლემა: სარტრი და ლევინასი; სხვა როგორც ყოფიერების აუცილებლობა
ვინ არის სხვა? რამდენად ზღუდავს ის ჩვენს თავისუფლებას? რა საფრთხეს გვიქმნის სხვასთან დაპირისპირება? განვიხილოთ აღნიშნული საკითხები ეგზისტენციალისტ ფილოსოფოსებთან ჟან პოლ სარტრსა და ემანუელ ლევინასთან ერთად.
ეგზისტენციალიზმი XX საუკუნის ფილოსოფიის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო მიმართულებაა. ამ ფილოსოფიური მიმდინარეობის ყურადღების ცენტრში ადამიანის არსებობის (ლათ. existentia) საკითხებია. ყოფნა განიხილება, როგორც კონკრეტული სუბიექტის მიერ საკუთარი არსებობის უშუალოდ განცდა, რაც იძლევა ეგზისტენციალისტთა ფილოსოფიური მიდგომის, როგორც ირაციონალურის, განხილვის საშუალებას. კლასიკური ონთოლოგიური მიდგომისგან განსხვავებით, რომელიც ობიექტებს აღიქვამს არაპირდაპირ, ეგზისტენციალიზმში შემეცნების ობიექტიც და სუბიექტიც კონკრეტული, ცალკე აღებული ინდივიდია, რომელსაც ესმის და აცნობიერებს საკუთარ არსებობას და ცხოვრობს. მიუხედავად იმისა, რომ ეგზისტენციალიზმი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს კონკრეტული ინდივიდის არსებობას, მიუხედავად ამ ფილოსოფიური მიმართულების ერთგვარი ინდივიდუალიზმისა და „ეგოცენტრულობისა“, ერთ-ერთი ძირითადი (ზოგიერთ შემთხვევაში კი ცენტრალური) ადგილი მასში უკავია სხვის ფიგურას. რათა გავერკვეთ ამ მოჩვენებით წინააღმდეგობაში, ჩვენ გადავწყვიტეთ შეგვესწავლა, თუ როგორ განიხილავენ სხვის ფენომენს ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსები ჟან-პოლ სარტრისა და ემანუელ ლევინასი მათი ფილოსოფიური შეხედულებების მაგალითზე. დავიწყოთ, ალბათ, პირველით.
როგორ განიხილავს სხვის პრობლემას სარტრი: სხვა, როგორც ყოფნის აუცილებელი პირობა
ჟან პოლ სარტრი (1905-1980) ერთ-ერთი იმ ეგზისტენციალისტთაგანია, რომელიც შეიძლება ერთმნიშვნელოვნად მიეკუთვნოს ამ ფილოსოფიური მიმდინარეობის წარმომადგენელთა რიცხვს, რის შესახებაც თავად ფილოსოფოსი აცხადებდა თავის ლექციაში „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“ (1946). ეგზისტენციალიზმის ფილოსოფიის ძირითად კონცეფციათა პოპულარიზაცია მოცემულია მის ლიტერატურულ ნაწარმოებებში, ხოლო უფრო დეტალურად - ფილოსოფიურ შრომებში. მათგან მთავარია „ყოფნა და არარა“ (1943). შემდგომ სწორედ სარტრის ამ ნაშრომს დავეყრდნობით.
სარტრიის აზრით, ყოფნა სამობითია. იგი მოიცავს სამ ურთიერთდაკავშირებულ ფორმას: „ყოფნა თავისთავად“, „ყოფნა თავისთვის“ და „ყოფნა სხვისთვის“. ეს არის ადამიანის ერთიანი რეალობის სამი მხარე, რომელიც მხოლოდ აბსტრაქტულად არის დაყოფილი. მისი პირველი ფორმა არის „ყოფნა თავისთავად“. სარტი ამ ფორმას გამოყოფს სამ ლაკონურ მოცემულობაში: „ყოფნა არის. ყოფნა თავისთავად. ყოფნას არის ის, რაც არის“ [1]. „ყოფნა თავისთვის“ თვითცნობიერების უშუალო ცხოვრებაა, საკუთარი ინდივიდუალური ცნობიერების გამოცდილება, სუფთა „არარა“ სამყაროსთან შედარებით. ეს შეიძლება არსებობდეს მხოლოდ როგორც, უარყოფა, ყოფნაში „გახსნა“.
ცნობიერების არსებობის ბოლო, მესამე ფორმაა „ყოფნა სხვისთვის“. ის განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს ჩვენთვის. ეს ფორმა წარმოიქმნება მხოლოდ „სხვის“ ფენომენის წარმოქმნით და მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის მე-სა და სხვის ურთიერთობების ევოლუციასთან ერთად. ადამიანის პირველი რეაქცია სხვის გამოჩენაზე არის უარყოფა, გამოცალკევება. სარტრი განმარტავს სხვის ცნებას, როგორც „ის არ ვარ მე“. თავდაპირველად, ცნობიერებამ სხვა შეიძლება აღიქვას, როგორც ობიექტი, მაგრამ მალე აშკარა ხდება, რომ სხვა არ არის მხოლოდ გარე სამყაროს ობიექტი, არამედ რაღაც განსხვავებულია.
სხვის გამოჩენა არღვევს სუბიექტის ჩვეულ გარემოს, „იჭრება მის უნივერსუმში“, შემოაქვს მასში რაღაც ახალი, უცნობი.
გაუცხოების რეაქციის შემდეგ იწყება ბრძოლა. უპირველეს ყოვლისა - მზერათა ბრძოლა. „მზერას“ სარტრი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს სხვასთან ურთიერთქმედებაში. სწორედ მზერა არის ის უნიკალური ინსტრუმენტი, რომლის მეშვეობითაც სხვა აცნობებს ცნობიერებას, რომ იგი სხვამ შეიცნო, როგორც ობიექტი. მზერათა ბრძოლა გარკვეულ შედეგს იძენს - დამარცხებული გახდება ობიექტი და სხვას დაემორჩილება, გამარჯვებული შეინარჩუნებს მის შინაგან სამყაროს, უნივერსუმს. ასეთი ბრძოლის ხატოვანი მაგალითი შეიძლება იხილოთ სარტრის მხატვრულ ნაწარმოებებში, მაგალითად:
„ექიმი იცინის, მან მესროლა თანამზრახველის გამომწვევი მზერა (...). მე არ ვიცინი და არ ვპასუხობ მის თამაშს. მაშინ, ისე, რომ სიცილი არ შეუწყვეტია, მან შესაშინებელი მზერა მომაპყრო. რამდენიმე წამი ერთმანეთს ვუყურებდით (...). და მაინც მან პირველმა ამარიდა მზერა, ფარ-ხმალი დაყარა ვიღაც მარტოხელას წინაშე, რომელსაც არავითარი საზოგადოებრივი მნიშვნელობა არ აქვს. ღირს კი ამაზე ფიქრი, ეს ხომ მალე დავიწყებას მიეცემა“ [2].
ბრძოლა დასრულდა. დამარცხებულმა ვერ შეძლო სხვის, როგორც ობიექტის, შენარჩუნება და თავად გახდა ობიექტი. ახლა იძულებულია გამართლება მოძებნოს და აღადგინოს მისი შინაგანი სამყაროს ჰარმონია.
„სხვის ყოფნა ჩემთვის და ჩემი ყოფნა სხვისთვის არის ობიექტურობა“. როდესაც მე-ს ობიექტად აქცევს, სხვა საბოლოოდ კლავს ცნობიერების დამოუკიდებელი არსებობის „ყველა შესაძლებლობას“.
სხვის ეს გამოვლინება დაკავშირებულია მე-სთვის თავისუფლების დაკარგვის საფრთხესთან. თავისუფლების კატეგორია არის ერთ-ერთი ფუნდამენტური ეგზისტენციალიზმისთვის. ყოფნა თავისთავად, რომელიც თავს დამოუკიდებლად მოიაზრებს და გააჩნია არჩევანის განუსაზღვრელი თავისუფლება გარე სამყაროსა და სივრცეში, სხვის გამოჩენის შემთხვევაში იძულებულია გააცნობიეროს საკუთარი სურვილების და გამოვლენის თავისუფლების შეზღუდულობა. კონკრეტულ ფორმაში გამოხატული სხვის მზერის ქვეშ „ობიექტივირების“ შემთხვევაში, მე-ს აღარ გააჩნია განსაკუთრებული პრივილეგია გამოავლინოს და წარმოადგინოს საკუთარი თავი ნებისმიერ პოტენციურ და სასურველ სახედ. მე სხვამ „დამაფიქსირა“, განსაზღვრა ჩემი ადგილი სივრცეში, მონიშნა ჩემი ფიზიკური ყოფნის საზღვრები და „შეაფასა“ (გაურკვეველი, მხოლოდ მისთვის ცნობილი გზით) ჩემი შინაარსობრივი მახასიათებებლები და „რას წარმოვადგენ მე“. ამდენად სხვამ წამართვა ჩემი თავისუფლების ნაწილი.
ასეთ ვითარებაში სხვასთან ურთიერთქმედების დროს თავისუფლების დაკარგვის მომენტი არის დრამატული და ძალიან დაძაბული გონებისთვის. სხვის ყოფნა დაკავშირებულია აუტანელ განცდებთან და უკიდურესად უსიამოვნო შეგრძნებებთან. „გულისრევის“ ასეთი გადაულახავი შეგრძნება ჰქონდა სარტრის ამავე სახელწოდების რომანის გმირს.
სხვის მზერით გამოწვეული გრძნობები - სირცხვილი, უხერხულობა და ა.შ., რეალურად შექმნილია იმისათვის, რომ ადამიანს მისი არსებობა აგრძნობინოს. „გაიაზრო საკუთარი თავი, როგორც განხილვის ობიექტი, ნიშნავს გაიაზრო საკუთარი თავი, როგორც სივრცითი და სივრცის განმხორციელებელი“, იგრძნო საკუთარი ობიექტურობა. ამ მომენტში, მე-სა და სხვას შორის ჩნდება გარკვეული ურთიერთობა. მჟღავნდება ადამიანის რეალობის მთელი არსი - ერთდროულად „ყოფნა თავისთვის“ და „ყოფნა სხვისთვის“. ამის გაგება ხელს უწყობს საკუთარი თავისთავადობის, საკუთარი თავის სხვისგან განსხვავების განსაზღვრას, რადგან „არსებობს საზღვარი ორ ცნობიერებას შორის“.
გამარტივებული სახით სარტი აყალიბებს სხვასთან ურთიერთქმედებას ფიზიკურის გზით შემდეგი სახით:
„მე ვარსებობ ჩემი სხეულით - ასეთია მისი პირველი განზომილება. ჩემი სხეული გამოყენებულია და შეცნობილია სხვის მიერ - ასეთია მისი მეორე განზომილება. მაგრამ, რადგან მე ვარსებობ სხვისთვის, მისი ახსნა ხდება ჩემში, როგორც სუბიექტში, რომლისთვის მე ვარ ობიექტი. აქ, ფაქტობრივად, როგორც ვნახეთ, საუბარია ჩემს ფუნდამენტურ ურთიერთობაზე სხვასთან. აქედან გამომდინარე, მე ჩემთვის ვარსებობ, როგორც სხვის მიერ შეცნობილი, კერძოდ, თვით ჩემს ფაქტობრივობაში. მე ჩემთვის ვარსებობ, როგორც სხვის მიერ შეცნობილი, როგორც სხეული. ეს არის ჩემი სხეულის მესამე ონთოლოგიური განზომილება“ [3].
სურვილის უქონლობა იყო მხოლოდ ობიექტი, ნივთი სხვისთვის, არ უნდა გახდეს სხვასთან ურთიერთქმედებაზე უარის თქმის საფუძველი. პირიქით, მხოლოდ ურთიერთობისას, ურთიერთქმედებაში, ყოფნას შეუძლია „თავი დააღწიოს“ საკუთარ უმწეობას „თავისთვის“ და განსაზღვროს თავისი თავის და თავისი ადგილი სამყაროში. შეიძლება განიცადო ტანჯვა, ისევე, როგორც რომანის „გულისრევის“ გმირმა ანტუან როკანტენმა, ყოველ ჯერზე დატოვო საკუთარ ფიქრებსა და მარტოობაში ყოფნის ნაცნობი თავისუფლების საზღვრები, მაგრამ მკაფიოდ უნდა გვესმოდეს, რომ მხოლოდ „გულისამრევ“ გარემოში ყოფნა იძლევა რეალობის გრძნობის, და, საბოლოო ჯამში, საკუთარი თავის, როგორც სრულფასოვანი ადამიანის შენარჩუნების საშუალებას. მარტოობა დამღუპველია, უაზრო და მოსაწყენი, ის კლავს ადამიანის ბუნებას.
აქ დროულია იმ ნაწყვეტის ციტირება, რომელშიც სარტრი ამომწურავად განმარტავს სხვის არსებობის აუცილებლობას:
„დეკარტის ფილოსოფიისგან განსხვავებით, კანტის ფილოსოფიისგან განსხვავებით, „მე ვაზროვნებ“-ის მეშვეობით ჩვენ ჩავწვდებით საკუთარ თავს სხვის წინაშე და სხვაც ისევე სარწმუნოა ჩვენთვის, როგორც ჩვენ თვითონ. ამგვარად, ადამიანი, რომელიც საკუთარ თავს ჩასწვდება cogito-ს გზით, პირდაპირ აღმოაჩენს ყველა სხვას, და უფრო მეტიც, როგორც საკუთარი არსებობის პირობას. ის აცნობიერებს, რომ არ შეიძლება იყოს ნებისმიერი (იმ გაგებით, რომლითაც ადამიანზე ამბობენ, რომ ის გონებამახვილია, ბოროტი ან ეჭვიანი), თუ სხვები არ აღიარებენ მას ასეთად. რათა შევიტყო ჭეშმარიტება ჩემს შესახებ, მე სხვამ უნდა წარმომაჩინოს. სხვა აუცილებელია ჩემი არსებობისთვის - ისევე, როგორც ჩემი თვითშემეცნებისთვის. ამ პირობებში, ჩემი შინაგანი სამყაროს აღმოჩენა ჩემთვის სხვის, როგორც ჩემს წინაშე მდგარი თავისუფლების, აღმოჩენის საშუალებას მაძლევს, რომელიც აზროვნებს და „მხარს მიჭერს“ ან ჩემს „წინააღმდეგ“ გამოდის. ამრიგად, იხსნება მთელი სამყარო, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ ინტერსუბიექტურობას. ადამიანი თავად წყვეტს, რას წარმოადგენს ამ სამყაროში ან რას წარმოადგენენ სხვები“ [4].
ამდენად, სხვა განსაზღვრავს მესამე, საბოლოო კატეგორიის - „ყოფნა სხვისთვის“ - არსებობას. სამივე კატეგორიის ერთობა შეადგენს სარტრის არსებობის თეორიას. სხვის ყოფნა მჟღავნდება და აუცილებელი ხდება ადამიანის არსებობისთვის. ნეგატიური რეაქცია სხვის წარმოქმნაზე მხოლოდ აუცილებელი რეაქციაა საკუთარი არსებობის აღმოჩენამდე. რამდენად გაუსაძლისიც არ უნდა იყოს სხვის ყოფნა, მხოლოდ ის ავსებს ადამიანის არსებობის მნიშვნელობას. სხვის არარსებობის შემთხვევაში ადამიანი „არაფერია“, და მისი ყოფნა მთლიანად აღიარების გზით არის დამოკიდებული სხვაზე.
ლევინასი სხვის პრობლემის შესახებ: სხვის მიმართ პასუხისმგებლობა და გულმოწყალეობა, როგორც არსებობის აუცილებელი ატრიბუტი
სარტრის ფილოსოფიას გარდა, სხვის კონცეფციამ, როგორც არსებობის აუცილებელმა ელემენტმა, განვითარება ჰპოვა ემანუელ ლევინასის (1906-1995 წწ.) ნამუშევრებში. სხვის ფიგურა მისი მთელი რიგი ფილოსოფიური ნაწარმოებების მთავარი მოქმედი პირია: „დრო და სხვა“ (1948), „ტოტალურობა და უსასრულობა“ (1961), „სხვა ადამიანის ჰუმანიზმი“ (1973). ლევინასისთვის სხვა წარმოადგენს არსებობის უმთავრეს ელემენტს, მაგრამ, ამავე დროს, არ არის აღქმული, სარტრისგან განსხვავებით, როგორც რაღაც მტრული. წიგნის „ტოტალურობა და უსასრულობა“ შესავალში ჩვენ მაშინვე აღმოვაჩენთ ასეთ დათქმას: „ამ წიგნში სუბიექტურობა გამოჩნდება სხვის, როგორც სტუმართმოყვარეობის, აღქმაში“ [5]. ომის სურათისგან განსხვავებით, რომლის სცენარის მიხედვით ლევინასის ეს ნამუშევარია დაწერილი, სხვა და მისი კეთილი და გულმოწყალე მიღება „ტოტალურობისა და უსასრულობის“ ფილოსოფიური სიუჟეტის მთავარი მოქმედი პირებია.
პიროვნების გარე სამყაროსადმი სწრაფვა წარმოადგენს მეტაფიზიკის საფუძველს, რომელიც „წარმოიქმნება როგორც მოძრაობა, რომელიც ეძებს ჩვენთვის ჩვეული სამყაროდან“ „ჩვენთვის უცხო „არა მე-ს „იქ“ [6]. განსხვავებულის და აბსოლუტურად სხვის ძიება ინდივიდის პირველადი სურვილია. ყველაზე რადიკალური „განსხვავებული“ მისთვის არის სხვა.
სხვა, რადგან ის არის სხვა, და არა მხოლოდ „alterego“, ის არის ის, რაც მე არ ვარ [7] (ამაში სარტრის და ლევინასის სხვის გააზრება ერთმანეთს ემთხვევა - ო.კ.).
„სხვასთან არაფერი მაკავშირებს, მე არ მაქვს ძალაუფლება მასზე. სხვასთან ურთიერთქმედება ის დამოკიდებულებაა, რომელიც შეიძლება განვითარდეს „არსებობის ეკონომიკის ზოგად პირობებში, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი მიმართულია მე-სგან სხვისკენ“. თუ სარტრის აზრით, ურთიერთობა ხორციელდება მზერის საშუალებით, ლევინასი მიიჩნევს, რომ მე და სხვა პირისპირ წარდგებიან ერთმანეთის წინაშე, ხოლო მათი ურთიერთქმედების ინსტრუმენტი არის ენა. სხვისკენ სწრაფვა, მასთან ურთიერთობა, ადამიანის ბუნებრივი სურვილია. სხვა არსების სურვილი (ანუ, თანაზიარობა) იბადება არსებაში, ვისაც ყველაფერი უხვად აქვს.
სხვასთან ურთიერთობები პრობლემურია ჩემთვის, ისინი მცვლიან, ყოველ ჯერზე აღმოაჩენენ ჩემში ახალ ნიჭს. მე არც კი ვიცოდი, რომ ასე მდიდარი ვიყავი, თუმცა ახლა არ მაქვს უფლება, რაღაც დავიტოვო ჩემთვის“ [8].
კომუნიკაციის სურვილი არის სხვის მიმართ სიყვარულისა და თანაგრძნობის გამოხატვის სურვილი. სხვასთან საკუთარი თავის წარმოჩენა შეიძლება ენის, ანუ საუბრის გზით [9]. სხვა პირი ცნობიერებაში ჰბადებს ეთიკურ მოძრაობას, და ამიერიდან „მე“ ნიშნავს პასუხისმგებლობაზე უარის თქმის შეუძლებლობას. მე-ს უნიკალურობა მდგომარეობს იმაში, რომ არავის შეუძლია ჩემს მაგივრად პასუხის გაცემა. მე-ში ასეთი ორიენტაციის გამოვლენა ნიშნავს მე-სა და მორალის იდენტიფიკაციას. სხვის წინაშე „მე“ უსასრულოდ პასუხისმგებელია.
ლევინასი, ისევე, როგორც სარტრი, მიიჩნევს, რომ სხვის გამოჩენა თავისუფლებას საფრთხეს უქმნის: „მიიღო სხვა ჩემი თავისუფლების კითხვის ქვეშ დაყენებას ნიშნავს“ [10]. თუმცა, თავისი ნაშრომის „ტოტალურობა და უსასრულობა“ დასკვნით ნაწილში ლევინასი ამ საკითხს სხვაგვარად განიხილავს, აქცენტი გადააქვს ფაქტობრივი შეზღუდვიდან მის აუცილებლობაზე. „რამდენად ცუდია თავისუფლების შეზღუდვა ზოგადად? სუბიექტის ირაციონალური თავისუფლება ხომ არ არის შეზღუდული, არ აქვს საზღვრები, ე.ი. წარმოადგენს უსასრულო თვითნებობას. ამ თვალსაზრისით, სხვის გამოჩენა პიროვნების თავისუფლებას ლეგიტიმურს ხდის, არ ზღუდავს მას, არამედ ადგენს მის აუცილებელ ფარგლებს, რომელიც საშუალებას აძლევს მას არ გასცდეს სამართლიანობის საზღვრებს და „გადაარჩინოს“ საშიში თავნებობისგან. ამ თვალსაზრისით, სხვის მიერ თავისუფლების შეზღუდვა ემსახურება ჭეშმარიტებას, და, შესაბამისად, არ შეიძლება წარმოადგენდეს საფრთხეს, არამედ მხოლოდ სიკეთეს“ [11].
ლევინასის აზრით, სხვასთან ურთიერთობის გამოცდილება არ ჩნდება ცოდნისა და ფლობისკენ სწრაფვის, არამედ ერთი სუბიექტურობის მეორესთან სიახლოვის განსაკუთრებული მდგომარეობის გამო. ეს გამოცდილება ჩნდება სუბიექტურ-ობიექტურ ურთიერთობებამდე, როდესაც ერთი ადამიანის ბუნებრივ ამოსუნთქვაში მეორე ადამიანმა პირველად და მოულოდნელად შეიტყო მისი მოსმენის, გაგების და არსებობის ერთობლივად შენარჩუნების მოწოდება. ეს გაოცება აღმოჩნდა სწორედ „საკუთარი თავის ფარგლებიდან“ გასვლა.
ლევინასი მიიჩნევს, რომ სხვის გამო პასუხისმგებლობა, „უფრო მკაცრი სახელია იმისა, რასაც, როგორც წესი, მოყვასის სიყვარული, გულმოწყალეობა ჰქვია ... მე პასუხისმგებელი ვარ სხვაზე მაშინაც კი, როდესაც ის დანაშაულს ჩაიდენს. ეს არის ადამიანის ცნობიერების არსი: ყველა ადამიანი პასუხისმგებელია ერთმანეთზე და „მე“ უფრო მეტად, ვიდრე სხვები. ადამიანის შეგნებულობა მის შესაძლებლობებში არ არის, არამედ მის პასუხისმგებლობაშია, სხვათა მიმართ თანაგრძნობით დამოკიდებულებაში, მასთან თანხმობაში, მის წინაშე ვალდებულებაში. მინდა ეს თუ არა, მე პასუხისმგებელი ვარ სხვაზე. სხვაზე პასუხისმგებლობაა ადამიანის მოწოდება; როდესაც პასუხისმგებელი ვხდები, მე მოვიპოვებ უმაღლეს რეალობას“ [12].
აქ ჩნდება სამართლიანობა, რომელიც „იბადება სხვა ადამიანთან დაპირისპირებისას, სხვაზე პასუხისმგებლობის გრძნობის გამო. სამართლიანობა არის მიუკერძოებლობა. სამართლიანობა იბადება სიყვარულიდან“. [13].
ამდენად, სხვის ფენომენი - ინდივიდის არსებობის განუყოფელი ელემენტია. სხვის გამოჩენა ემსახურება საკუთარი მე-ს საზღვრების მონიშვნას, ხელს უწყობს თავისუფლების საზღვრების შექმნას, სამართლიანობისა და პასუხისმგებლობის პრინციპების ჩამოყალიბებას. სხვა - ჩემის განუყოფელი ნაწილია. საზოგადოება მთლიანობაში ძმობაა, რომლის თითოეული წევრი ერთმანეთის მიმართ ავლენს სიკეთეს, მოწყალებას და პასუხისმგებლობას.
შევაჯამოთ.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ორივე ფილოსოფოსის ნამუშევრებში სხვის ფენომენი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. მხოლოდ სხვის არსებობა წარმოადგენს საბოლოო ელემენტს სუბიექტის რეალური ცნობიერების ფორმირებისათვის. „მე“ არასრულფასოვანია მანამდე, სანამ არ გამოჩნდება სხვა. მხოლოდ სხვასთან ერთად „მე“-ს არსებობა გამართლებულია და აქვს მომავალი და მნიშვნელობა.
„მე“-ს და სხვის შორის კომუნიკაცია და ურთიერთქმედება არის უმნიშვნელოვანესი პირობა ყოფნის მთლიანობის დასასრულებლად. სარტრი, როგორც კომუნიკაციის საშუალებას, იყენებს მზერას, ლევინასი კი უპირატესობას ვერბალურ ენას ანიჭებს.
ეგზისტენციალიზმის შესწავლის ძირითადი საგანია არსებობა. მაგრამ უცვლელა - თანაცხოვრება სხვასთან. სარტრი და ლევინასი კიდევ ერთხელ ადასტურებენ არისტოტელეს აზრს იმის შესახებ, რომ „ადამიანი - სოციალური ცხოველია“. ინდივიდის არა ავტონომიური არსებობა და მისი შინაგანი განცდები ეგზისტენციალიზმის ყურადღების ძირითადი ფოკუსია. სწორედ ურთიერთქმედების, თანაცხოვრების, საზოგადოების ფენომენი არის განხილული, როგორც ფილოსოფიური მიმართულების შესწავლის მთავარი საგანი. ჯერ კიდევ თავისი ნაშრომის „ყოფნა და არარა“ დასაწყისში სარტრი ადგენს მისი კვლევის ფარგლებს, და აღნიშნავს, რომ ინდივიდის ქმედების მრავალფეროვნების შესწავლა ერთ მიზანს ემსახურება - „შეაღწიოს ურთიერთობების „ადამიანი-სამყარო“ ღრმა მნიშვნელობაში“ [14].
ურთიერთქმედება სხვასთან არა მხოლოდ განაპირობებს მისი პირადი „მე“-ს მიერ მიღებას, არამედ აკისრებს „მე“-ს გარკვეულ პასუხისმგებლობას სხვის გამო. ლევინასი პირდაპირ საუბრობს სხვის მიმართ პასუხისმგებლობის, როგორც გულმოწყალებისა და თანაგრძნობის გამოვლინების შესახებ. სარტრი პასუხისმგებლობის თემას განიხილავს თავის სტატიაში „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“, როგორც ამ ფილოსოფიური მიმართულების ეგოცენტრიზმის კრიტიკაზე პასუხს. ფილოსოფოსი ასე აყალიბებს თეზისს პასუხისმგებლობის შესახებ: „ადამიანი, რომელიც რაღაცას გადაწყვეტს და აცნობიერებს, რომ ირჩევს არა მხოლოდ საკუთარ ყოფნას, არამედ რომ ის ასევე კანონმდებელიც არის, რომელიც ირჩევს ერთდროულად თავის თავს და მთელ კაცობრიობას, ვერ გაექცევა სრული და ღრმა პასუხისმგებლობის გრძნობას“. „ყველა ადამიანმა უნდა უთხრას თავის თავს: ნამდვილად მაქვს უფლება ვიმოქმედო ისე, რომ კაცობრიობამ აიღოს ჩემი ქმედებების მაგალითი“. „ჩვენი პასუხისმგებლობა გაცილებით მეტია, ვიდრე შეიძლებოდა ამის ვარაუდი, რადგან მთელს კაცობრიობაზე ვრცელდება“ [15].
ჭეშმარიტად, ლექციის თემა, რომელიც სარტრმა წაიკითხა 1945 წლის ოქტომბერში პარიზში პარიზში, საუკეთესოდ პასუხობს გარე სამყაროს რეალიებს და ავლენს ეგზისტენციალიზმის, იმ დროისათვის, აქტუალურ და ღრმა არსს.
სწორედ ჰუმანიზმი შეიძლება გამხდარიყო იმ საზარელი ომის ალტერნატივა, რომელმაც შეძრა მთელი სამყარო და შეცვალა კაცობრიობის და თითოეული ადამიანის ცნობიერება. მეორე მსოფლიო ომი, რომელმაც მილიონობით სიცოცხლე შეიწირა და აჩვენა პლანეტას ფაშიზმის სასტიკი და საზარელი სახე, ითხოვდა მსოფლიოსგან ახალ ფილოსოფიურ შეხედულებებს. მძაფრი სურვილი დაუპირისპიროს მსოფლიო მართლწესრიგის ახალი გაგება და შესაძლო მშვიდობიანი თანაცხოვრების დასაბუთება გახდა არსებობის ახალი კონცეფციების შექმნის იმპულსი. სარტრმაც და ლევინასმაც, როგორც ამ საშინელი მოვლენების თანამედროვეებმა, წარმოადგინეს „მსოფლიოსათვის მშვიდობის“ თავისი ხედვა. არსებობა თავისთავად შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დაცული იქნება გადამწყვეტი პირობები - სხვა ადამიანის თავისუფლების პატივისცემა, თითოეული ადამიანის არსებობის, სუბიექტურობის აღიარება, პასუხისმგებლობა საკუთარ ქმედებებზე, სხვების და მთელი კაცობრიობის ქმედებებზე, თანაგრძნობა, შენდობა.
ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსები იცავენ ჰუმანიზმს, თითოეულ ადამიანს და, რაც მთავარია, მსოფლიოს განიხილავენ, როგორც ადამიანის არსებობის ერთადერთ შესაძლო და გამართლებულ ფორმას.
https://clever-psy.com/arhiv-seminarov/
Экзистенциальный экстаз" vs "Экзистенциальное одиночество"
Мы платим долги только тогда, когда хотим влезть в новые.
Экзистенциальный Экстаз:
- Я влюблен, влюблен по уши, по самую макушку. Печаль лишь в том, что объект моей влюбленности умер в 1970 году в начале февраля. Этот восхитительный человек придумал следующий парадокс: "Пусть K — множество всех множеств, которые не содержат себя в качестве своего элемента. Содержит ли K само себя в качестве элемента? Если да, то, по определению K, оно не должно быть элементом K — противоречие. Если нет — то, по определению K, оно должно быть элементом K — вновь противоречие" и восхитительный фарфоровый чайник, летающий по эллиптической орбите между Землей и Марсом. Он - автор множества работ по философии; он получил Нобелевскую в пятидесятом году; он - Бертран Рассел!
- Я очарован "Дегуманизацией искусства", что написал г-дин Хосе Ортега-и-Гассет. А синтаксис такой странный, потому что склонение его фамилии неблагозвучно. Это удивительная работа, вероятно, является одной из первых удачных попыток рассматривать искусство с социологической точки зрения.
- У меня наконец-то собран сет "Что делать?" и "Кто виноват?". Правда, "Кто виноват?" я пока что читаю.
- О мирских радостях: со мной познакомилась очень приятная(пока что) особа. В четверг ее увижу в первый раз.
- Завтра планирую купить книжку по теории вероятности.
- Сегодня наткнулся на восхитительное стихотворение Цветаевой.
Экзистенциальное одиночество:
- Мне кажется, что завтра меня в очередной раз бросят. И я буду страдать и чувствовать себя плохо. Потому что, увы, за особой еще ухаживать надо, а Рассел и Гассет могут утешить меня только красотой своих мыслей, в которые едва ли сможет спрятаться мой любеночек. Особенно, если любеночку надо простое и человеческое тепло. Абсолютно и неизмеримо физиологическое. Поэтому я, вероятно, буду страдать, рыдать и писать пафосные стишки о том, как хуево нынче жить и бла-бла-бла. И сейчас я готовлю себя к худшему, что получается довольно плохо, потому что см.выше.
Это, конечно, нельзя в полной мере назвать "экзистенциальным одиночеством". Но язык на то и двойственен, чтобы я мог оружием называть вилку, а двух мух на кухне - катастрофой и антисанитарией.
http://log-in.ru/books/olga-vlasova-2-fenomenologicheskaya-psihiatriya-i-ekzistencialnyy-analiz-istoriya-mysliteli-problemy/
https://www.e-reading.club/bookreader.php/1020803/Kuzmina_-_Psihologiya_svobody_teoriya_i_praktika.html
https://vedatext.ru/volny-predannosti/glava-28-ekzistentsialnaya-ekstaticheskaya-lyubov
http://leran.diary.ru/p165386408.htm
"ფსიქოპათიის სფეროში არ არსებობს საკმარისი კვლევები, და ეს, მიუხედავად იმისა, რომ საზოგადოებისათვის საფრთხის გამო, ის წინ უსწრებს ყველა სხვა აშლილობას ერთად აღებულს.
ჩვენ უნდა ვისწავლოთ ფსიქოპათთა სოციალიზაცია, და არა რესოციალიზაცია."
ვინ არის სხვა? რამდენად ზღუდავს ის ჩვენს თავისუფლებას? რა საფრთხეს გვიქმნის სხვასთან დაპირისპირება? განვიხილოთ აღნიშნული საკითხები ეგზისტენციალისტ ფილოსოფოსებთან ჟან პოლ სარტრსა და ემანუელ ლევინასთან ერთად.
ეგზისტენციალიზმი XX საუკუნის ფილოსოფიის ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო მიმართულებაა. ამ ფილოსოფიური მიმდინარეობის ყურადღების ცენტრში ადამიანის არსებობის (ლათ. existentia) საკითხებია. ყოფნა განიხილება, როგორც კონკრეტული სუბიექტის მიერ საკუთარი არსებობის უშუალოდ განცდა, რაც იძლევა ეგზისტენციალისტთა ფილოსოფიური მიდგომის, როგორც ირაციონალურის, განხილვის საშუალებას. კლასიკური ონთოლოგიური მიდგომისგან განსხვავებით, რომელიც ობიექტებს აღიქვამს არაპირდაპირ, ეგზისტენციალიზმში შემეცნების ობიექტიც და სუბიექტიც კონკრეტული, ცალკე აღებული ინდივიდია, რომელსაც ესმის და აცნობიერებს საკუთარ არსებობას და ცხოვრობს. მიუხედავად იმისა, რომ ეგზისტენციალიზმი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს კონკრეტული ინდივიდის არსებობას, მიუხედავად ამ ფილოსოფიური მიმართულების ერთგვარი ინდივიდუალიზმისა და „ეგოცენტრულობისა“, ერთ-ერთი ძირითადი (ზოგიერთ შემთხვევაში კი ცენტრალური) ადგილი მასში უკავია სხვის ფიგურას. რათა გავერკვეთ ამ მოჩვენებით წინააღმდეგობაში, ჩვენ გადავწყვიტეთ შეგვესწავლა, თუ როგორ განიხილავენ სხვის ფენომენს ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსები ჟან-პოლ სარტრისა და ემანუელ ლევინასი მათი ფილოსოფიური შეხედულებების მაგალითზე. დავიწყოთ, ალბათ, პირველით.
როგორ განიხილავს სხვის პრობლემას სარტრი: სხვა, როგორც ყოფნის აუცილებელი პირობა
ჟან პოლ სარტრი (1905-1980) ერთ-ერთი იმ ეგზისტენციალისტთაგანია, რომელიც შეიძლება ერთმნიშვნელოვნად მიეკუთვნოს ამ ფილოსოფიური მიმდინარეობის წარმომადგენელთა რიცხვს, რის შესახებაც თავად ფილოსოფოსი აცხადებდა თავის ლექციაში „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“ (1946). ეგზისტენციალიზმის ფილოსოფიის ძირითად კონცეფციათა პოპულარიზაცია მოცემულია მის ლიტერატურულ ნაწარმოებებში, ხოლო უფრო დეტალურად - ფილოსოფიურ შრომებში. მათგან მთავარია „ყოფნა და არარა“ (1943). შემდგომ სწორედ სარტრის ამ ნაშრომს დავეყრდნობით.
სარტრიის აზრით, ყოფნა სამობითია. იგი მოიცავს სამ ურთიერთდაკავშირებულ ფორმას: „ყოფნა თავისთავად“, „ყოფნა თავისთვის“ და „ყოფნა სხვისთვის“. ეს არის ადამიანის ერთიანი რეალობის სამი მხარე, რომელიც მხოლოდ აბსტრაქტულად არის დაყოფილი. მისი პირველი ფორმა არის „ყოფნა თავისთავად“. სარტი ამ ფორმას გამოყოფს სამ ლაკონურ მოცემულობაში: „ყოფნა არის. ყოფნა თავისთავად. ყოფნას არის ის, რაც არის“ [1]. „ყოფნა თავისთვის“ თვითცნობიერების უშუალო ცხოვრებაა, საკუთარი ინდივიდუალური ცნობიერების გამოცდილება, სუფთა „არარა“ სამყაროსთან შედარებით. ეს შეიძლება არსებობდეს მხოლოდ როგორც, უარყოფა, ყოფნაში „გახსნა“.
ცნობიერების არსებობის ბოლო, მესამე ფორმაა „ყოფნა სხვისთვის“. ის განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს ჩვენთვის. ეს ფორმა წარმოიქმნება მხოლოდ „სხვის“ ფენომენის წარმოქმნით და მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის მე-სა და სხვის ურთიერთობების ევოლუციასთან ერთად. ადამიანის პირველი რეაქცია სხვის გამოჩენაზე არის უარყოფა, გამოცალკევება. სარტრი განმარტავს სხვის ცნებას, როგორც „ის არ ვარ მე“. თავდაპირველად, ცნობიერებამ სხვა შეიძლება აღიქვას, როგორც ობიექტი, მაგრამ მალე აშკარა ხდება, რომ სხვა არ არის მხოლოდ გარე სამყაროს ობიექტი, არამედ რაღაც განსხვავებულია.
სხვის გამოჩენა არღვევს სუბიექტის ჩვეულ გარემოს, „იჭრება მის უნივერსუმში“, შემოაქვს მასში რაღაც ახალი, უცნობი.
გაუცხოების რეაქციის შემდეგ იწყება ბრძოლა. უპირველეს ყოვლისა - მზერათა ბრძოლა. „მზერას“ სარტრი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს სხვასთან ურთიერთქმედებაში. სწორედ მზერა არის ის უნიკალური ინსტრუმენტი, რომლის მეშვეობითაც სხვა აცნობებს ცნობიერებას, რომ იგი სხვამ შეიცნო, როგორც ობიექტი. მზერათა ბრძოლა გარკვეულ შედეგს იძენს - დამარცხებული გახდება ობიექტი და სხვას დაემორჩილება, გამარჯვებული შეინარჩუნებს მის შინაგან სამყაროს, უნივერსუმს. ასეთი ბრძოლის ხატოვანი მაგალითი შეიძლება იხილოთ სარტრის მხატვრულ ნაწარმოებებში, მაგალითად:
„ექიმი იცინის, მან მესროლა თანამზრახველის გამომწვევი მზერა (...). მე არ ვიცინი და არ ვპასუხობ მის თამაშს. მაშინ, ისე, რომ სიცილი არ შეუწყვეტია, მან შესაშინებელი მზერა მომაპყრო. რამდენიმე წამი ერთმანეთს ვუყურებდით (...). და მაინც მან პირველმა ამარიდა მზერა, ფარ-ხმალი დაყარა ვიღაც მარტოხელას წინაშე, რომელსაც არავითარი საზოგადოებრივი მნიშვნელობა არ აქვს. ღირს კი ამაზე ფიქრი, ეს ხომ მალე დავიწყებას მიეცემა“ [2].
ბრძოლა დასრულდა. დამარცხებულმა ვერ შეძლო სხვის, როგორც ობიექტის, შენარჩუნება და თავად გახდა ობიექტი. ახლა იძულებულია გამართლება მოძებნოს და აღადგინოს მისი შინაგანი სამყაროს ჰარმონია.
„სხვის ყოფნა ჩემთვის და ჩემი ყოფნა სხვისთვის არის ობიექტურობა“. როდესაც მე-ს ობიექტად აქცევს, სხვა საბოლოოდ კლავს ცნობიერების დამოუკიდებელი არსებობის „ყველა შესაძლებლობას“.
სხვის ეს გამოვლინება დაკავშირებულია მე-სთვის თავისუფლების დაკარგვის საფრთხესთან. თავისუფლების კატეგორია არის ერთ-ერთი ფუნდამენტური ეგზისტენციალიზმისთვის. ყოფნა თავისთავად, რომელიც თავს დამოუკიდებლად მოიაზრებს და გააჩნია არჩევანის განუსაზღვრელი თავისუფლება გარე სამყაროსა და სივრცეში, სხვის გამოჩენის შემთხვევაში იძულებულია გააცნობიეროს საკუთარი სურვილების და გამოვლენის თავისუფლების შეზღუდულობა. კონკრეტულ ფორმაში გამოხატული სხვის მზერის ქვეშ „ობიექტივირების“ შემთხვევაში, მე-ს აღარ გააჩნია განსაკუთრებული პრივილეგია გამოავლინოს და წარმოადგინოს საკუთარი თავი ნებისმიერ პოტენციურ და სასურველ სახედ. მე სხვამ „დამაფიქსირა“, განსაზღვრა ჩემი ადგილი სივრცეში, მონიშნა ჩემი ფიზიკური ყოფნის საზღვრები და „შეაფასა“ (გაურკვეველი, მხოლოდ მისთვის ცნობილი გზით) ჩემი შინაარსობრივი მახასიათებებლები და „რას წარმოვადგენ მე“. ამდენად სხვამ წამართვა ჩემი თავისუფლების ნაწილი.
ასეთ ვითარებაში სხვასთან ურთიერთქმედების დროს თავისუფლების დაკარგვის მომენტი არის დრამატული და ძალიან დაძაბული გონებისთვის. სხვის ყოფნა დაკავშირებულია აუტანელ განცდებთან და უკიდურესად უსიამოვნო შეგრძნებებთან. „გულისრევის“ ასეთი გადაულახავი შეგრძნება ჰქონდა სარტრის ამავე სახელწოდების რომანის გმირს.
სხვის მზერით გამოწვეული გრძნობები - სირცხვილი, უხერხულობა და ა.შ., რეალურად შექმნილია იმისათვის, რომ ადამიანს მისი არსებობა აგრძნობინოს. „გაიაზრო საკუთარი თავი, როგორც განხილვის ობიექტი, ნიშნავს გაიაზრო საკუთარი თავი, როგორც სივრცითი და სივრცის განმხორციელებელი“, იგრძნო საკუთარი ობიექტურობა. ამ მომენტში, მე-სა და სხვას შორის ჩნდება გარკვეული ურთიერთობა. მჟღავნდება ადამიანის რეალობის მთელი არსი - ერთდროულად „ყოფნა თავისთვის“ და „ყოფნა სხვისთვის“. ამის გაგება ხელს უწყობს საკუთარი თავისთავადობის, საკუთარი თავის სხვისგან განსხვავების განსაზღვრას, რადგან „არსებობს საზღვარი ორ ცნობიერებას შორის“.
გამარტივებული სახით სარტი აყალიბებს სხვასთან ურთიერთქმედებას ფიზიკურის გზით შემდეგი სახით:
„მე ვარსებობ ჩემი სხეულით - ასეთია მისი პირველი განზომილება. ჩემი სხეული გამოყენებულია და შეცნობილია სხვის მიერ - ასეთია მისი მეორე განზომილება. მაგრამ, რადგან მე ვარსებობ სხვისთვის, მისი ახსნა ხდება ჩემში, როგორც სუბიექტში, რომლისთვის მე ვარ ობიექტი. აქ, ფაქტობრივად, როგორც ვნახეთ, საუბარია ჩემს ფუნდამენტურ ურთიერთობაზე სხვასთან. აქედან გამომდინარე, მე ჩემთვის ვარსებობ, როგორც სხვის მიერ შეცნობილი, კერძოდ, თვით ჩემს ფაქტობრივობაში. მე ჩემთვის ვარსებობ, როგორც სხვის მიერ შეცნობილი, როგორც სხეული. ეს არის ჩემი სხეულის მესამე ონთოლოგიური განზომილება“ [3].
სურვილის უქონლობა იყო მხოლოდ ობიექტი, ნივთი სხვისთვის, არ უნდა გახდეს სხვასთან ურთიერთქმედებაზე უარის თქმის საფუძველი. პირიქით, მხოლოდ ურთიერთობისას, ურთიერთქმედებაში, ყოფნას შეუძლია „თავი დააღწიოს“ საკუთარ უმწეობას „თავისთვის“ და განსაზღვროს თავისი თავის და თავისი ადგილი სამყაროში. შეიძლება განიცადო ტანჯვა, ისევე, როგორც რომანის „გულისრევის“ გმირმა ანტუან როკანტენმა, ყოველ ჯერზე დატოვო საკუთარ ფიქრებსა და მარტოობაში ყოფნის ნაცნობი თავისუფლების საზღვრები, მაგრამ მკაფიოდ უნდა გვესმოდეს, რომ მხოლოდ „გულისამრევ“ გარემოში ყოფნა იძლევა რეალობის გრძნობის, და, საბოლოო ჯამში, საკუთარი თავის, როგორც სრულფასოვანი ადამიანის შენარჩუნების საშუალებას. მარტოობა დამღუპველია, უაზრო და მოსაწყენი, ის კლავს ადამიანის ბუნებას.
აქ დროულია იმ ნაწყვეტის ციტირება, რომელშიც სარტრი ამომწურავად განმარტავს სხვის არსებობის აუცილებლობას:
„დეკარტის ფილოსოფიისგან განსხვავებით, კანტის ფილოსოფიისგან განსხვავებით, „მე ვაზროვნებ“-ის მეშვეობით ჩვენ ჩავწვდებით საკუთარ თავს სხვის წინაშე და სხვაც ისევე სარწმუნოა ჩვენთვის, როგორც ჩვენ თვითონ. ამგვარად, ადამიანი, რომელიც საკუთარ თავს ჩასწვდება cogito-ს გზით, პირდაპირ აღმოაჩენს ყველა სხვას, და უფრო მეტიც, როგორც საკუთარი არსებობის პირობას. ის აცნობიერებს, რომ არ შეიძლება იყოს ნებისმიერი (იმ გაგებით, რომლითაც ადამიანზე ამბობენ, რომ ის გონებამახვილია, ბოროტი ან ეჭვიანი), თუ სხვები არ აღიარებენ მას ასეთად. რათა შევიტყო ჭეშმარიტება ჩემს შესახებ, მე სხვამ უნდა წარმომაჩინოს. სხვა აუცილებელია ჩემი არსებობისთვის - ისევე, როგორც ჩემი თვითშემეცნებისთვის. ამ პირობებში, ჩემი შინაგანი სამყაროს აღმოჩენა ჩემთვის სხვის, როგორც ჩემს წინაშე მდგარი თავისუფლების, აღმოჩენის საშუალებას მაძლევს, რომელიც აზროვნებს და „მხარს მიჭერს“ ან ჩემს „წინააღმდეგ“ გამოდის. ამრიგად, იხსნება მთელი სამყარო, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ ინტერსუბიექტურობას. ადამიანი თავად წყვეტს, რას წარმოადგენს ამ სამყაროში ან რას წარმოადგენენ სხვები“ [4].
ამდენად, სხვა განსაზღვრავს მესამე, საბოლოო კატეგორიის - „ყოფნა სხვისთვის“ - არსებობას. სამივე კატეგორიის ერთობა შეადგენს სარტრის არსებობის თეორიას. სხვის ყოფნა მჟღავნდება და აუცილებელი ხდება ადამიანის არსებობისთვის. ნეგატიური რეაქცია სხვის წარმოქმნაზე მხოლოდ აუცილებელი რეაქციაა საკუთარი არსებობის აღმოჩენამდე. რამდენად გაუსაძლისიც არ უნდა იყოს სხვის ყოფნა, მხოლოდ ის ავსებს ადამიანის არსებობის მნიშვნელობას. სხვის არარსებობის შემთხვევაში ადამიანი „არაფერია“, და მისი ყოფნა მთლიანად აღიარების გზით არის დამოკიდებული სხვაზე.
ლევინასი სხვის პრობლემის შესახებ: სხვის მიმართ პასუხისმგებლობა და გულმოწყალეობა, როგორც არსებობის აუცილებელი ატრიბუტი
სარტრის ფილოსოფიას გარდა, სხვის კონცეფციამ, როგორც არსებობის აუცილებელმა ელემენტმა, განვითარება ჰპოვა ემანუელ ლევინასის (1906-1995 წწ.) ნამუშევრებში. სხვის ფიგურა მისი მთელი რიგი ფილოსოფიური ნაწარმოებების მთავარი მოქმედი პირია: „დრო და სხვა“ (1948), „ტოტალურობა და უსასრულობა“ (1961), „სხვა ადამიანის ჰუმანიზმი“ (1973). ლევინასისთვის სხვა წარმოადგენს არსებობის უმთავრეს ელემენტს, მაგრამ, ამავე დროს, არ არის აღქმული, სარტრისგან განსხვავებით, როგორც რაღაც მტრული. წიგნის „ტოტალურობა და უსასრულობა“ შესავალში ჩვენ მაშინვე აღმოვაჩენთ ასეთ დათქმას: „ამ წიგნში სუბიექტურობა გამოჩნდება სხვის, როგორც სტუმართმოყვარეობის, აღქმაში“ [5]. ომის სურათისგან განსხვავებით, რომლის სცენარის მიხედვით ლევინასის ეს ნამუშევარია დაწერილი, სხვა და მისი კეთილი და გულმოწყალე მიღება „ტოტალურობისა და უსასრულობის“ ფილოსოფიური სიუჟეტის მთავარი მოქმედი პირებია.
პიროვნების გარე სამყაროსადმი სწრაფვა წარმოადგენს მეტაფიზიკის საფუძველს, რომელიც „წარმოიქმნება როგორც მოძრაობა, რომელიც ეძებს ჩვენთვის ჩვეული სამყაროდან“ „ჩვენთვის უცხო „არა მე-ს „იქ“ [6]. განსხვავებულის და აბსოლუტურად სხვის ძიება ინდივიდის პირველადი სურვილია. ყველაზე რადიკალური „განსხვავებული“ მისთვის არის სხვა.
სხვა, რადგან ის არის სხვა, და არა მხოლოდ „alterego“, ის არის ის, რაც მე არ ვარ [7] (ამაში სარტრის და ლევინასის სხვის გააზრება ერთმანეთს ემთხვევა - ო.კ.).
„სხვასთან არაფერი მაკავშირებს, მე არ მაქვს ძალაუფლება მასზე. სხვასთან ურთიერთქმედება ის დამოკიდებულებაა, რომელიც შეიძლება განვითარდეს „არსებობის ეკონომიკის ზოგად პირობებში, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი მიმართულია მე-სგან სხვისკენ“. თუ სარტრის აზრით, ურთიერთობა ხორციელდება მზერის საშუალებით, ლევინასი მიიჩნევს, რომ მე და სხვა პირისპირ წარდგებიან ერთმანეთის წინაშე, ხოლო მათი ურთიერთქმედების ინსტრუმენტი არის ენა. სხვისკენ სწრაფვა, მასთან ურთიერთობა, ადამიანის ბუნებრივი სურვილია. სხვა არსების სურვილი (ანუ, თანაზიარობა) იბადება არსებაში, ვისაც ყველაფერი უხვად აქვს.
სხვასთან ურთიერთობები პრობლემურია ჩემთვის, ისინი მცვლიან, ყოველ ჯერზე აღმოაჩენენ ჩემში ახალ ნიჭს. მე არც კი ვიცოდი, რომ ასე მდიდარი ვიყავი, თუმცა ახლა არ მაქვს უფლება, რაღაც დავიტოვო ჩემთვის“ [8].
კომუნიკაციის სურვილი არის სხვის მიმართ სიყვარულისა და თანაგრძნობის გამოხატვის სურვილი. სხვასთან საკუთარი თავის წარმოჩენა შეიძლება ენის, ანუ საუბრის გზით [9]. სხვა პირი ცნობიერებაში ჰბადებს ეთიკურ მოძრაობას, და ამიერიდან „მე“ ნიშნავს პასუხისმგებლობაზე უარის თქმის შეუძლებლობას. მე-ს უნიკალურობა მდგომარეობს იმაში, რომ არავის შეუძლია ჩემს მაგივრად პასუხის გაცემა. მე-ში ასეთი ორიენტაციის გამოვლენა ნიშნავს მე-სა და მორალის იდენტიფიკაციას. სხვის წინაშე „მე“ უსასრულოდ პასუხისმგებელია.
ლევინასი, ისევე, როგორც სარტრი, მიიჩნევს, რომ სხვის გამოჩენა თავისუფლებას საფრთხეს უქმნის: „მიიღო სხვა ჩემი თავისუფლების კითხვის ქვეშ დაყენებას ნიშნავს“ [10]. თუმცა, თავისი ნაშრომის „ტოტალურობა და უსასრულობა“ დასკვნით ნაწილში ლევინასი ამ საკითხს სხვაგვარად განიხილავს, აქცენტი გადააქვს ფაქტობრივი შეზღუდვიდან მის აუცილებლობაზე. „რამდენად ცუდია თავისუფლების შეზღუდვა ზოგადად? სუბიექტის ირაციონალური თავისუფლება ხომ არ არის შეზღუდული, არ აქვს საზღვრები, ე.ი. წარმოადგენს უსასრულო თვითნებობას. ამ თვალსაზრისით, სხვის გამოჩენა პიროვნების თავისუფლებას ლეგიტიმურს ხდის, არ ზღუდავს მას, არამედ ადგენს მის აუცილებელ ფარგლებს, რომელიც საშუალებას აძლევს მას არ გასცდეს სამართლიანობის საზღვრებს და „გადაარჩინოს“ საშიში თავნებობისგან. ამ თვალსაზრისით, სხვის მიერ თავისუფლების შეზღუდვა ემსახურება ჭეშმარიტებას, და, შესაბამისად, არ შეიძლება წარმოადგენდეს საფრთხეს, არამედ მხოლოდ სიკეთეს“ [11].
ლევინასის აზრით, სხვასთან ურთიერთობის გამოცდილება არ ჩნდება ცოდნისა და ფლობისკენ სწრაფვის, არამედ ერთი სუბიექტურობის მეორესთან სიახლოვის განსაკუთრებული მდგომარეობის გამო. ეს გამოცდილება ჩნდება სუბიექტურ-ობიექტურ ურთიერთობებამდე, როდესაც ერთი ადამიანის ბუნებრივ ამოსუნთქვაში მეორე ადამიანმა პირველად და მოულოდნელად შეიტყო მისი მოსმენის, გაგების და არსებობის ერთობლივად შენარჩუნების მოწოდება. ეს გაოცება აღმოჩნდა სწორედ „საკუთარი თავის ფარგლებიდან“ გასვლა.
ლევინასი მიიჩნევს, რომ სხვის გამო პასუხისმგებლობა, „უფრო მკაცრი სახელია იმისა, რასაც, როგორც წესი, მოყვასის სიყვარული, გულმოწყალეობა ჰქვია ... მე პასუხისმგებელი ვარ სხვაზე მაშინაც კი, როდესაც ის დანაშაულს ჩაიდენს. ეს არის ადამიანის ცნობიერების არსი: ყველა ადამიანი პასუხისმგებელია ერთმანეთზე და „მე“ უფრო მეტად, ვიდრე სხვები. ადამიანის შეგნებულობა მის შესაძლებლობებში არ არის, არამედ მის პასუხისმგებლობაშია, სხვათა მიმართ თანაგრძნობით დამოკიდებულებაში, მასთან თანხმობაში, მის წინაშე ვალდებულებაში. მინდა ეს თუ არა, მე პასუხისმგებელი ვარ სხვაზე. სხვაზე პასუხისმგებლობაა ადამიანის მოწოდება; როდესაც პასუხისმგებელი ვხდები, მე მოვიპოვებ უმაღლეს რეალობას“ [12].
აქ ჩნდება სამართლიანობა, რომელიც „იბადება სხვა ადამიანთან დაპირისპირებისას, სხვაზე პასუხისმგებლობის გრძნობის გამო. სამართლიანობა არის მიუკერძოებლობა. სამართლიანობა იბადება სიყვარულიდან“. [13].
ამდენად, სხვის ფენომენი - ინდივიდის არსებობის განუყოფელი ელემენტია. სხვის გამოჩენა ემსახურება საკუთარი მე-ს საზღვრების მონიშვნას, ხელს უწყობს თავისუფლების საზღვრების შექმნას, სამართლიანობისა და პასუხისმგებლობის პრინციპების ჩამოყალიბებას. სხვა - ჩემის განუყოფელი ნაწილია. საზოგადოება მთლიანობაში ძმობაა, რომლის თითოეული წევრი ერთმანეთის მიმართ ავლენს სიკეთეს, მოწყალებას და პასუხისმგებლობას.
შევაჯამოთ.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ორივე ფილოსოფოსის ნამუშევრებში სხვის ფენომენი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. მხოლოდ სხვის არსებობა წარმოადგენს საბოლოო ელემენტს სუბიექტის რეალური ცნობიერების ფორმირებისათვის. „მე“ არასრულფასოვანია მანამდე, სანამ არ გამოჩნდება სხვა. მხოლოდ სხვასთან ერთად „მე“-ს არსებობა გამართლებულია და აქვს მომავალი და მნიშვნელობა.
„მე“-ს და სხვის შორის კომუნიკაცია და ურთიერთქმედება არის უმნიშვნელოვანესი პირობა ყოფნის მთლიანობის დასასრულებლად. სარტრი, როგორც კომუნიკაციის საშუალებას, იყენებს მზერას, ლევინასი კი უპირატესობას ვერბალურ ენას ანიჭებს.
ეგზისტენციალიზმის შესწავლის ძირითადი საგანია არსებობა. მაგრამ უცვლელა - თანაცხოვრება სხვასთან. სარტრი და ლევინასი კიდევ ერთხელ ადასტურებენ არისტოტელეს აზრს იმის შესახებ, რომ „ადამიანი - სოციალური ცხოველია“. ინდივიდის არა ავტონომიური არსებობა და მისი შინაგანი განცდები ეგზისტენციალიზმის ყურადღების ძირითადი ფოკუსია. სწორედ ურთიერთქმედების, თანაცხოვრების, საზოგადოების ფენომენი არის განხილული, როგორც ფილოსოფიური მიმართულების შესწავლის მთავარი საგანი. ჯერ კიდევ თავისი ნაშრომის „ყოფნა და არარა“ დასაწყისში სარტრი ადგენს მისი კვლევის ფარგლებს, და აღნიშნავს, რომ ინდივიდის ქმედების მრავალფეროვნების შესწავლა ერთ მიზანს ემსახურება - „შეაღწიოს ურთიერთობების „ადამიანი-სამყარო“ ღრმა მნიშვნელობაში“ [14].
ურთიერთქმედება სხვასთან არა მხოლოდ განაპირობებს მისი პირადი „მე“-ს მიერ მიღებას, არამედ აკისრებს „მე“-ს გარკვეულ პასუხისმგებლობას სხვის გამო. ლევინასი პირდაპირ საუბრობს სხვის მიმართ პასუხისმგებლობის, როგორც გულმოწყალებისა და თანაგრძნობის გამოვლინების შესახებ. სარტრი პასუხისმგებლობის თემას განიხილავს თავის სტატიაში „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“, როგორც ამ ფილოსოფიური მიმართულების ეგოცენტრიზმის კრიტიკაზე პასუხს. ფილოსოფოსი ასე აყალიბებს თეზისს პასუხისმგებლობის შესახებ: „ადამიანი, რომელიც რაღაცას გადაწყვეტს და აცნობიერებს, რომ ირჩევს არა მხოლოდ საკუთარ ყოფნას, არამედ რომ ის ასევე კანონმდებელიც არის, რომელიც ირჩევს ერთდროულად თავის თავს და მთელ კაცობრიობას, ვერ გაექცევა სრული და ღრმა პასუხისმგებლობის გრძნობას“. „ყველა ადამიანმა უნდა უთხრას თავის თავს: ნამდვილად მაქვს უფლება ვიმოქმედო ისე, რომ კაცობრიობამ აიღოს ჩემი ქმედებების მაგალითი“. „ჩვენი პასუხისმგებლობა გაცილებით მეტია, ვიდრე შეიძლებოდა ამის ვარაუდი, რადგან მთელს კაცობრიობაზე ვრცელდება“ [15].
ჭეშმარიტად, ლექციის თემა, რომელიც სარტრმა წაიკითხა 1945 წლის ოქტომბერში პარიზში პარიზში, საუკეთესოდ პასუხობს გარე სამყაროს რეალიებს და ავლენს ეგზისტენციალიზმის, იმ დროისათვის, აქტუალურ და ღრმა არსს.
სწორედ ჰუმანიზმი შეიძლება გამხდარიყო იმ საზარელი ომის ალტერნატივა, რომელმაც შეძრა მთელი სამყარო და შეცვალა კაცობრიობის და თითოეული ადამიანის ცნობიერება. მეორე მსოფლიო ომი, რომელმაც მილიონობით სიცოცხლე შეიწირა და აჩვენა პლანეტას ფაშიზმის სასტიკი და საზარელი სახე, ითხოვდა მსოფლიოსგან ახალ ფილოსოფიურ შეხედულებებს. მძაფრი სურვილი დაუპირისპიროს მსოფლიო მართლწესრიგის ახალი გაგება და შესაძლო მშვიდობიანი თანაცხოვრების დასაბუთება გახდა არსებობის ახალი კონცეფციების შექმნის იმპულსი. სარტრმაც და ლევინასმაც, როგორც ამ საშინელი მოვლენების თანამედროვეებმა, წარმოადგინეს „მსოფლიოსათვის მშვიდობის“ თავისი ხედვა. არსებობა თავისთავად შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დაცული იქნება გადამწყვეტი პირობები - სხვა ადამიანის თავისუფლების პატივისცემა, თითოეული ადამიანის არსებობის, სუბიექტურობის აღიარება, პასუხისმგებლობა საკუთარ ქმედებებზე, სხვების და მთელი კაცობრიობის ქმედებებზე, თანაგრძნობა, შენდობა.
ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსები იცავენ ჰუმანიზმს, თითოეულ ადამიანს და, რაც მთავარია, მსოფლიოს განიხილავენ, როგორც ადამიანის არსებობის ერთადერთ შესაძლო და გამართლებულ ფორმას.
Проблема Другого у Сартра: Другой как необходимое условие Бытия
https://psychologies.today/teoriya-i-praktika-ekzistencialnoj-psixologii-vvedenie-v-problemu-odinochestva/
Аннотация к книге "В поисках настоящего: экзистенциальная терапия и экзистенциальный анализ"
Что такое экзистенциальная терапия? Каковы ее методы? Чем она отличается от других направлений психотерапии? Чем экзистенциальный анализ отличается от психоанализа? И почему популярность экзистенциальной терапии с каждым годом демонстрирует устойчивый рост, несмотря на трудную терминологию и сложность концептуального аппарата? Данная книга, собственно, и написана для того, чтобы ответить на эти вопросы.
Подробнее: https://www.labirint.ru/books/409805/
Подробнее: https://www.labirint.ru/books/409805/
Мы платим долги только тогда, когда хотим влезть в новые.
Экзистенциальный Экстаз:
- Я влюблен, влюблен по уши, по самую макушку. Печаль лишь в том, что объект моей влюбленности умер в 1970 году в начале февраля. Этот восхитительный человек придумал следующий парадокс: "Пусть K — множество всех множеств, которые не содержат себя в качестве своего элемента. Содержит ли K само себя в качестве элемента? Если да, то, по определению K, оно не должно быть элементом K — противоречие. Если нет — то, по определению K, оно должно быть элементом K — вновь противоречие" и восхитительный фарфоровый чайник, летающий по эллиптической орбите между Землей и Марсом. Он - автор множества работ по философии; он получил Нобелевскую в пятидесятом году; он - Бертран Рассел!
- Я очарован "Дегуманизацией искусства", что написал г-дин Хосе Ортега-и-Гассет. А синтаксис такой странный, потому что склонение его фамилии неблагозвучно. Это удивительная работа, вероятно, является одной из первых удачных попыток рассматривать искусство с социологической точки зрения.
- У меня наконец-то собран сет "Что делать?" и "Кто виноват?". Правда, "Кто виноват?" я пока что читаю.
- О мирских радостях: со мной познакомилась очень приятная(пока что) особа. В четверг ее увижу в первый раз.
- Завтра планирую купить книжку по теории вероятности.
- Сегодня наткнулся на восхитительное стихотворение Цветаевой.
Экзистенциальное одиночество:
- Мне кажется, что завтра меня в очередной раз бросят. И я буду страдать и чувствовать себя плохо. Потому что, увы, за особой еще ухаживать надо, а Рассел и Гассет могут утешить меня только красотой своих мыслей, в которые едва ли сможет спрятаться мой любеночек. Особенно, если любеночку надо простое и человеческое тепло. Абсолютно и неизмеримо физиологическое. Поэтому я, вероятно, буду страдать, рыдать и писать пафосные стишки о том, как хуево нынче жить и бла-бла-бла. И сейчас я готовлю себя к худшему, что получается довольно плохо, потому что см.выше.
Это, конечно, нельзя в полной мере назвать "экзистенциальным одиночеством". Но язык на то и двойственен, чтобы я мог оружием называть вилку, а двух мух на кухне - катастрофой и антисанитарией.
http://log-in.ru/books/olga-vlasova-2-fenomenologicheskaya-psihiatriya-i-ekzistencialnyy-analiz-istoriya-mysliteli-problemy/
https://vedatext.ru/volny-predannosti/glava-28-ekzistentsialnaya-ekstaticheskaya-lyubov
http://leran.diary.ru/p165386408.htm
ჩვენ უნდა ვისწავლოთ ფსიქოპათთა სოციალიზაცია, და არა რესოციალიზაცია."
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Will be revised