სულიერება ოსვენციმის პირობებში ... რელიგიის და მეცნიერების ტანგო
თანამედროვე სამყარო როგორც არასოდეს პარადოქსულია. ერთი მხრივ, ინტერნეტის ქსელმა მოიცვა მთელი დედამიწა, შეაღწია ყველაზე შორეულ კუთხეში, დააკავშირა სხვადასხვა რელიგიური, პოლიტიკური და კულტურული ორიენტაციის ადამიანები, მეორე მხრივ, კვლავაც არსებობს მწვავე ეთნიკური და კონფესიური კონფლიქტები; ერთი მხრივ, მუდმივად ცხადდება საზოგადოებისა და კაცობრიობის ჰუმანიზაციის და სულიერი აღორძინების აუცილებლობა, მეორე მხრივ, მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებებით თავს ზვავივით გვატყდება „მატერიალური მოხმარების საზოგადოების“ ღირებულებები; ერთი მხრივ, შეინიშნება მანამდე კაცობრიობის ისტორიაში არასდროს არ ნახული ტექნოლოგიების ექსპონენციალური აღმავლობა, „ცივილიზაციის აფეთქება“, მეორე მხრივ, კულტურის სწრაფი ექსპონენციალური დაცემა, რომელიც უახლოვდება სულ უფრო მეტად გავრცელებულ ბარბაროსობას. და, როგორ პარადოქსულად არ უნდა ჟღერდეს, სწორედ ცივილიზაციის, ტექნიკის აქამდე უპრეცედენტო ზრდა იწვევს ადამიანთა დეცივილიზაციას, სულიერების დაკარგვას, მასობრივ გარდაქმნას უსახო ბრბოდ, „მსოფლიო მასშტაბის მასის“ შექმნას [1].
არც ერთ საღად მოაზროვნე ადამიანში (ასეთები, სამწუხაროდ, სულ უფრო ნაკლებია) არ იწვევს ეჭვს ის ფაქტი, რომ ყველა კრიზისის მიზეზი (ეკონომიკურის, პოლიტიკურის, დემოგრაფიულის, ეკოლოგიურის) პიროვნების სულიერ დეგრადაციაშია. ამ საკითხის ირგვლივ მიმდინარეობს გაუთავებელი დებატები და კამათი სხვადასხვა დონეზე, მაგრამ ისინი ტალღებივით იმსხვრევა თანამედროვე პრაგმატიზმის, უტილიტარიზმის, ინდივიდუალიზმის და ეგოიზმის კლდეზე. იმისათვის, რომ ადამიანი გამოჯანმრთელდეს, მან უნდა გააცნობიეროს, რომ ავადაა. თანამედროვე საზოგადოება სერიოზულადაა ავად, მას სასწრაფოდ სჭირდება გამოჯანმრთელება. როგორც ჩანს, შემთხვევითი არ არის, რომ ედვარდ მუნკის სურათი „ყვირილი“ გახდა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძვირადღირებული ფერწერული ტილო. რადგან მუნკის „ყვირილი“ თანამედროვე კაცობრიობის სასოწარკვეთილი ყვირილია, რომელიც ხიდზე დგას. ამ ხიდიდან სად გაემართება ადამიანი? იქცევა თუ არა ყვირილი სამარისებულ სიჩუმედ, თუ ტრანსფორმირდება ცხოვრების ბედნიერ ღიმილში? ამ კითხვებზე პასუხი ყველამ თავად უნდა გასცეს, და იმაზე, თუ როგორ უპასუხებს ადამიანების უმრავლესობა, დამოკიდებულია კაცობრიობის მომავალი. გაგრძელდება თუ არა ოქროს ხბოს კულტი, თუ მოხდება საკუთარ თავთან, როგორც ღმერთის მსგავთან, დაბრუნება? ასეთია კითხვა, რომელიც დღეს აღელვებს ბევრ მოაზროვნესა და ფილოსოფოსს.
ჩვენ საზოგადოებაში სულიერი პროცესების გააზრებისას მე შევეცადე ხელახლა წამეკითხა სულიერი კრიზისის ანალიზის შესახებ, რომელიც სხვადასხვა პერიოდში განახორციელეს XX საუკუნის გამოჩენილმა მოაზროვნეებმა. ერთ-ერთ ასეთ ანალიზს წარმოადგენს კ.იასპერსის ცნობილი ნაშრომი „დროის სულიერი მდგომარეობა“ [2]. თუ ადრე ამ ნაშრომს შეეძლო დახმარება გაეწია ჩვენ ქვეყანაში სულიერი პროცესების გაცნობიერებაში, დღეს იმ დასკვნამდე მივდივართ, რომ იასპერსის მიერ მოცემული სულიერი კრიზისის პარამეტრები არ შეესაბამება ჩვენი დროის და ჩვენი საზოგადოების სულიერი კრიზისის პარამეტრებს. საქმე იმაშია, რომ იასპერსი აღწერს ცივილიზებული საზოგადოების კრიზისს, რომელსაც გარკვეული სტრუქტურა და ორგანიზაცია ჰქონდა. ჩვენი საზოგადოება, ჩემი აზრით, არ შეიძლება დღეს მიეკუთვნებოდეს ცივილიზებულ საზოგადოებას: სახელმწიფო, სამართალი, პოლიტიკა, მეცნიერება და ტექნიკა, განათლება და ჯანდაცვა ჩვენთან აღარ ასრულებენ იმ როლს, რომელსაც ასრულებდნენ ცივილიზებულ საზოგადოებაში. სახელმწიფო აპარატს, არსებითად, არ აქვს (ან არ სურს, რომ ჰქონდეს) გადამწყვეტი ძალა, წარმოება იშლება, განათლებამ, მეცნიერებამ, კულტურამ დაკარგეს სოციალური მნიშვნელობა. რაციონალურობა ირაციონალურობამ შეცვალა.
ის მექანიზმები და ძალა, ის მისწრაფებები, რომელიც ადრე არსებობდა, აღარ თამაშობენ მნიშვნელოვან როლს. მაგალითად, ხელისუფლებისკენ სწრაფვამ, როგორც ყველა დროის ცივილიზებულ საზოგადოებათა მამოძრავებელმა ძალამ, სოციალური მისწრაფებებიდან ტრანსფორმირება მოახდინა ნებისმიერი გზით გადარჩენის ბიოლოგიურ სურვილში. და რაც უფრო ძლიერია ეს სურვილი, მით უფრო უმნიშვნელო ხდება საშუალებები პირადი გამდიდრების მიზნის მისაღწევად, და მით უფრო მეტის მიღწევას ახერხებს.
ჩვენ საზოგადოებაში თავისუფლება თვითნებობად იქცა. გაბატონებულია ქაოსი და ანარქია. სამართალი და იურისპრუდენცია არ ასრულებენ მისთვის განკუთვნილ როლს, ისინი ჩათრეული არიან სოციალურ, ხშირად ანტიადამიანურ თამაშში. მაფია, რომლის შესახებაც ჩვენ ადრე ვკითხულობდით ან ფილმებს ვუყურებდით, და რომელიც საკმაოდ ოსტატურად იყო შენიღბული, დღეს მტკიცედ შემოვიდა ჩვენ ცხოვრებაში და არნახულ მასშტაბებს მიაღწია. შედეგად, ველურმა ეკონომიკურმა კრიზისმა გამოიწვია დანაშაულის ზრდა, განსაკუთრებით ქურდობის და რეკეტის. ჭეშმარიტი თავისუფლების არარსებობა იწვევს პასუხისმგებლობის არარსებობას. არავინ არ იღებს თავის თავზე რეალურ პასუხისმგებლობას.
დაშლამ მოიცვა ცხოვრების ყველა სფერო: პიროვნების, ოჯახის, განათლების, მეცნიერების, ხელოვნების და წარმოების. მაღაზიების, კაფეების და რესტორნების ქსელმა მოიცვა ყველა ქალაქი, შთანთქა სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტები, საავადმყოფოები, კინოთეატრები, საბავშვო ბაღები და ა.შ., რადგან განათლების, მეცნიერების და ჯანდაცვის დაფინანსება ცუდად ხორციელდება. მკვეთრად დაეცა შობადობა.
სულიერი კრიზისი მკაფიოდ აისახა პრესასა და მედიაში. სტატიების დონე ჟურნალ-გაზეთებში ხშირად ძალიან დაბალი ხარისხისაა, პრესის ენა გახდა უხეში და ვულგარული. უპირატესობა ენიჭება ბიზნესის და სექსის თემას. გაზეთების ფურცლები და ტელევიზია რეკლამითაა აჭრელებული. მედია საშუალებები ახდენენ ადამიანთა ცნობიერების კოდირებას, ზემოქმედებას მათ ქვეცნობიერებაზე, უნერგავენ სტერეოტიპებს და ნორმებს, რომლებიც კულტივირებულია საზოგადოებაში, კერძოდ, პრაგმატიზმის, კომერციული მეწარმეობის, სექსუალური თავისუფლების, გაბოროტების და გათიშულობის სულს. იდეალების ფორმირების სანაცვლოდ ადგილი ეთმობა მატერიალური, „ობიექტური“ ადამიანის ჩამოყალიბებას. ოდესღაც ე.ჰუსრლის მიერ გამოცხადებულმა ლოზუნგმა: „უკან, ნივთებისკენ!“ , მიაღწია თავის აბსურდულ განსახიერებას.
თანამედროვე საზოგადოება იქცა „სამომხმარებლო საზოგადოებად“ (ჟ. ბოდრიარი), საზოგადოებად, რომელშიც ადრეული ბავშვობიდან ასწავლიან მოხმარებას, ქმნიან ადამიანის განსაკუთრებულ ტიპს, რომელიც მუდმივად ცდილობს შეიძინოს სიამოვნების მომტანი ნივთები [3].
სამომხმარებლო სფეროში შედის არა მხოლოდ ნივთები, არამედ თვით ადამიანი, მისი სხეული, მისი ურთიერთობები სხვა ადამიანებთან. სხეული, განსაკუთრებით ქალის, გახდა მედიცინის, მოდური ჟურნალების და მასმედიის მოხმარების ობიექტი. სოციუმი იძლევა ქალის და მამაკაცის სილამაზის ეტალონს, და ამ სხვადასხვა საშუალებებით ცნობიერებაში ინერგება ამ ეტალონების აყოლის სურვილი, რათა ისინი უფრო წარმატებით გამოიყენონ ჟურნალებმა, ტელევიზიამ, მედიამ და სხვ.
ზრუნვა, თანაგრძნობა, სულიერი სითბო, თავაზიანობა, ღიმილი მხოლოდ ნიშნებად რჩება, რომელიც აუცილებელია გარკვეული ადამიანური ურთიერთობების მოსახმარებლად. „Keep Smilling და შენ წარმატებას მიაღწევ!“ - ეს ადამიანური ურთიერთობების ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია სამომხმარებლო საზოგადოებაში. ღიმილი ხდება ინსტიტუციური, ფუნქციური, სასარგებლო, ანუ ხელოვნური, არაგულწრფელი. „სამყარო, როგორც კონტეინერი, სავსეა ერთჯერადი გამოყენების ობიექტებით, - აღნიშნავს ზ. ბაუმანი, - მთელი სამყარო, მათ შორის, სხვა ადამიანებიც“ [4, გვ. 175]. ადგილი აქვს ადამიანური ურთიერთობების სოციალურ თამაშს, არარსებული ურთიერთმეგობრობის სიმულაციას. ამ სიმულაციის დანიშნულებაა შენიღბოს გაუცხოების ობიექტური დამოკიდებულება ადამიანებს შორის. „ყველა „ზრუნავს“ და მანიპულირებს, ყველა „ზრუნვის“ და მანიპულირების ობიექტია“[3, გვ. 217].
არჩევანის თავისუფლება ასეთ საზოგადოებაში ილუზიაა, ფანტომი, ადამიანი სოციუმის მარიონეტი ხდება, მასმედიის მანიპულირების ობიექტი. იგი არ ცხოვრობს რეალურ სამყაროში, არამედ მოიხმარს „რეალურ ნიშნებს“, რომლებიც, ფაქტობრივად, „სიმულაკრებია“ (ჟ.ბატაი).
ХХ საუკუნის 70-იან წლებში კომპიუტერული ტექნოლოგიების გავრცელებასთან ერთად შეინიშნება გადასვლა ინდუსტრიულიდან პოსტინდუსტრიულ და საინფორმაციო საზოგადოებაზე, რომელშიც მთავარ როლს თამაშობენ ინფორმაციული პროცესები და ტექნოლოგიები, რომელთა შორის წამყვანი ინტერნეტია.
ინტერნეტი არა მხოლოდ ცვლის ადამიანის ცხოვრებას, არამედ ადამიანსაც, მისი აზროვნების, გრძნობის, მოქმედების მანერას, ხდება ადამიანის ცნობიერების მანიპულირების ძლიერი ინსტრუმენტი. „ინსტრუმენტული გაცვლის გლობალური ქსელი სელექციურად აკავშირებს ან აცალკევებს ინდივიდებს, ჯგუფებს, რაიონებს და მთელ ქვეყნებსაც კი მათი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, რაც დაკავშირებულია მიზნების მიღწევასთან, რომლებიც მუშავდება ქსელში, სტრატეგიულ გადაწყვეტილებათა უწყვეტ ნაკადში“, - ამბობს ინფორმაციული საზოგადოების თეორიის ერთ-ერთი დამფუძნებელი მანუელ კასტელსი თავის ნაშრომში „ინფორმაციული ეპოქა: ეკონომიკა, საზოგადოება და კულტურა" [5, გვ. 27].
თავისუფლება, რომელიც დაფრიალებს როგორც დემოკრატიული საზოგადოების დროშა, არსებითად, მხოლოდ ფიქციაა. რადგან მანამ, სანამ არსებობს ძალადობის ინსტიტუტი, გარდაუვალია ხელისუფლების ძალადობა ხალხზე, მასებზე. „ხელისუფლება, - წერს მ.კასტელსი, - ის ურთიერთობაა ადამიანთა სუბიექტებს შორის, რომელიც წარმოებისა და ადამიანთა გამოცდილების საფუძველზე თავს ახვევს ერთი სუბიექტის ნებას მეორეს პოტენციური ან ფაქტობრივი, ფიზიკური ან სიმბოლური ძალადობის გამოყენებით“ [5, გვ. 37]. დღეს ასეთი სიმბოლური ძალადობის ძლიერი იარაღია მედია და ინტერნეტი.
სახელმწიფო, როგორც სოციალური ინსტიტუტი, დაინტერესებულია საზოგადოების კანონმორჩილი წევრის აღზრდაში. ურჩებს საზოგადოებიდან აძევებენ. ასეთი კანონმორჩილი მოქალაქის ფორმირება ხორციელდება ცნობიერების დამუშავებით, რომელსაც უნერგავენ სხვადასხვა მითოლოგემებს, როგორც პოლიტიკური, ისე რელიგიური ხასიათისა. ამ მითოლოგემებს ხალხი არა მხოლოდ სიტყვაზე იჯერებს, არამედ განიხილავს, როგორც რეალობას, რომელშიც ცხოვრობს ადამიანი. ამ მითოლოგემებით გამსჭვალულია ადამიანის მსოფლმხედველობა, ცხოვრება, ადამიანი იცვლება იმ მიმართულებით, რომელიც შეესაბამება გარკვეული მითოლოგემის მიზნებს.
ადამიანი ცხოვრობს და იცხოვრებს სხვადასხვა მითოლოგემაში, რომელსაც ქმნის საზოგადოება და რელიგია, მანამ, სანამ ის საზოგადოების, გარკვეული რელიგიური ორგანიზაციის წევრი და ნაწილია. უფრო მეტიც, რაც უფრო „მასიურია“ მისი ცნობიერება, მით უფრო ემორჩილება მითოლოგემების გავლენას. ადამიანის ცნობიერების მიდრეკილებას ზემოქმედებისკენ და მითოლოგემის ველში შესვლას დღეს უწოდებენ კოდირებას. კოდირება მასმედიის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფუნქციაა. მასმედიის თანამედროვე საშუალებები „კოდირებენ“ გარყვნილების, სექსუალური მანკიერებებისადმი მშვიდ დამოკიდებულებას, ნერგავენ პრაგმატიზმის კულტს, აწარმოებენ ანტიესთეტიზმის (ანტიესთეტიკური მეთოდებით) პროპაგანდას.
განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს აშკარა სექსუალური პროპაგანდა. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ გარეთ გადმოიღვარა საუკუნეების მანძილზე შეჩერებული ფროიდის და ოიდიპოსის კომპლექსი, პათოლოგიამდე მისული აღვირახსნილი სექსუალურობა. ტელეეკრანებსა და გაზეთებში, რესპექტაბელურ ჟურნალებშიც კი ჩვენ ვხედავთ შიშველ და ნახევრად შიშველ მამაკაცებს და ქალებს, ბიჭებსა და გოგონებს, ბავშვებსაც კი სექსუალურ პოზებსა და რაკურსში. გაზეთებში დომინირებს სქესისა და სექსის პრობლემატიკა.
საზოგადოების ფსიქოლოგიური ატმოსფერო შიშითაა გამსჭვალული: აწმყოსა და მომავლის შიშით. „... სულ უფრო პოპულარული გახდა მოვლენების მუქ ფერებში დანახვა... ადამიანთა დიდი მასებისა, რომლებიც ცუდი ამბების, უბედურების, აპოკალიფსური ბიბლიური ისტორიების ამსახველი ფილმების, პრესტიჟული „ანალიტიკური ცენტრების“ მიერ წარმოებული კოშმარული სცენარების მუდმივ დიეტაზე იმყოფებიან“ [6, გვ. 35–36]. დაკარგულია რწმენა, იმედი, იდეალები, ოპტიმიზმი და პატრიოტიზმი. სულ უფრო და უფრო ვრცელდება „ეგზისტენციალური ფრუსტრაციის“ მდგომარეობა (ვ.ფრანკლი), როდესაც ერთი აცნობიერებს, რომ ის, რომლის გარეშეც მას ვერ წარმოუდგენია არსებობა, არ განხორციელდება.
„დღეს, - აღნიშნავს ვ.ფრანკლი, - ჩვენ, ფაქტობრივად, საქმე გვაქვს არა სექსუალური მოთხოვნილებების ფრუსტრაციასთან, როგორც ფროიდის დროს, არამედ ეგზისტენციალური მოთხოვნილებების ფრუსტრაციასთან. თანამედროვე პაციენტი უკვე იმდენად არ განიცდის არასრულფასოვნების გრძნობას, როგორც ეს იყო ადლერის დროს, რამდენადაც აზრის დაკარგვის ღრმა გრძნობას, რომელიც დაკავშირებულია სიცარიელის განცდასთან. ამიტომაც ვლაპარაკობ ეგზისტენციალურ ვაკუუმზე“ [7, გვ. 24]. ზოგჯერ ეს მდგომარეობა იწვევს ნერვული სისტემის აშლილობას, „ნოოგენურ ნევროზს“ (ვ.ფრანკლი). ხშირად, როგორც ერიხ ფრომი აღნიშნავს [8], კლინიკაში აღმოჩნდებიან საუკეთესო ადამიანები, რომლებიც არ წავიდნენ საკუთარ სინდისთან კომპრომისზე.
ეს მდგომარეობა განსაკუთრებით გავრცელებულია ინტელიგენციაში, რომელსაც, ერთი მხრივ, არ შეუძლია ცხოვრება სულიერი ატმოსფეროს, სულიერი საზრდოს გარეშე, ხოლო მეორე მხრივ, იძულებულია იცხოვროს სულიერად ღარიბ საზოგადოებაში და უბადრუკი ცხოვრებით იცხოვროს, იბრძოლოს ფიზიკური გადარჩენისთვის. ასეთი პიროვნების სული ხშირად იმყოფება „არაფრის წინ მყოფობის“ მდგომარეობაში (კ.იასპერსი). ცხოვრება აზრს კარგავს. მაგრამ ის, ვინც გრძნობს, რომ მისი სიცოცხლე მოკლებულია მნიშვნელობას, როგორც ა.აინშტაინმა თქვა, მხოლოდ უბედური კი არ არის, არამედ, ალბათ, არც სიცოცხლისუნარიანია [7, გვ. 36].
ეს იწვევს აპათიის და გაბოროტების რეაქციას. არსებითად, სულიერი ატმოსფერო ჩვენ საზოგადოებაში გვაგონებს ოსვენციმის ატმოსფეროს, რომელიც განცდილი და აღწერილი აქვს ფრანკლს მის ნაშრომში „ფსიქოლოგი საკონცენტრაციო ბანაკში“. [9] მიდის ბრძოლა გადარჩენისათვის. ძლიერი თრგუნავს სუსტს, და სოციალურ ასპარეზზე ძლიერია არა რწმენა და ინტელექტი, არამედ უხეში ძალა, ძალადობა, „გაქნილობა“ და ა.შ.
და კვლავ როგორც, ომის შემდეგ, გაჩნდა „დაკარგული თაობის“ პრობლემა. გახსოვთ, როგორ აქვს ეს ჰემინგუეის: „რა უნდა გავაკეთო მშვიდობიან დროს, თუ მე მხოლოდ ბრძოლა შემიძლია?“ იგივე კითხვა ჩვენ დროში და ჩვენს საზოგადოებაში შეიძლება პერიფრაზირდეს შემდეგი რედაქციით: „რა უნდა გავაკეთო ჩვენ დროში, როცა არსებობის ერთადერთი საშუალება ვაჭრობა და სიცრუეა, თუ მე არ შემიძლია არც ერთი და არც მეორე, თუ სხვა დროში გავიზარდე და შევისისხლხორცე სიკეთის, სამართლიანობის, სილამაზის და სიმართლის იდეალები? ასეთი მე საზოგადოებას არ ვჭირდები, არ შემიძლია ამ საზოგადოებაში ცხოვრება, და სხვანაირი უკვე ვერ გავხდები“. ასე მიდის ადამიანი ამ საზოგადოებიდან ემიგრაციის აუცილებლობის დასკვნამდე, ან აღმოჩნდება დეპრესიის, აპათიის, გაბოროტების მდგომარეობაში.
ემიგრაციის ზრდამ დღეს არნახულ მასშტაბებს მიაღწია. პრაქტიკულად არ არსებობენ ადამიანები, ვისაც არ სურს საზღვარგარეთ წასვლა: ზოგი მატერიალური ინტერესების, ზოგი თავისი ინტელექტუალური პოტენციალის სარეალიზაციოდ. მასიურად მიმდინარეობს „ტვინის გადინება“ დასავლეთში. ყველაზე ნიჭიერები, რომლებმაც დაკარგეს თავისი ინტელექტუალური საწყისის რეალიზაციის იმედი ჩვენ ქვეყანაში, კონტრაქტებს დებენ დასავლურ ფირმებთან და სამუდამოდ მიემგზავრებიან ცივილიზებულ ქვეყნებში, ძირითადად, ისრაელში, აშშ-სა და გერმანიაში. თუ ჩვენ საზოგადოებას ადამიანს შევადარებთ, აქ წამყვან როლს ასრულებს არა თავი, არამედ კუჭი და სასქესო ორგანოები, ამასთან ეს უკანასკნელი არა მის ბუნებრივ, გამრავლების ფუნქციას, არამედ ვნების დაკმაყოფილებისა. თავი კი დღითიდღე „კარგავს ტვინს“. ყველაზე ცუდი კი ისაა, რომ ეს აღიქმება არა როგორც ტრაგედია, არამედ როგორც ბუნებრივი საბაზრო პროცესი.
თავის ნაშრომს „დროის სულიერი მდგომარეობა“ კ.იასპერსი ამთავრებს მომავლის პროგნოზით. მაგრამ შეიძლება თუ არა ჩვენი დროის სულიერ მდგომარეობაში ასეთი პროგნოზი?
ქრისტიანული რელიგია დღევანდელ დღეზე ლაპარაკობს, როგორც აპოკალიფსის, სამყაროს დასასრულის წინადღეზე, როდესაც განსაკუთრებით მწვავეა არმაგედონი - ბრძოლა ღმერთსა და სატანას, სიკეთისა და ბოროტების, სინათლესა და წყვდიადს შორის. ამ მდგომარეობის სანაცვლოდ უნდა მოვიდეს ახალი ერა - ღვთის საუფლო დედამიწაზე, სიყვარულისა და ბედნიერების სამეფო. ინდური რელიგიები აცხადებენ, რომ თანამედროვე ეპოქას ეწოდება კალი-იუგა, ბოროტების და ძალადობის ეპოქა. მეორე ათასწლეულში დადგება სიკეთის ეპოქა.
პოლიტიკოსები დღევანდელ ანარქიას განიხილავენ, როგორც ბუნებრივ, გარდამავალ პროცესს საბაზრო ეკონომიკაზე, როგორც საზოგადოების კაპიტალიზაციის პროცესს. დროთა განმავლობაში ეკონომიკა სტაბილური გახდება და დადგება საყოველთაო კეთილდღეობის საზოგადოების დრო. მაგრამ ნიშნავს კი ეს, რომ ეკონომიკური კეთილდღეობა სულიერი კეთილდღეობაა? დიდი ცივილიზებული ქვეყნების (აშშ, იაპონია და სხვ.) გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ არა. მაგალითად, აშშ-ს, World Bank-ის მონაცემებით, 2014 წელს მსოფლიოში ეკავა მე-9 ადგილი (181-დან), ხოლო International Monetary Fund-ის მონაცემებით, 2015 წელს მსოფლიოში მე-5 ადგილი (185-დან) ერთიანი ეროვნული შემოსავალით ერთ სულ მოსახლეზე [10], ამასთან 2012 წელს ეკავა 105-ე ადგილი (!..) მსოფლიოში „ბედნიერების რეიტინგით“ [11], ხოლო 2012 წელს - 50-ე ადგილი (107-დან) სუიციდის რაოდენობის მიხედვით [12]. თავის კვლევაში ვ.ფრანკლი აღნიშნავს, რომ, გამოკითხვის მონაცემების მიხედვით, აიდახოს უნივერსიტეტის 60 სტუდენტიდან, ვისაც ჰქონდა თვითმკვლელობის მცდელობა, 85% ვერ ხედავდა თავის ცხოვრებაში აზრს; მათ შორის 93% ფიზიკურად და გონებრივად ჯანმრთელი იყო, ჰქონდა კარგი მატერიალური პირობები, ცხოვრობდა ოჯახთან სრულ თანხმობაში, აქტიურად იყო ჩართული საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და ჰქონდა ყველა საფუძველი კმაყოფილი ყოფილიყო თავისი აკადემიური წარმატებებით [7, გვ. 26].
დიახ, დღეს ჩვენ ვცხოვრობთ ოსვენციმის პირობებთან მსგავს პირობებში, განსაკუთრებით ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, ჩვენი ცხოვრება ჰგავს „უფსკრულში ცხოვრებას“ (ვ.ფრანკლი). თუმცა, ამ პირობებშიც კი ჩვენ თავისუფალი ვართ შევიქმნათ გარკვეული განწყობა, ექსტრემალურ პირობებშიც დავრჩეთ ადამიანი და არ დავკარგოთ კონტროლი.
რა თქმა უნდა, ყოველთვის მძიმე საცხოვრებელ პირობებში, და განსაკუთრებით დღეს, ადამიანობის შენარჩუნება რთულია. „ყველაფერი, რაც ლამაზია, ისევე რთულია, როგორც იშვიათი“, - ასე ამთავრებს სპინოზა თავის „ეთიკას“. ოსვენციმში ცხოვრების ანალიზის დროს, ვ.ფრანკლი წერდა: „ბევრმა ვერ შეძლო ადამიანობის შენარჩუნება ... ისინი არასოდეს არ განიხილავდნენ ბანაკში ცხოვრებას, როგორც უბრალო ეპიზოდს. მათთვის ეს უფრო განსაცდელი იყო, რომელიც მათი ცხოვრების კულმინაციად იქცა“ [9, გვ. 144].
ნებისმიერ შემთხვევაში ადამიანი თავისუფალია თავისი პოზიცია დაიკავოს მათთან დაკავშირებით და შესძინოს თავის ტანჯვას ღრმა ცხოვრებისეული მნიშვნელობა. დიახ, ადამიანი, როგორც ვლ. სოლოვიოვი ამბობდა, ღმერთი და არარაობაა [13]. ის არარაობაა, რომელმაც შექმნა გაზის კამერები, მაგრამ ასევე ის ღვთაებაა, რომელიც შედიოდა ამ გაზის კამერებში ამაყად აწეული თავით და ლოცვით.
არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ფრანკლს, რომელიც წერდა: "მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ გაგვაჩნია ადამიანის პოტენციალის რწმენა, არ უნდა დავხუჭოთ თვალები იმ ფაქტზე, რომ ჰუმანური ადამიანები, ალბათ, ყოველთვის დარჩებიან უმცირესობაში. მაგრამ სწორედ ამიტომ თითოეული ჩვენგანი გრძნობს გამოწვევას შევუერთდეთ ამ უმცირესობას. საქმე ცუდადაა. მაგრამ უფრო ცუდად იქნება, თუ ჩვენ არ გავაკეთებთ ყველაფერს, რაც ჩვენ შეგვიძლია, მათ გასაუმჯობესებლად“ [14, გვ. 83–84].
დღეს, როგორც არასდროს, უნდა გვახსოვდეს, რომ ადამიანი არა იმდენად ცხოველია, რამდენადაც სულიერი არსება. დღეს, ჩვენ არ უნდა მივცეთ უფლება არამზადებს გაანდგურონ ჩვენში შემოქმედი. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს ადამიანურობისათვის დიდი მებრძოლის ფრიდრიხ ნიცშეს სიტყვები: „ტანჯვის, დიდი ტანჯვის აღზრდა! ნუთუ თქვენ არ იცით, რომ დღემდე მხოლოდ ეს აღზრდა ამაღლებდა ადამიანს? <...> ადამიანში ერთადაა გაერთიანებული არამზადა და შემქმნელი: ადამიანში არის მასალა, ნატეხი, თიხა, ტალახი, უგუნურება, ქაოსი; მაგრამ ადამიანში ასევე არსებობს შემოქმედი, მოქანდაკე, უროს სიმტკიცე, ღვთაებრივი მაყურებელი და მეშვიდე დღე. თქვენთვის გასაგებია ეს წინააღმდეგობა?“ [15, გვ. 346].
თანამედროვე მსოფლიოში მტკიცედ გაიდგა ფესვები „სოციალიზაციის კანონმა“, რომლის მიხედვითაც, ზრდასრული პიროვნება სოციალიზირებულია, რომელსაც შეუძლია წარმატებით ითამაშოს სოციუმის მიერ დაკისრებული როლი. ამ კანონიდან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ ადამიანი და მისი განვითარება დამოკიდებულია საზოგადოების განვითარებაზე. ადამიანის ცნობიერებაში ამ დასკვნის დანერგვა ამახინჯებს ცნობიერებას, გარდაქმნის მას „ნაწილობრივ ცნობიერებად“, როდესაც ინდივიდი აცნობიერებს თავს, როგორც სოციუმის და მის სხვა ერთობათა ნაწილს. ცივილიზებული საზოგადოება - ცივილიზებული ადამიანი, კულტურული საზოგადოება - კულტურული ადამიანი, ბარბაროსული საზოგადოება - ბარბაროსი ადამიანი - ასეთი ტიპის მსჯელობა, რომელიც ფართოდ გავრცელებული და კულტივირებულია, როგორც დასავლეთში, ასევე ჩვენ ქვეყანაში, „ახშობს“, ზღუდავეს ცნობიერებას სოციუმის ჩარჩოებით, „ათავსებს“ ადამიანის სულს სოციუმის „გალიაში“, აქცევს ადამიანს პასიურ ინდივიდად.
სოციუმის კულტი ნაწილობრივი, საშუალო ადამიანის კულტია. ადამიანი, როგორც მთელი, ბიოსოციოსულიერი არსებაა. და თუმცა ადამიანის სხეული და სული სოციუმთანაა დაკავშირებული, ეს უკანასკნელი მხოლოდ გარემო და ატმოსფეროა, რომელიც სასიკეთო ან უარყოფით ზეგავლენას ახდენს მათზე. სოციალურ ატმოსფეროს შეუძლია ჩააშთოს სული ან ხელი შეუწყოს მის აყვავებას, მაგრამ ამის გამო ადამიანი არ ხდება უსიცოცხლო, უსულო. უფრო მეტიც, ბოროტება საჭიროა ადამისანისთვის, განსაცდელია მისი სულისთვის. ექსტრემალური ცხოვრებისეული სიტუაციები ისეთი სიტუაციებია, რომლებიც ადამიანს აძლევს საშუალებას გაერკვეს მის ჭეშმარიტ „მე“-ში, რომელიც უფრო ხელსაყრელ პირობებში ზოგჯერ მიძინებულია. ამიტომ ბოროტება შეიძლება იქცეს სიკეთეთ და, ხშირ შემთხვევაში, ხსნა გოლგოთაშია. გაჭირვება და სიმწვავე ცხოვრებაში ისევე საჭიროა თვითრეალიზაციისათვის, როგორც სიხარული.
დღეს ჩვენ კიდევ ერთხელ ვკითხულობთ ჩვენ ისტორიას და ვცდილობთ პასუხი გავცეთ კითხვებზე: ვინ ვართ და როგორები ვართ? როგორ ვიცხოვროთ დღეს და რა გველოდება მომავალში? ისევ ისმის დეკლარაციები პიროვნების სოციალური დეტერმინაციის შესახებ, „სოციალური კეთილდღეობის“ საზოგადოების აშენების აუცილებლობის, ცივილიზებული ადამიანის ფორმირების შესახებ. ისევ ისმის სიტყვები ჩვენი ქვეყნის ბარბაროსობისა და კულტურის ნაკლებობის შესახებ.
„ნუ განსჯით, რათა არ განისაჯოთ“ (მათე. 7,1), ნათქვამია სახარებაში. ყველა კერპის და იდეალის ნგრევა, ყველა წმინდანის დამხობა, ზიზღი საკუთარი ქვეყნისა და მისი ისტორიისადმი საშინელ ჭრილობას აყენებს ადამიანის სულს, ანადგურებს მას. რისხვა და სიძულვილი მხოლოდ ზრდის ბოროტებას დედამიწაზე. რისხვა, შიში და სიძულვილი უარყოფის ძალაა, რომლის ზრდა იწვევს სულ უფრო მეტ ძვრებს და ნგრევას. დაუპირისპირდეს ქაოსს, აბსურდს, აღშფოთებას და განადგურებას, გადაარჩინოს სამყარო, კაცობრიობა და კოსმოსი, მოუტანოს ნათელი და სიხარული სულს შეუძლია მხოლოდ სიყვარულს, როგორც მიმზიდველ კოსმიურ ძალას.
რეალობა ხშირად უქმნის ჩვენ სიყვარულს მძიმე განსაცდელს, ჩვენ უნარს გვიყვარდეს ყველა და ყველაფერი. ეს რთულია, ზოგჯერ გვეჩვენება, რომ შეუძლებელია გიყვარდეს ზოგიერთი ადამიანი. როგორ უნდა გიყვარდეს მტარვალი, რომელიც ბავშვი ძაღლებს დააგლეჯინა? - მტკივნეულად ფიქრობდა ფ. დოსტოევსკი [16, გვ. 275–276]. როგორ უნდა გიყვარდეს სადისტი და რეციდივისტი? და, ბოლოს, როგორ უნდა მიყვარდეს ადამიანები, რომლებიც არ მომწონს და მეზიზღება? და აქ, ჩემი აზრით, უნდა დაგვეხმაროს არა გონება, არამედ გული, რომელიც სიყვარულით სავსეა ყველაფრის მიმართ დედამიწაზე.
ხალხი შეიძლება გიყვარდეს, რდგან ჩვენ ყველა ადამიანები ვართ, და თუ მსგავსი მის მსგავს გაანადგურებს, ეს გამოიწვევს სახეობის გადაშენებას. სულიერი განადგურება - სულიერ გადაშენებას, ფიზიკური განადგურება - ფიზიკურ გადაშენებას. ადამიანის არსებობა თანამედროვე სამყაროში გახდება აუტანელი ტვირთი, თუ ადამიანი გაითქვიფება ბოროტების სამყაროში და დაკარგავს სიყვარულის უნარს, თუ ადამიანი ვერ შეძლებს აბსურდის სამყაროში მოძებნოს თავისი უმაღლესი დანიშნულება და ღირებულება, ვერ შეძლებს გაიგოს მიწიერი არსებობის სულიერი სიხარული, გაიგოს, რომ ყველაზე დიდი სიხარული დედამიწაზე - სიცოცხლეა.
==========================
რომელია ყოვლისმომცველი და საოცარი მსოფლიოს სურათი
მეცნიერებისა და რელიგიის პაექრობას მხოლოდ იმიტომ აქვს ადგილი, რომ ისინი აცხადებენ პრეტენზიას ყოვლისმომცველობაზე. რომელი სამყაროა უფრო გრანდიოზული, რომელს აქვს უფრო მეტი განზომილება, უფრო მეტი საიდუმლოება და, ამავე დროს, ამ საიდუმლოებათა გასაღები: მეცნიერის სამყაროს, თუ მორწმუნის? ამაზე შეიძლება კამათი. მაგრამ ორივე ნარატივის მისწრაფებამ სისრულისკენ ისინი უნდა ერთმანეთს დაახლოვონ, ინტეგრალურ ნარატივს, რადგან მხოლოდ ამ გზით, ერთად, ისინი შეძლებენ მთელი სამყარო მოიცვან მისი საიდუმლოებებითა და გასაღებებით, გამოცანებით და გამოცნობით, საოცრებით და სიცხადით. მეცნიერებასა და რელიგიაში, მათ განცალკევებულობაში დაფარულია ერთმანეთისადმი სევდა.
რომელ ნარატივს აქვს გავრცელების ყველაზე დიდი შანსი? იმას, რომელიც ყველაზე მეტად აოცებს, იზიდავს, ხელს უწყობს არა მხოლოდ ცოდნის მიღებას, არამედ სამყაროს გარდაქმნას. როგორც რელიგიური, ასევე მეცნიერული ნარატივი თავის თავად მოიცავენ ბევრ უჩვეულოს, ნამდვილად პოეტურს და მეტაფიზიკურს, გასაოცარს, როგორც ეს არისტოტელეს მიაჩნდა [1]. აღდგომის არაჩვეულებრივობა და უტყუარობა, რომლის შესახებ მოგვითხრობს სახარება, სრულიად არ ჩამოუვარდება იმ სამყაროების არაჩვეულებრივობას და უტყუარობას, სადაც პარალელური ხაზები იკვეთება, სადაც მასა გარდაიქმნება ენერგიად, ხოლო სინათლის სიჩქარემდე დაჩქარებულ სისტემებში დრო ჩერდება. რელატივისტური და კვანტური ეფექტები, მულტივერსუმის კონცეფცია, რომელიც შედგება მუდმივად განშტოებადი სამყაროებისგან და ჰიგსის „ღვთიური ნაწილაკისგან“, - ყველგან ჩვენ ვხედავთ, თუ როგორ სცილდება მეცნიერება საღი აზრის საზღვრებს და გადადის „გიჟური იდეების“ სფეროში, რომლებიც ესაზღვრება პოეტთა და მეოცნებეთა ხილვებს.
რეალურად, რა შეადგენს ნებისმიერი ნარატივის ინტერესს, რა აქცევს მას სახალისოდ და საინტერესოდ? თამაში შესაძლებელსა და შეუძლებელს შორის, ნაკლებად შესაძლებელის გადასვლა ყველაზე შესაძლებელში. ასე, მაგალითად, სამეცნიერო ნაშრომის და თეორიის საინტერესობა მისი თეზისის ალბათობის უკუპროპორციულია და არგუმენტის საიმედოობის პირდაპირპროპორციული. ყველაზე საინტერესო თეორია ის არის, რომელიც ყველაზე თანმიმდევრულად და უდავოდ ადასტურებს იმას, რაც ნაკლებად სავარაუდოა. მაგალითად, ალბათობა იმისა, რომ ადამიანი აღდგება სიკვდილის შემდეგ, ძალიან მცირეა, და ის რელიგიური ნარატივი, რომელიც ადასტურებს აღდგომის შესაძლებლობას, უკვე ორი ათასწლეულია კაცობრიობის მნიშვნელოვანი ნაწილის ინტერესების ცენტრშია, განსაზღვრავს მსოფლიო ისტორიის სიუჟეტს. იმისდა მიხედვით, თუ როგორც იზრდება თეზისის ალბათობა, ხოლო არგუმენტის უტყუარობა ეცემა, თეორია ხდება ნაკლებად საინტერესო. ყველაზე ნაკლებად საინტერესო თეორიებია: 1) რომლებიც ადასტურებენ უდავო თეზისს, 2) ან მოჰყავთ არამყარი თეზისის არამყარი მტკიცებულება, 3) ან, რაც უფრო უარესია, აშკარა რამის არასაფუძვლიანი მტკიცებულება. საინტერესობა ის თანაფარდობაა, რომელიც გამოიხატება წილადით, რომლის მრიცხველშიც მტკიცებულების უტყუარობაა, ხოლო მნიშვნელში - დასამტკიცებლის ალბათობა. რაც ნაკლებად სავარაუდოა თეზისი და უფრო უტყუარი არგუმენტი, მით უფრო საინტერესოა მეცნიერული იდეა.
საინტერესობის ორმაგი კრიტერიუმი შეიძლება გავრცელდეს ნებისმიერ ნარატივზე, მათ შორის ლიტერატურულზე. საინტერესოა ისეთი მოვლენები, რომლებიც აღიქმება, ერთი მხრივ, როგორც ბუნებრივი და გარდაუვალი, ხოლო მეორე მხრივ, როგორც არაპროგნოზირებადი. ისევე, როგორც მეცნიერულ თეორიაში, ლოგიკა და შემოქმედებითი ქმედების თანმიმდევრობა შეესაბამება მის მოულოდნელობას და პარადოქსულობს. სწორედ ამიტომ შეიძლება ვოლტერის ცნობილი გამონათქვამის: „ყველა ჟანრი კარგია, მოსაწყენის გარდა“, - გამოყენება სამეცნიერო მეთოდების და ჟანრების მიმართ. მოსაწყენი მეთოდი არ ნიშნავს მხოლოდ მისი უუნარობა მიიზიდოს მკვლევარები და მკითხველი, არამედ მისი მეცნიერული სისუსტის, ნაკლებად შინაარსიანობის ნიშანია, როდესაც კვლევის შედეგები იმეორებენ მის გზავნილს და არ შეიცავენ არაფერ მოულოდნელსა და გასაოცარს. ჭეშმარიტება თავისთავად ბრტყელი და ნაკლებად შინაარსიანია, თუ მას არ შეუძლია გაოცება; მაგრამ ფანტაზიაც რჩება ველური და თვითნებური, თუ იგი არ არის გამყარებული მტკიცებულებებით და ფაქტებით. კომბინაცია ჭეშმარიტების და ფანტაზიის, ან, რ.მუზილის სიტყვებით, „სიზუსტის და სულის“ კომბინაცია, - ასეთია შემოქმედებითი ნარატივის სანუკვარი მიზანი.
ამ თვალსაზრისით, სამეცნიეროს და რელიგიურის კომბინაციამ შეიძლება მკვეთრად გაზარდოს ინტეგრალური თეორიის შინაარსიანობა. ეს არის „ყველაფრის თეორია“, რომელიც „ყველაფერს“ მიიჩნევს არა მხოლოდ მის საგნად, არამედ მეთოდად, ანუ იგი აკავშირებს სამყაროს გაგების პოლარულ მიდგომებს: სამეცნიერო-ტექნიკურსა და ჰუმანიტარულ-თეოლოგიურს. როგორც წესი, რელიგიის საინტერესობა უმეტესად განისაზღვრება მისი განცხადებების არაჩვეულებრიობით, ამ დროს კი მათი დამამტკიცებელი ბაზა შედარებით სუსტია. მეცნიერების საინტერესობა პირიქით, განისაზღვრება მისი კვლევითი მეთოდების სიძლიერით, მაგრამ მის მიერ დადასტურებული თეზისები ხშირად ტრივიალური და პროგნოზირებადია. მეცნიერებას გააჩნია ტენდენცია დაამტკიცოს ის, რაც აშკარაა, და მაშინ ის ხდება მოსაწყენი; რელიგიას არ გააჩნია ტენდენცია დაამტკიცოს ის, რაც ცხადი არ არის, და ამ შემთხვევაში ის თავისუფალია. სწორედ ამიტომ სჭირდება მეცნიერებას და რელიგიას ერთმანეთი, რომ გამოცხადების გამბედაობას შეესაბამებოდენ ძლიერი მტკიცებულებები, რომ თეზისის უჩვეულობა შეესაბამებოდეს არგუმენტების საიმედოობას მაქსიმალურად საინტერესო, შინაარსიანი მსჯელობების და მოსაზრებების შესაქმნელად. მაშინ „რწმენა, რომელიც ეძებს გაგებას“ (ანსელმ კენტერბერიელი), იპოვის შემხვედრ მოძრაობას გონებაში, რომელიც შთაგონებულია რწმენით. არ არის გამორიცხული, რომ თანაფარდობა მეცნიერებასა და რელიგიას შორის ინტეგრალური ნარატივში განისაზღვრება საინტერესოს იმავე პროპორციით: რელიგია ისაუბრებს წარმოუდგენელსა და ნაკლებად სავარაუდოზე, ხოლო მეცნიერება ყველაზე განსაცვიფრებელი თეზისის დასასაბუთებლად გამოიყენებს მტკიცებულებათა ყველაზე დამაჯერებელ სისტემას და გახდის მას მაქსიმალურად უტყუარს. მეცნიერება განსაზღვრავს მრიცხველს, ხოლო რელიგია - ამ „წილადის“ მნიშვნელს; და რაც უფრო დიდი იქნება მრიცხველის სიდიდე (საიმედოობა) და მცირე მნიშვნელის სიდიდე (ალბათობა), მით უფრო საინტერესო, შემოქმედებითად ძლიერი, ინტელექტუალურად უფრო მნიშვნელოვანი იქნება ნარატივი.
ოდესღაც რელიგია განიხილებოდა, როგორც საოცრების და ფანტაზიის, მონაგონის და კოლექტიური „სიგიჟის“ სფერო, ხოლო მეცნიერება, როგორც ერთადერთი ზუსტი და დამადასტურებელი მტკიცებულება სამყაროს შესახებ. მაგრამ, გამომდინარე იქიდან, რომ მეცნიერება გამოიყურება სულ უფრო ფანტასტიკური და ეხება მატერიის მეორე მხარეს, იმ სფეროებში, რომლებიც არცთუ დიდი ხნის წინ მიიჩნეოდა ფიქტიურად და/ან წმინდა ინტუიციურად, მისი ტრადიციული დაპირისპირება რელიგიასთან ქრება. მეცნიერების თითოეული თამამი ნაბიჯი გვარწმუნებს, რომ, თუ ჰეგელს დავესესხებით, რეალობა საოცარია, და საოცარი რეალურია. საოცარია უხილავი გენი, ყველა ცოცხალი არსების „პრალაგოსი“. საოცარია ელემენტარული ნაწილაკები, რომლებიც ასევე მოქმედებენ ტალღებივით. საოცარია შავი ხვრელები, ასევე თეთრიც, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის აღმოჩენილი. საოცარია დრო, რომელიც, როგორც ჩანს, შეიძლება იყოს შექცევადი. საოცარია სამყაროს შექმნა არსაიდან. საოცარია ვაკუუმი, რომელიც ქმნის ვირტუალური ნაწილაკების ენერგიას. საოცარია, რომ დამკვირვებლის და ობიექტის ურთიერთქმედებიდან ყოველ წამს ჩნდება პარალელური, დატოტვილი სამყაროები, და ჩვენი სამყარო - მათგან მხოლოდ ერთ-ერთია (ჰ.ევერეტის მრავალსამყაროება). საოცარია, რომ შესაძლებელია სხვადასხვა ცოცხალი არსების კლონის და ჰიბრიდების შექმნა. საოცარია ვირტუალური სამყარო, რომლებიც გრძნობითი უტყუარობის ხარისხით სულ უფრო უახლოვდება რეალობას. საოცარია ადამიანის მიერ შექმნილი კომპიუტერები, რომლებსაც შეუძლიათ ინფორმაციის წარმოება, რომელიც აღემატება ადამიანის ტვინის დამტეობას. საოცარია მსოფლიო ქსელი, რომელიც მყისიერად გადასცემს ჩვენ აზრებს და გამოსახულებებს ნებისმიერ მანძილზე.
თანამედროვე მეცნიერებას შეუძლია აღმოაჩინოს სხვადასხვა სამყარო, რომლებიც საოცრებით არ ჩამოუვარდება ძველი ადამიანების ველურ მითოლოგიურ ფანტაზიას. ჩვენ სულ უფრო ვრწმუნდებით, რომ მეცნიერება და რელიგია მოწოდებული არიან ერთობლივად შექმნან მაქსიმალურად საინტერესო, ინფორმაციული და ტრანსფორმაციული ნარატივი სამყაროს ყველა ასპექტის შესახებ, მათ შორის სულიერი ცხოვრების, შესაძლო სამყაროების, სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის შესახებ და ა.შ. ამ „გონების ავანტიურაში“ მეცნიერება და რელიგია გვერდიგვერდ დგანან: რელიგია წარმოადგენს ყველაზე გაბედულ ხილვას, ვარაუდს, ზეშთაგონებას, მაშინ როდესაც მეცნიერება რუდუნით მუშაობს მტკიცებულებების ძიებაზე, რათა წარმოუდგენელი აშკარად აქციოს, შეუსრულებელი განხორციელდეს, იმქვეყნიური გახდეს ხილული და ხელშესახები. ეს არ ნიშნავს, რომ რელიგია აყენებს თეზისს, ხოლო მეცნიერება ეძებს არგუმენტს; მათ შორის შეიძლება იყოს უკუკავშირი, როდესაც მეცნიერების აღმოჩენა გავლენას ახდენს ადამიანის სულიერ ცხოვრებაზე, გარდაქმნის მის ცნობიერებას და ქვეცნობიერს, აფართოვებს თეოლოგიური აზროვნების ჰორიზონტებს. ასე, მაგალითად, ტეიარ დე შარდენის თეოლოგიამ ისე ღრმად შეითვისა ევოლუციის თეორია და დოქტრინა გეოსფეროსა და ნოოსფეროს შესახებ, რომ რთულია დადგენა, გვაქვს თუ არა საქმე ქრისტოცენტრულ ევოლუციურ კოსმოლოგიასთან, თუ კოსმოცენტრულ ქრისტიანულ ესქატოლოგიასთან: ისინი ურთიერთდამოკიდებული და განუყოფელია.
* * *
ბოლოს მე მინდა დავიმოწმო გამოჩენილი მეცნიერი, ასტრონომი და მეცნიერების პოპულარიზატორი კარლ საგანი, მისი წიგნი „ფერმკრთალი ცისფერი წერტილი“. მას მიაჩნია, რომ რელიგია ბევრს კარგავს, რომ არ ითვისებს თანამედროვე მეცნიერების მიღწევებს:
„როგორ აღმოჩნდა, რომ პოპულარული რელიგიების მიმდევრებმა, რომლებიც დაჟინებით აკვირდებოდნენ მეცნიერებას, ვერ შენიშნეს: „როგორც ჩანს, ყველაფერი ბევრად უკეთესადაა, ვიდრე გვეგონა! სამყარო ბევრად უფრო დიდია, ვიდრე აცხადებდნენ ჩვენი წინასწარმეტყველები, უფრო დიდებული, დახვეწილი, რთული? ამის ნაცვლად, ისინი ბუტბუტებენ: „არა, არა და არა! თუმცა ჩემი ღმერთი დიდი არ არის, მე ის ასეთი მაკმაყოფილებს!“. რელიგია, არ აქვს მნიშვნელობა, ძველია თუ ახალი, რომელიც ადიდებს თანამედროვე მეცნიერების მიერ აღმოჩენილ სამყაროს სიდიადეს, გამოიწვევდა აღფრთოვანებას და პატივისცემას, რომელიც არც კი დაესიზმრებოდა ტრადიციულ კულტებს“. [2]
ყველაფერი აქ ჭეშმარიტებაა, მე მზად ვარ ხელი მოვაწერო თითოეულ სიტყვას. მაგრამ რატომ ისმის „არა, არა და არა!“ მეორე მხრიდანაც? რატომ თვლის თავის თავს კარლ საგანი ურწმუნოდ? რატომაა, რომ „ახალი ათეისტები“ მიმართავენ თავისი კატეგორიული „არა“-ს ნებისმიერ, ყველაზე დახვეწილ, ამაღლებულ, არადოგმატურ რელიგიას? რატომ არის, რომ ყველა ათეისტი მეცნიერებიდან იმეორებს: „მიუხედავათ იმისა, რომ ჩემი სამყარო მხოლოდ მატერიალურია, მე ის ასეთი მაკმაყოფილებს“? რატომ არ სურთ მათ აღიარონ, რომ არსებულ მატერიასთან ერთად არსებობს ასევე სხვა, სუბიექტის სამყარო: სიყვარული, თანაგრძნობა, სინდისი, სინანული, სასოწარკვეთა, იმედი, რომელსაც არ შეიძლება ადეკვატურად უყურებდე და მხოლოდ შიგნიდან განიცადო. რატომ ზღუდავენ ასე მეცნიერები თავის სამყაროს? - ჯობნიან კიდეც ამაში გულუბრყვილო მორწმუნეს, რომელიც აღიარებს იმას, რომ არსებობს სხვა სამყარო, სასწაულები, უსაზღვრო სიყვარული და ღვთის წყალობა. რატომ ავიწროვებენ თავის ჰორიზონტს დარვინისეულ ევოლუციამდე და ეგოისტურ გენამდე, როგორც ყველა მისწრაფების, გმირობის, აღმოჩენის მიზეზს, რომლებიც ხდიან ადამიანს გასაოცარ, ფანტასტიურ, შემოქმედებით, სამსხვერპლო არსებად? რატომ მიმართავენ ისინი თავისი კითხვით „რატომ“ მხოლოდ მორწმუნეებს, და არა საკუთარ თავს? რა უშლის ხელს მათ, მეცნიერებსა და მეცნიერების პოპულარიზატორებს, ყურადღებით დააკვირდნენ რელიგიას და დაინახონ, რომ მეცნიერება ბევრს კარგავს იმის გამო, რომ უარს აცხადებს მასთან ურთიერთქმედებაზე?
მე მოვახდენ კარლ საგანის ზემოთმოყვანილი ფრაგმენტის პერეფრაზირებას:
ასე რომ, ყველაფერი ბევრად უკეთესადაა, ვიდრე გვეგონა? სამყარო ბევრად უფრო დიდი, მრავალფეროვანი, უფრო მშვენიერია, ვიდრე ამას ამტკიცებდნენ ჩვენი პოზიტივისტი მასწავლებლები, რომლებიც აღიარებდნენ მხოლოდ მატერიას, რომელიც მოცემულია ჩვენ შეგრძნებებში. ეს არის სამყარო, რომელიც შექმნა უზენაესმა შემოქმედმა, რომელსაც შეუძლია მომმართოს პირადად მე და, ამავე დროს შექმნას მირიადი სამყარო, რომელმაც ყველაფერი იცის ჩემზე და ვუყვარვარ, რომელსაც შეუძლია ყველაფერი, მაგრამ არ უნდა შეზღუდოს ჩემი თავისუფლება, რომელმაც დამასახლა ამ სამყაროში, მაგრამ გამიხსნა გზა სხვა სამყაროშიც. ეს სამყარო უფრო დიადია, უფრო დახვეწილი, უფრო რთული, ვიდრე ეს წარმოუდგენია ქიმიკოსს ან ათეისტ ბიოლოგს, რომლებსაც დასაშვებად მიაჩნიათ ზღაპრულად მრავალფეროვანი სამყაროს მხოლოდ მწირი, მცირე ნაწილის არსებობა.
მორწმუნეებმა და მათმა სწავლულმა ოპონენტებმა ამ კითხვებით საგონებელში სხვები და საკუთარი თავი ჩააგდონ: რომელი სამყარო უფრო დიდია და ერთობლივი ძალისხმევით როგორ აღმოაჩინონ უფრო დიდი სამყარო - ყველაზე გრანდიოზული, მრავალფეროვანი და სარწმუნო?
--
დასარედაქტირებელი თარგმანი 03.07.2017 (C) MFL
ავტორი М.Е. N.SH
[1] „რადგან დღესაც, როგორც ადრე, გაოცება აიძულებს ადამიანებს ფილოსოფოსობას ...“ არისტოტელე. მეტაფიზიკა // არისტოტელე. თხზულებები 4 ტომად. მოსკოვი, 1975, გვ. 69.
[2] Karl Sagan. Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space. New York: Random House, 1994, p. 52.
ლიტერატურა
ს.მოსკოვიჩი. ბრბოს საუკუნე. მოსკოვი, 1998.
კ.იასპერსი. დროის სულიერი მდგომარეობა // კ.იასპერსი. ისტორიის მნიშვნელობა და დანიშნულება, მოსკოვი, გვ. 288–418.
ჟ.ბოდრიიარი. მოხმარების საზოგადოება. მისი მითები და სტრუქტურა. მოსკოვი, 2006.
ზ.ბაუმანი. დენადი თანამედროვეობა. სანქტ-პეტერბურგი, 2008.
მ.კასტელსი. საინფორმაციო ეპოქა: ეკონომიკა, სახოგადოება და კულტურა. მოსკოვი, 2000.
ე.ტოფლერი. მესამე ტალღა. მოსკოვი, 2002.
ვ.ფრანკლი. ვ.ფრანკლი. ადამიანი მნიშვნელობის საკითხის წინაშე // ვ.ფრანკლი. ადამიანი მნიშვნელობის ძებნაში, მოსკოვი, 1990. გვ. 24–44.
ე.ფრომი. გაქცევა თავისუფლევისგან. მოსკოვი, 1989.
ვ.ფრანკლი. ფსიქოლოგი საკონცენტრაციო ბანაკში// В. Франкл. Человек в поисках смысла. М., 1990. C. 130–156.
List of countries by GDP (nominal) per capita. URL: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(nominal)_per_capita (дата обращения 28.04.16).
Happy Planet Index. URL: http://www.happyplanetindex.org/data/ (дата обращения 28.04.16).
Happy Planet Index. URL: http://www.happyplanetindex.org/data/ (дата обращения 28.04.16).
ვლ.სოლოვიოვი. საკითხავი ღმერთკაცობაზე//ვლ.სოლოვიოვი. თხზულებები: 2 ტომად, მოსკოვი, 1989. ტომი 2.
Frankl V.E. The unconscious God. N.Y., 1985.
ფ. ნიცშე. სიკეთისა და ბოროტების მიღმა//ფ.ნიცშე. თხზულებები: 2 ტომად. მოსკოვი, 1990. ტომი 1, გვ.238–406.
ფ.დოსტოევსკი. ძმები კარამაზოვები//ფ.დოსტოევსკი. თხზულებათა კრებული: 15 ტომად, ლენინგრადი, 1991. ტომი 9.
თანამედროვე სამყარო როგორც არასოდეს პარადოქსულია. ერთი მხრივ, ინტერნეტის ქსელმა მოიცვა მთელი დედამიწა, შეაღწია ყველაზე შორეულ კუთხეში, დააკავშირა სხვადასხვა რელიგიური, პოლიტიკური და კულტურული ორიენტაციის ადამიანები, მეორე მხრივ, კვლავაც არსებობს მწვავე ეთნიკური და კონფესიური კონფლიქტები; ერთი მხრივ, მუდმივად ცხადდება საზოგადოებისა და კაცობრიობის ჰუმანიზაციის და სულიერი აღორძინების აუცილებლობა, მეორე მხრივ, მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებებით თავს ზვავივით გვატყდება „მატერიალური მოხმარების საზოგადოების“ ღირებულებები; ერთი მხრივ, შეინიშნება მანამდე კაცობრიობის ისტორიაში არასდროს არ ნახული ტექნოლოგიების ექსპონენციალური აღმავლობა, „ცივილიზაციის აფეთქება“, მეორე მხრივ, კულტურის სწრაფი ექსპონენციალური დაცემა, რომელიც უახლოვდება სულ უფრო მეტად გავრცელებულ ბარბაროსობას. და, როგორ პარადოქსულად არ უნდა ჟღერდეს, სწორედ ცივილიზაციის, ტექნიკის აქამდე უპრეცედენტო ზრდა იწვევს ადამიანთა დეცივილიზაციას, სულიერების დაკარგვას, მასობრივ გარდაქმნას უსახო ბრბოდ, „მსოფლიო მასშტაბის მასის“ შექმნას [1].
არც ერთ საღად მოაზროვნე ადამიანში (ასეთები, სამწუხაროდ, სულ უფრო ნაკლებია) არ იწვევს ეჭვს ის ფაქტი, რომ ყველა კრიზისის მიზეზი (ეკონომიკურის, პოლიტიკურის, დემოგრაფიულის, ეკოლოგიურის) პიროვნების სულიერ დეგრადაციაშია. ამ საკითხის ირგვლივ მიმდინარეობს გაუთავებელი დებატები და კამათი სხვადასხვა დონეზე, მაგრამ ისინი ტალღებივით იმსხვრევა თანამედროვე პრაგმატიზმის, უტილიტარიზმის, ინდივიდუალიზმის და ეგოიზმის კლდეზე. იმისათვის, რომ ადამიანი გამოჯანმრთელდეს, მან უნდა გააცნობიეროს, რომ ავადაა. თანამედროვე საზოგადოება სერიოზულადაა ავად, მას სასწრაფოდ სჭირდება გამოჯანმრთელება. როგორც ჩანს, შემთხვევითი არ არის, რომ ედვარდ მუნკის სურათი „ყვირილი“ გახდა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძვირადღირებული ფერწერული ტილო. რადგან მუნკის „ყვირილი“ თანამედროვე კაცობრიობის სასოწარკვეთილი ყვირილია, რომელიც ხიდზე დგას. ამ ხიდიდან სად გაემართება ადამიანი? იქცევა თუ არა ყვირილი სამარისებულ სიჩუმედ, თუ ტრანსფორმირდება ცხოვრების ბედნიერ ღიმილში? ამ კითხვებზე პასუხი ყველამ თავად უნდა გასცეს, და იმაზე, თუ როგორ უპასუხებს ადამიანების უმრავლესობა, დამოკიდებულია კაცობრიობის მომავალი. გაგრძელდება თუ არა ოქროს ხბოს კულტი, თუ მოხდება საკუთარ თავთან, როგორც ღმერთის მსგავთან, დაბრუნება? ასეთია კითხვა, რომელიც დღეს აღელვებს ბევრ მოაზროვნესა და ფილოსოფოსს.
ჩვენ საზოგადოებაში სულიერი პროცესების გააზრებისას მე შევეცადე ხელახლა წამეკითხა სულიერი კრიზისის ანალიზის შესახებ, რომელიც სხვადასხვა პერიოდში განახორციელეს XX საუკუნის გამოჩენილმა მოაზროვნეებმა. ერთ-ერთ ასეთ ანალიზს წარმოადგენს კ.იასპერსის ცნობილი ნაშრომი „დროის სულიერი მდგომარეობა“ [2]. თუ ადრე ამ ნაშრომს შეეძლო დახმარება გაეწია ჩვენ ქვეყანაში სულიერი პროცესების გაცნობიერებაში, დღეს იმ დასკვნამდე მივდივართ, რომ იასპერსის მიერ მოცემული სულიერი კრიზისის პარამეტრები არ შეესაბამება ჩვენი დროის და ჩვენი საზოგადოების სულიერი კრიზისის პარამეტრებს. საქმე იმაშია, რომ იასპერსი აღწერს ცივილიზებული საზოგადოების კრიზისს, რომელსაც გარკვეული სტრუქტურა და ორგანიზაცია ჰქონდა. ჩვენი საზოგადოება, ჩემი აზრით, არ შეიძლება დღეს მიეკუთვნებოდეს ცივილიზებულ საზოგადოებას: სახელმწიფო, სამართალი, პოლიტიკა, მეცნიერება და ტექნიკა, განათლება და ჯანდაცვა ჩვენთან აღარ ასრულებენ იმ როლს, რომელსაც ასრულებდნენ ცივილიზებულ საზოგადოებაში. სახელმწიფო აპარატს, არსებითად, არ აქვს (ან არ სურს, რომ ჰქონდეს) გადამწყვეტი ძალა, წარმოება იშლება, განათლებამ, მეცნიერებამ, კულტურამ დაკარგეს სოციალური მნიშვნელობა. რაციონალურობა ირაციონალურობამ შეცვალა.
ის მექანიზმები და ძალა, ის მისწრაფებები, რომელიც ადრე არსებობდა, აღარ თამაშობენ მნიშვნელოვან როლს. მაგალითად, ხელისუფლებისკენ სწრაფვამ, როგორც ყველა დროის ცივილიზებულ საზოგადოებათა მამოძრავებელმა ძალამ, სოციალური მისწრაფებებიდან ტრანსფორმირება მოახდინა ნებისმიერი გზით გადარჩენის ბიოლოგიურ სურვილში. და რაც უფრო ძლიერია ეს სურვილი, მით უფრო უმნიშვნელო ხდება საშუალებები პირადი გამდიდრების მიზნის მისაღწევად, და მით უფრო მეტის მიღწევას ახერხებს.
ჩვენ საზოგადოებაში თავისუფლება თვითნებობად იქცა. გაბატონებულია ქაოსი და ანარქია. სამართალი და იურისპრუდენცია არ ასრულებენ მისთვის განკუთვნილ როლს, ისინი ჩათრეული არიან სოციალურ, ხშირად ანტიადამიანურ თამაშში. მაფია, რომლის შესახებაც ჩვენ ადრე ვკითხულობდით ან ფილმებს ვუყურებდით, და რომელიც საკმაოდ ოსტატურად იყო შენიღბული, დღეს მტკიცედ შემოვიდა ჩვენ ცხოვრებაში და არნახულ მასშტაბებს მიაღწია. შედეგად, ველურმა ეკონომიკურმა კრიზისმა გამოიწვია დანაშაულის ზრდა, განსაკუთრებით ქურდობის და რეკეტის. ჭეშმარიტი თავისუფლების არარსებობა იწვევს პასუხისმგებლობის არარსებობას. არავინ არ იღებს თავის თავზე რეალურ პასუხისმგებლობას.
დაშლამ მოიცვა ცხოვრების ყველა სფერო: პიროვნების, ოჯახის, განათლების, მეცნიერების, ხელოვნების და წარმოების. მაღაზიების, კაფეების და რესტორნების ქსელმა მოიცვა ყველა ქალაქი, შთანთქა სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტები, საავადმყოფოები, კინოთეატრები, საბავშვო ბაღები და ა.შ., რადგან განათლების, მეცნიერების და ჯანდაცვის დაფინანსება ცუდად ხორციელდება. მკვეთრად დაეცა შობადობა.
სულიერი კრიზისი მკაფიოდ აისახა პრესასა და მედიაში. სტატიების დონე ჟურნალ-გაზეთებში ხშირად ძალიან დაბალი ხარისხისაა, პრესის ენა გახდა უხეში და ვულგარული. უპირატესობა ენიჭება ბიზნესის და სექსის თემას. გაზეთების ფურცლები და ტელევიზია რეკლამითაა აჭრელებული. მედია საშუალებები ახდენენ ადამიანთა ცნობიერების კოდირებას, ზემოქმედებას მათ ქვეცნობიერებაზე, უნერგავენ სტერეოტიპებს და ნორმებს, რომლებიც კულტივირებულია საზოგადოებაში, კერძოდ, პრაგმატიზმის, კომერციული მეწარმეობის, სექსუალური თავისუფლების, გაბოროტების და გათიშულობის სულს. იდეალების ფორმირების სანაცვლოდ ადგილი ეთმობა მატერიალური, „ობიექტური“ ადამიანის ჩამოყალიბებას. ოდესღაც ე.ჰუსრლის მიერ გამოცხადებულმა ლოზუნგმა: „უკან, ნივთებისკენ!“ , მიაღწია თავის აბსურდულ განსახიერებას.
თანამედროვე საზოგადოება იქცა „სამომხმარებლო საზოგადოებად“ (ჟ. ბოდრიარი), საზოგადოებად, რომელშიც ადრეული ბავშვობიდან ასწავლიან მოხმარებას, ქმნიან ადამიანის განსაკუთრებულ ტიპს, რომელიც მუდმივად ცდილობს შეიძინოს სიამოვნების მომტანი ნივთები [3].
სამომხმარებლო სფეროში შედის არა მხოლოდ ნივთები, არამედ თვით ადამიანი, მისი სხეული, მისი ურთიერთობები სხვა ადამიანებთან. სხეული, განსაკუთრებით ქალის, გახდა მედიცინის, მოდური ჟურნალების და მასმედიის მოხმარების ობიექტი. სოციუმი იძლევა ქალის და მამაკაცის სილამაზის ეტალონს, და ამ სხვადასხვა საშუალებებით ცნობიერებაში ინერგება ამ ეტალონების აყოლის სურვილი, რათა ისინი უფრო წარმატებით გამოიყენონ ჟურნალებმა, ტელევიზიამ, მედიამ და სხვ.
ზრუნვა, თანაგრძნობა, სულიერი სითბო, თავაზიანობა, ღიმილი მხოლოდ ნიშნებად რჩება, რომელიც აუცილებელია გარკვეული ადამიანური ურთიერთობების მოსახმარებლად. „Keep Smilling და შენ წარმატებას მიაღწევ!“ - ეს ადამიანური ურთიერთობების ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია სამომხმარებლო საზოგადოებაში. ღიმილი ხდება ინსტიტუციური, ფუნქციური, სასარგებლო, ანუ ხელოვნური, არაგულწრფელი. „სამყარო, როგორც კონტეინერი, სავსეა ერთჯერადი გამოყენების ობიექტებით, - აღნიშნავს ზ. ბაუმანი, - მთელი სამყარო, მათ შორის, სხვა ადამიანებიც“ [4, გვ. 175]. ადგილი აქვს ადამიანური ურთიერთობების სოციალურ თამაშს, არარსებული ურთიერთმეგობრობის სიმულაციას. ამ სიმულაციის დანიშნულებაა შენიღბოს გაუცხოების ობიექტური დამოკიდებულება ადამიანებს შორის. „ყველა „ზრუნავს“ და მანიპულირებს, ყველა „ზრუნვის“ და მანიპულირების ობიექტია“[3, გვ. 217].
არჩევანის თავისუფლება ასეთ საზოგადოებაში ილუზიაა, ფანტომი, ადამიანი სოციუმის მარიონეტი ხდება, მასმედიის მანიპულირების ობიექტი. იგი არ ცხოვრობს რეალურ სამყაროში, არამედ მოიხმარს „რეალურ ნიშნებს“, რომლებიც, ფაქტობრივად, „სიმულაკრებია“ (ჟ.ბატაი).
ХХ საუკუნის 70-იან წლებში კომპიუტერული ტექნოლოგიების გავრცელებასთან ერთად შეინიშნება გადასვლა ინდუსტრიულიდან პოსტინდუსტრიულ და საინფორმაციო საზოგადოებაზე, რომელშიც მთავარ როლს თამაშობენ ინფორმაციული პროცესები და ტექნოლოგიები, რომელთა შორის წამყვანი ინტერნეტია.
ინტერნეტი არა მხოლოდ ცვლის ადამიანის ცხოვრებას, არამედ ადამიანსაც, მისი აზროვნების, გრძნობის, მოქმედების მანერას, ხდება ადამიანის ცნობიერების მანიპულირების ძლიერი ინსტრუმენტი. „ინსტრუმენტული გაცვლის გლობალური ქსელი სელექციურად აკავშირებს ან აცალკევებს ინდივიდებს, ჯგუფებს, რაიონებს და მთელ ქვეყნებსაც კი მათი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, რაც დაკავშირებულია მიზნების მიღწევასთან, რომლებიც მუშავდება ქსელში, სტრატეგიულ გადაწყვეტილებათა უწყვეტ ნაკადში“, - ამბობს ინფორმაციული საზოგადოების თეორიის ერთ-ერთი დამფუძნებელი მანუელ კასტელსი თავის ნაშრომში „ინფორმაციული ეპოქა: ეკონომიკა, საზოგადოება და კულტურა" [5, გვ. 27].
თავისუფლება, რომელიც დაფრიალებს როგორც დემოკრატიული საზოგადოების დროშა, არსებითად, მხოლოდ ფიქციაა. რადგან მანამ, სანამ არსებობს ძალადობის ინსტიტუტი, გარდაუვალია ხელისუფლების ძალადობა ხალხზე, მასებზე. „ხელისუფლება, - წერს მ.კასტელსი, - ის ურთიერთობაა ადამიანთა სუბიექტებს შორის, რომელიც წარმოებისა და ადამიანთა გამოცდილების საფუძველზე თავს ახვევს ერთი სუბიექტის ნებას მეორეს პოტენციური ან ფაქტობრივი, ფიზიკური ან სიმბოლური ძალადობის გამოყენებით“ [5, გვ. 37]. დღეს ასეთი სიმბოლური ძალადობის ძლიერი იარაღია მედია და ინტერნეტი.
სახელმწიფო, როგორც სოციალური ინსტიტუტი, დაინტერესებულია საზოგადოების კანონმორჩილი წევრის აღზრდაში. ურჩებს საზოგადოებიდან აძევებენ. ასეთი კანონმორჩილი მოქალაქის ფორმირება ხორციელდება ცნობიერების დამუშავებით, რომელსაც უნერგავენ სხვადასხვა მითოლოგემებს, როგორც პოლიტიკური, ისე რელიგიური ხასიათისა. ამ მითოლოგემებს ხალხი არა მხოლოდ სიტყვაზე იჯერებს, არამედ განიხილავს, როგორც რეალობას, რომელშიც ცხოვრობს ადამიანი. ამ მითოლოგემებით გამსჭვალულია ადამიანის მსოფლმხედველობა, ცხოვრება, ადამიანი იცვლება იმ მიმართულებით, რომელიც შეესაბამება გარკვეული მითოლოგემის მიზნებს.
ადამიანი ცხოვრობს და იცხოვრებს სხვადასხვა მითოლოგემაში, რომელსაც ქმნის საზოგადოება და რელიგია, მანამ, სანამ ის საზოგადოების, გარკვეული რელიგიური ორგანიზაციის წევრი და ნაწილია. უფრო მეტიც, რაც უფრო „მასიურია“ მისი ცნობიერება, მით უფრო ემორჩილება მითოლოგემების გავლენას. ადამიანის ცნობიერების მიდრეკილებას ზემოქმედებისკენ და მითოლოგემის ველში შესვლას დღეს უწოდებენ კოდირებას. კოდირება მასმედიის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფუნქციაა. მასმედიის თანამედროვე საშუალებები „კოდირებენ“ გარყვნილების, სექსუალური მანკიერებებისადმი მშვიდ დამოკიდებულებას, ნერგავენ პრაგმატიზმის კულტს, აწარმოებენ ანტიესთეტიზმის (ანტიესთეტიკური მეთოდებით) პროპაგანდას.
განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს აშკარა სექსუალური პროპაგანდა. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ გარეთ გადმოიღვარა საუკუნეების მანძილზე შეჩერებული ფროიდის და ოიდიპოსის კომპლექსი, პათოლოგიამდე მისული აღვირახსნილი სექსუალურობა. ტელეეკრანებსა და გაზეთებში, რესპექტაბელურ ჟურნალებშიც კი ჩვენ ვხედავთ შიშველ და ნახევრად შიშველ მამაკაცებს და ქალებს, ბიჭებსა და გოგონებს, ბავშვებსაც კი სექსუალურ პოზებსა და რაკურსში. გაზეთებში დომინირებს სქესისა და სექსის პრობლემატიკა.
საზოგადოების ფსიქოლოგიური ატმოსფერო შიშითაა გამსჭვალული: აწმყოსა და მომავლის შიშით. „... სულ უფრო პოპულარული გახდა მოვლენების მუქ ფერებში დანახვა... ადამიანთა დიდი მასებისა, რომლებიც ცუდი ამბების, უბედურების, აპოკალიფსური ბიბლიური ისტორიების ამსახველი ფილმების, პრესტიჟული „ანალიტიკური ცენტრების“ მიერ წარმოებული კოშმარული სცენარების მუდმივ დიეტაზე იმყოფებიან“ [6, გვ. 35–36]. დაკარგულია რწმენა, იმედი, იდეალები, ოპტიმიზმი და პატრიოტიზმი. სულ უფრო და უფრო ვრცელდება „ეგზისტენციალური ფრუსტრაციის“ მდგომარეობა (ვ.ფრანკლი), როდესაც ერთი აცნობიერებს, რომ ის, რომლის გარეშეც მას ვერ წარმოუდგენია არსებობა, არ განხორციელდება.
„დღეს, - აღნიშნავს ვ.ფრანკლი, - ჩვენ, ფაქტობრივად, საქმე გვაქვს არა სექსუალური მოთხოვნილებების ფრუსტრაციასთან, როგორც ფროიდის დროს, არამედ ეგზისტენციალური მოთხოვნილებების ფრუსტრაციასთან. თანამედროვე პაციენტი უკვე იმდენად არ განიცდის არასრულფასოვნების გრძნობას, როგორც ეს იყო ადლერის დროს, რამდენადაც აზრის დაკარგვის ღრმა გრძნობას, რომელიც დაკავშირებულია სიცარიელის განცდასთან. ამიტომაც ვლაპარაკობ ეგზისტენციალურ ვაკუუმზე“ [7, გვ. 24]. ზოგჯერ ეს მდგომარეობა იწვევს ნერვული სისტემის აშლილობას, „ნოოგენურ ნევროზს“ (ვ.ფრანკლი). ხშირად, როგორც ერიხ ფრომი აღნიშნავს [8], კლინიკაში აღმოჩნდებიან საუკეთესო ადამიანები, რომლებიც არ წავიდნენ საკუთარ სინდისთან კომპრომისზე.
ეს მდგომარეობა განსაკუთრებით გავრცელებულია ინტელიგენციაში, რომელსაც, ერთი მხრივ, არ შეუძლია ცხოვრება სულიერი ატმოსფეროს, სულიერი საზრდოს გარეშე, ხოლო მეორე მხრივ, იძულებულია იცხოვროს სულიერად ღარიბ საზოგადოებაში და უბადრუკი ცხოვრებით იცხოვროს, იბრძოლოს ფიზიკური გადარჩენისთვის. ასეთი პიროვნების სული ხშირად იმყოფება „არაფრის წინ მყოფობის“ მდგომარეობაში (კ.იასპერსი). ცხოვრება აზრს კარგავს. მაგრამ ის, ვინც გრძნობს, რომ მისი სიცოცხლე მოკლებულია მნიშვნელობას, როგორც ა.აინშტაინმა თქვა, მხოლოდ უბედური კი არ არის, არამედ, ალბათ, არც სიცოცხლისუნარიანია [7, გვ. 36].
ეს იწვევს აპათიის და გაბოროტების რეაქციას. არსებითად, სულიერი ატმოსფერო ჩვენ საზოგადოებაში გვაგონებს ოსვენციმის ატმოსფეროს, რომელიც განცდილი და აღწერილი აქვს ფრანკლს მის ნაშრომში „ფსიქოლოგი საკონცენტრაციო ბანაკში“. [9] მიდის ბრძოლა გადარჩენისათვის. ძლიერი თრგუნავს სუსტს, და სოციალურ ასპარეზზე ძლიერია არა რწმენა და ინტელექტი, არამედ უხეში ძალა, ძალადობა, „გაქნილობა“ და ა.შ.
და კვლავ როგორც, ომის შემდეგ, გაჩნდა „დაკარგული თაობის“ პრობლემა. გახსოვთ, როგორ აქვს ეს ჰემინგუეის: „რა უნდა გავაკეთო მშვიდობიან დროს, თუ მე მხოლოდ ბრძოლა შემიძლია?“ იგივე კითხვა ჩვენ დროში და ჩვენს საზოგადოებაში შეიძლება პერიფრაზირდეს შემდეგი რედაქციით: „რა უნდა გავაკეთო ჩვენ დროში, როცა არსებობის ერთადერთი საშუალება ვაჭრობა და სიცრუეა, თუ მე არ შემიძლია არც ერთი და არც მეორე, თუ სხვა დროში გავიზარდე და შევისისხლხორცე სიკეთის, სამართლიანობის, სილამაზის და სიმართლის იდეალები? ასეთი მე საზოგადოებას არ ვჭირდები, არ შემიძლია ამ საზოგადოებაში ცხოვრება, და სხვანაირი უკვე ვერ გავხდები“. ასე მიდის ადამიანი ამ საზოგადოებიდან ემიგრაციის აუცილებლობის დასკვნამდე, ან აღმოჩნდება დეპრესიის, აპათიის, გაბოროტების მდგომარეობაში.
ემიგრაციის ზრდამ დღეს არნახულ მასშტაბებს მიაღწია. პრაქტიკულად არ არსებობენ ადამიანები, ვისაც არ სურს საზღვარგარეთ წასვლა: ზოგი მატერიალური ინტერესების, ზოგი თავისი ინტელექტუალური პოტენციალის სარეალიზაციოდ. მასიურად მიმდინარეობს „ტვინის გადინება“ დასავლეთში. ყველაზე ნიჭიერები, რომლებმაც დაკარგეს თავისი ინტელექტუალური საწყისის რეალიზაციის იმედი ჩვენ ქვეყანაში, კონტრაქტებს დებენ დასავლურ ფირმებთან და სამუდამოდ მიემგზავრებიან ცივილიზებულ ქვეყნებში, ძირითადად, ისრაელში, აშშ-სა და გერმანიაში. თუ ჩვენ საზოგადოებას ადამიანს შევადარებთ, აქ წამყვან როლს ასრულებს არა თავი, არამედ კუჭი და სასქესო ორგანოები, ამასთან ეს უკანასკნელი არა მის ბუნებრივ, გამრავლების ფუნქციას, არამედ ვნების დაკმაყოფილებისა. თავი კი დღითიდღე „კარგავს ტვინს“. ყველაზე ცუდი კი ისაა, რომ ეს აღიქმება არა როგორც ტრაგედია, არამედ როგორც ბუნებრივი საბაზრო პროცესი.
თავის ნაშრომს „დროის სულიერი მდგომარეობა“ კ.იასპერსი ამთავრებს მომავლის პროგნოზით. მაგრამ შეიძლება თუ არა ჩვენი დროის სულიერ მდგომარეობაში ასეთი პროგნოზი?
ქრისტიანული რელიგია დღევანდელ დღეზე ლაპარაკობს, როგორც აპოკალიფსის, სამყაროს დასასრულის წინადღეზე, როდესაც განსაკუთრებით მწვავეა არმაგედონი - ბრძოლა ღმერთსა და სატანას, სიკეთისა და ბოროტების, სინათლესა და წყვდიადს შორის. ამ მდგომარეობის სანაცვლოდ უნდა მოვიდეს ახალი ერა - ღვთის საუფლო დედამიწაზე, სიყვარულისა და ბედნიერების სამეფო. ინდური რელიგიები აცხადებენ, რომ თანამედროვე ეპოქას ეწოდება კალი-იუგა, ბოროტების და ძალადობის ეპოქა. მეორე ათასწლეულში დადგება სიკეთის ეპოქა.
პოლიტიკოსები დღევანდელ ანარქიას განიხილავენ, როგორც ბუნებრივ, გარდამავალ პროცესს საბაზრო ეკონომიკაზე, როგორც საზოგადოების კაპიტალიზაციის პროცესს. დროთა განმავლობაში ეკონომიკა სტაბილური გახდება და დადგება საყოველთაო კეთილდღეობის საზოგადოების დრო. მაგრამ ნიშნავს კი ეს, რომ ეკონომიკური კეთილდღეობა სულიერი კეთილდღეობაა? დიდი ცივილიზებული ქვეყნების (აშშ, იაპონია და სხვ.) გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ არა. მაგალითად, აშშ-ს, World Bank-ის მონაცემებით, 2014 წელს მსოფლიოში ეკავა მე-9 ადგილი (181-დან), ხოლო International Monetary Fund-ის მონაცემებით, 2015 წელს მსოფლიოში მე-5 ადგილი (185-დან) ერთიანი ეროვნული შემოსავალით ერთ სულ მოსახლეზე [10], ამასთან 2012 წელს ეკავა 105-ე ადგილი (!..) მსოფლიოში „ბედნიერების რეიტინგით“ [11], ხოლო 2012 წელს - 50-ე ადგილი (107-დან) სუიციდის რაოდენობის მიხედვით [12]. თავის კვლევაში ვ.ფრანკლი აღნიშნავს, რომ, გამოკითხვის მონაცემების მიხედვით, აიდახოს უნივერსიტეტის 60 სტუდენტიდან, ვისაც ჰქონდა თვითმკვლელობის მცდელობა, 85% ვერ ხედავდა თავის ცხოვრებაში აზრს; მათ შორის 93% ფიზიკურად და გონებრივად ჯანმრთელი იყო, ჰქონდა კარგი მატერიალური პირობები, ცხოვრობდა ოჯახთან სრულ თანხმობაში, აქტიურად იყო ჩართული საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და ჰქონდა ყველა საფუძველი კმაყოფილი ყოფილიყო თავისი აკადემიური წარმატებებით [7, გვ. 26].
დიახ, დღეს ჩვენ ვცხოვრობთ ოსვენციმის პირობებთან მსგავს პირობებში, განსაკუთრებით ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, ჩვენი ცხოვრება ჰგავს „უფსკრულში ცხოვრებას“ (ვ.ფრანკლი). თუმცა, ამ პირობებშიც კი ჩვენ თავისუფალი ვართ შევიქმნათ გარკვეული განწყობა, ექსტრემალურ პირობებშიც დავრჩეთ ადამიანი და არ დავკარგოთ კონტროლი.
რა თქმა უნდა, ყოველთვის მძიმე საცხოვრებელ პირობებში, და განსაკუთრებით დღეს, ადამიანობის შენარჩუნება რთულია. „ყველაფერი, რაც ლამაზია, ისევე რთულია, როგორც იშვიათი“, - ასე ამთავრებს სპინოზა თავის „ეთიკას“. ოსვენციმში ცხოვრების ანალიზის დროს, ვ.ფრანკლი წერდა: „ბევრმა ვერ შეძლო ადამიანობის შენარჩუნება ... ისინი არასოდეს არ განიხილავდნენ ბანაკში ცხოვრებას, როგორც უბრალო ეპიზოდს. მათთვის ეს უფრო განსაცდელი იყო, რომელიც მათი ცხოვრების კულმინაციად იქცა“ [9, გვ. 144].
ნებისმიერ შემთხვევაში ადამიანი თავისუფალია თავისი პოზიცია დაიკავოს მათთან დაკავშირებით და შესძინოს თავის ტანჯვას ღრმა ცხოვრებისეული მნიშვნელობა. დიახ, ადამიანი, როგორც ვლ. სოლოვიოვი ამბობდა, ღმერთი და არარაობაა [13]. ის არარაობაა, რომელმაც შექმნა გაზის კამერები, მაგრამ ასევე ის ღვთაებაა, რომელიც შედიოდა ამ გაზის კამერებში ამაყად აწეული თავით და ლოცვით.
არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ფრანკლს, რომელიც წერდა: "მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ გაგვაჩნია ადამიანის პოტენციალის რწმენა, არ უნდა დავხუჭოთ თვალები იმ ფაქტზე, რომ ჰუმანური ადამიანები, ალბათ, ყოველთვის დარჩებიან უმცირესობაში. მაგრამ სწორედ ამიტომ თითოეული ჩვენგანი გრძნობს გამოწვევას შევუერთდეთ ამ უმცირესობას. საქმე ცუდადაა. მაგრამ უფრო ცუდად იქნება, თუ ჩვენ არ გავაკეთებთ ყველაფერს, რაც ჩვენ შეგვიძლია, მათ გასაუმჯობესებლად“ [14, გვ. 83–84].
დღეს, როგორც არასდროს, უნდა გვახსოვდეს, რომ ადამიანი არა იმდენად ცხოველია, რამდენადაც სულიერი არსება. დღეს, ჩვენ არ უნდა მივცეთ უფლება არამზადებს გაანდგურონ ჩვენში შემოქმედი. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს ადამიანურობისათვის დიდი მებრძოლის ფრიდრიხ ნიცშეს სიტყვები: „ტანჯვის, დიდი ტანჯვის აღზრდა! ნუთუ თქვენ არ იცით, რომ დღემდე მხოლოდ ეს აღზრდა ამაღლებდა ადამიანს? <...> ადამიანში ერთადაა გაერთიანებული არამზადა და შემქმნელი: ადამიანში არის მასალა, ნატეხი, თიხა, ტალახი, უგუნურება, ქაოსი; მაგრამ ადამიანში ასევე არსებობს შემოქმედი, მოქანდაკე, უროს სიმტკიცე, ღვთაებრივი მაყურებელი და მეშვიდე დღე. თქვენთვის გასაგებია ეს წინააღმდეგობა?“ [15, გვ. 346].
თანამედროვე მსოფლიოში მტკიცედ გაიდგა ფესვები „სოციალიზაციის კანონმა“, რომლის მიხედვითაც, ზრდასრული პიროვნება სოციალიზირებულია, რომელსაც შეუძლია წარმატებით ითამაშოს სოციუმის მიერ დაკისრებული როლი. ამ კანონიდან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ ადამიანი და მისი განვითარება დამოკიდებულია საზოგადოების განვითარებაზე. ადამიანის ცნობიერებაში ამ დასკვნის დანერგვა ამახინჯებს ცნობიერებას, გარდაქმნის მას „ნაწილობრივ ცნობიერებად“, როდესაც ინდივიდი აცნობიერებს თავს, როგორც სოციუმის და მის სხვა ერთობათა ნაწილს. ცივილიზებული საზოგადოება - ცივილიზებული ადამიანი, კულტურული საზოგადოება - კულტურული ადამიანი, ბარბაროსული საზოგადოება - ბარბაროსი ადამიანი - ასეთი ტიპის მსჯელობა, რომელიც ფართოდ გავრცელებული და კულტივირებულია, როგორც დასავლეთში, ასევე ჩვენ ქვეყანაში, „ახშობს“, ზღუდავეს ცნობიერებას სოციუმის ჩარჩოებით, „ათავსებს“ ადამიანის სულს სოციუმის „გალიაში“, აქცევს ადამიანს პასიურ ინდივიდად.
სოციუმის კულტი ნაწილობრივი, საშუალო ადამიანის კულტია. ადამიანი, როგორც მთელი, ბიოსოციოსულიერი არსებაა. და თუმცა ადამიანის სხეული და სული სოციუმთანაა დაკავშირებული, ეს უკანასკნელი მხოლოდ გარემო და ატმოსფეროა, რომელიც სასიკეთო ან უარყოფით ზეგავლენას ახდენს მათზე. სოციალურ ატმოსფეროს შეუძლია ჩააშთოს სული ან ხელი შეუწყოს მის აყვავებას, მაგრამ ამის გამო ადამიანი არ ხდება უსიცოცხლო, უსულო. უფრო მეტიც, ბოროტება საჭიროა ადამისანისთვის, განსაცდელია მისი სულისთვის. ექსტრემალური ცხოვრებისეული სიტუაციები ისეთი სიტუაციებია, რომლებიც ადამიანს აძლევს საშუალებას გაერკვეს მის ჭეშმარიტ „მე“-ში, რომელიც უფრო ხელსაყრელ პირობებში ზოგჯერ მიძინებულია. ამიტომ ბოროტება შეიძლება იქცეს სიკეთეთ და, ხშირ შემთხვევაში, ხსნა გოლგოთაშია. გაჭირვება და სიმწვავე ცხოვრებაში ისევე საჭიროა თვითრეალიზაციისათვის, როგორც სიხარული.
დღეს ჩვენ კიდევ ერთხელ ვკითხულობთ ჩვენ ისტორიას და ვცდილობთ პასუხი გავცეთ კითხვებზე: ვინ ვართ და როგორები ვართ? როგორ ვიცხოვროთ დღეს და რა გველოდება მომავალში? ისევ ისმის დეკლარაციები პიროვნების სოციალური დეტერმინაციის შესახებ, „სოციალური კეთილდღეობის“ საზოგადოების აშენების აუცილებლობის, ცივილიზებული ადამიანის ფორმირების შესახებ. ისევ ისმის სიტყვები ჩვენი ქვეყნის ბარბაროსობისა და კულტურის ნაკლებობის შესახებ.
„ნუ განსჯით, რათა არ განისაჯოთ“ (მათე. 7,1), ნათქვამია სახარებაში. ყველა კერპის და იდეალის ნგრევა, ყველა წმინდანის დამხობა, ზიზღი საკუთარი ქვეყნისა და მისი ისტორიისადმი საშინელ ჭრილობას აყენებს ადამიანის სულს, ანადგურებს მას. რისხვა და სიძულვილი მხოლოდ ზრდის ბოროტებას დედამიწაზე. რისხვა, შიში და სიძულვილი უარყოფის ძალაა, რომლის ზრდა იწვევს სულ უფრო მეტ ძვრებს და ნგრევას. დაუპირისპირდეს ქაოსს, აბსურდს, აღშფოთებას და განადგურებას, გადაარჩინოს სამყარო, კაცობრიობა და კოსმოსი, მოუტანოს ნათელი და სიხარული სულს შეუძლია მხოლოდ სიყვარულს, როგორც მიმზიდველ კოსმიურ ძალას.
რეალობა ხშირად უქმნის ჩვენ სიყვარულს მძიმე განსაცდელს, ჩვენ უნარს გვიყვარდეს ყველა და ყველაფერი. ეს რთულია, ზოგჯერ გვეჩვენება, რომ შეუძლებელია გიყვარდეს ზოგიერთი ადამიანი. როგორ უნდა გიყვარდეს მტარვალი, რომელიც ბავშვი ძაღლებს დააგლეჯინა? - მტკივნეულად ფიქრობდა ფ. დოსტოევსკი [16, გვ. 275–276]. როგორ უნდა გიყვარდეს სადისტი და რეციდივისტი? და, ბოლოს, როგორ უნდა მიყვარდეს ადამიანები, რომლებიც არ მომწონს და მეზიზღება? და აქ, ჩემი აზრით, უნდა დაგვეხმაროს არა გონება, არამედ გული, რომელიც სიყვარულით სავსეა ყველაფრის მიმართ დედამიწაზე.
ხალხი შეიძლება გიყვარდეს, რდგან ჩვენ ყველა ადამიანები ვართ, და თუ მსგავსი მის მსგავს გაანადგურებს, ეს გამოიწვევს სახეობის გადაშენებას. სულიერი განადგურება - სულიერ გადაშენებას, ფიზიკური განადგურება - ფიზიკურ გადაშენებას. ადამიანის არსებობა თანამედროვე სამყაროში გახდება აუტანელი ტვირთი, თუ ადამიანი გაითქვიფება ბოროტების სამყაროში და დაკარგავს სიყვარულის უნარს, თუ ადამიანი ვერ შეძლებს აბსურდის სამყაროში მოძებნოს თავისი უმაღლესი დანიშნულება და ღირებულება, ვერ შეძლებს გაიგოს მიწიერი არსებობის სულიერი სიხარული, გაიგოს, რომ ყველაზე დიდი სიხარული დედამიწაზე - სიცოცხლეა.
==========================
მეცნიერებისა და რელიგიის პაექრობას მხოლოდ იმიტომ აქვს ადგილი, რომ ისინი აცხადებენ პრეტენზიას ყოვლისმომცველობაზე. რომელი სამყაროა უფრო გრანდიოზული, რომელს აქვს უფრო მეტი განზომილება, უფრო მეტი საიდუმლოება და, ამავე დროს, ამ საიდუმლოებათა გასაღები: მეცნიერის სამყაროს, თუ მორწმუნის? ამაზე შეიძლება კამათი. მაგრამ ორივე ნარატივის მისწრაფებამ სისრულისკენ ისინი უნდა ერთმანეთს დაახლოვონ, ინტეგრალურ ნარატივს, რადგან მხოლოდ ამ გზით, ერთად, ისინი შეძლებენ მთელი სამყარო მოიცვან მისი საიდუმლოებებითა და გასაღებებით, გამოცანებით და გამოცნობით, საოცრებით და სიცხადით. მეცნიერებასა და რელიგიაში, მათ განცალკევებულობაში დაფარულია ერთმანეთისადმი სევდა.
რომელ ნარატივს აქვს გავრცელების ყველაზე დიდი შანსი? იმას, რომელიც ყველაზე მეტად აოცებს, იზიდავს, ხელს უწყობს არა მხოლოდ ცოდნის მიღებას, არამედ სამყაროს გარდაქმნას. როგორც რელიგიური, ასევე მეცნიერული ნარატივი თავის თავად მოიცავენ ბევრ უჩვეულოს, ნამდვილად პოეტურს და მეტაფიზიკურს, გასაოცარს, როგორც ეს არისტოტელეს მიაჩნდა [1]. აღდგომის არაჩვეულებრივობა და უტყუარობა, რომლის შესახებ მოგვითხრობს სახარება, სრულიად არ ჩამოუვარდება იმ სამყაროების არაჩვეულებრივობას და უტყუარობას, სადაც პარალელური ხაზები იკვეთება, სადაც მასა გარდაიქმნება ენერგიად, ხოლო სინათლის სიჩქარემდე დაჩქარებულ სისტემებში დრო ჩერდება. რელატივისტური და კვანტური ეფექტები, მულტივერსუმის კონცეფცია, რომელიც შედგება მუდმივად განშტოებადი სამყაროებისგან და ჰიგსის „ღვთიური ნაწილაკისგან“, - ყველგან ჩვენ ვხედავთ, თუ როგორ სცილდება მეცნიერება საღი აზრის საზღვრებს და გადადის „გიჟური იდეების“ სფეროში, რომლებიც ესაზღვრება პოეტთა და მეოცნებეთა ხილვებს.
რეალურად, რა შეადგენს ნებისმიერი ნარატივის ინტერესს, რა აქცევს მას სახალისოდ და საინტერესოდ? თამაში შესაძლებელსა და შეუძლებელს შორის, ნაკლებად შესაძლებელის გადასვლა ყველაზე შესაძლებელში. ასე, მაგალითად, სამეცნიერო ნაშრომის და თეორიის საინტერესობა მისი თეზისის ალბათობის უკუპროპორციულია და არგუმენტის საიმედოობის პირდაპირპროპორციული. ყველაზე საინტერესო თეორია ის არის, რომელიც ყველაზე თანმიმდევრულად და უდავოდ ადასტურებს იმას, რაც ნაკლებად სავარაუდოა. მაგალითად, ალბათობა იმისა, რომ ადამიანი აღდგება სიკვდილის შემდეგ, ძალიან მცირეა, და ის რელიგიური ნარატივი, რომელიც ადასტურებს აღდგომის შესაძლებლობას, უკვე ორი ათასწლეულია კაცობრიობის მნიშვნელოვანი ნაწილის ინტერესების ცენტრშია, განსაზღვრავს მსოფლიო ისტორიის სიუჟეტს. იმისდა მიხედვით, თუ როგორც იზრდება თეზისის ალბათობა, ხოლო არგუმენტის უტყუარობა ეცემა, თეორია ხდება ნაკლებად საინტერესო. ყველაზე ნაკლებად საინტერესო თეორიებია: 1) რომლებიც ადასტურებენ უდავო თეზისს, 2) ან მოჰყავთ არამყარი თეზისის არამყარი მტკიცებულება, 3) ან, რაც უფრო უარესია, აშკარა რამის არასაფუძვლიანი მტკიცებულება. საინტერესობა ის თანაფარდობაა, რომელიც გამოიხატება წილადით, რომლის მრიცხველშიც მტკიცებულების უტყუარობაა, ხოლო მნიშვნელში - დასამტკიცებლის ალბათობა. რაც ნაკლებად სავარაუდოა თეზისი და უფრო უტყუარი არგუმენტი, მით უფრო საინტერესოა მეცნიერული იდეა.
საინტერესობის ორმაგი კრიტერიუმი შეიძლება გავრცელდეს ნებისმიერ ნარატივზე, მათ შორის ლიტერატურულზე. საინტერესოა ისეთი მოვლენები, რომლებიც აღიქმება, ერთი მხრივ, როგორც ბუნებრივი და გარდაუვალი, ხოლო მეორე მხრივ, როგორც არაპროგნოზირებადი. ისევე, როგორც მეცნიერულ თეორიაში, ლოგიკა და შემოქმედებითი ქმედების თანმიმდევრობა შეესაბამება მის მოულოდნელობას და პარადოქსულობს. სწორედ ამიტომ შეიძლება ვოლტერის ცნობილი გამონათქვამის: „ყველა ჟანრი კარგია, მოსაწყენის გარდა“, - გამოყენება სამეცნიერო მეთოდების და ჟანრების მიმართ. მოსაწყენი მეთოდი არ ნიშნავს მხოლოდ მისი უუნარობა მიიზიდოს მკვლევარები და მკითხველი, არამედ მისი მეცნიერული სისუსტის, ნაკლებად შინაარსიანობის ნიშანია, როდესაც კვლევის შედეგები იმეორებენ მის გზავნილს და არ შეიცავენ არაფერ მოულოდნელსა და გასაოცარს. ჭეშმარიტება თავისთავად ბრტყელი და ნაკლებად შინაარსიანია, თუ მას არ შეუძლია გაოცება; მაგრამ ფანტაზიაც რჩება ველური და თვითნებური, თუ იგი არ არის გამყარებული მტკიცებულებებით და ფაქტებით. კომბინაცია ჭეშმარიტების და ფანტაზიის, ან, რ.მუზილის სიტყვებით, „სიზუსტის და სულის“ კომბინაცია, - ასეთია შემოქმედებითი ნარატივის სანუკვარი მიზანი.
ამ თვალსაზრისით, სამეცნიეროს და რელიგიურის კომბინაციამ შეიძლება მკვეთრად გაზარდოს ინტეგრალური თეორიის შინაარსიანობა. ეს არის „ყველაფრის თეორია“, რომელიც „ყველაფერს“ მიიჩნევს არა მხოლოდ მის საგნად, არამედ მეთოდად, ანუ იგი აკავშირებს სამყაროს გაგების პოლარულ მიდგომებს: სამეცნიერო-ტექნიკურსა და ჰუმანიტარულ-თეოლოგიურს. როგორც წესი, რელიგიის საინტერესობა უმეტესად განისაზღვრება მისი განცხადებების არაჩვეულებრიობით, ამ დროს კი მათი დამამტკიცებელი ბაზა შედარებით სუსტია. მეცნიერების საინტერესობა პირიქით, განისაზღვრება მისი კვლევითი მეთოდების სიძლიერით, მაგრამ მის მიერ დადასტურებული თეზისები ხშირად ტრივიალური და პროგნოზირებადია. მეცნიერებას გააჩნია ტენდენცია დაამტკიცოს ის, რაც აშკარაა, და მაშინ ის ხდება მოსაწყენი; რელიგიას არ გააჩნია ტენდენცია დაამტკიცოს ის, რაც ცხადი არ არის, და ამ შემთხვევაში ის თავისუფალია. სწორედ ამიტომ სჭირდება მეცნიერებას და რელიგიას ერთმანეთი, რომ გამოცხადების გამბედაობას შეესაბამებოდენ ძლიერი მტკიცებულებები, რომ თეზისის უჩვეულობა შეესაბამებოდეს არგუმენტების საიმედოობას მაქსიმალურად საინტერესო, შინაარსიანი მსჯელობების და მოსაზრებების შესაქმნელად. მაშინ „რწმენა, რომელიც ეძებს გაგებას“ (ანსელმ კენტერბერიელი), იპოვის შემხვედრ მოძრაობას გონებაში, რომელიც შთაგონებულია რწმენით. არ არის გამორიცხული, რომ თანაფარდობა მეცნიერებასა და რელიგიას შორის ინტეგრალური ნარატივში განისაზღვრება საინტერესოს იმავე პროპორციით: რელიგია ისაუბრებს წარმოუდგენელსა და ნაკლებად სავარაუდოზე, ხოლო მეცნიერება ყველაზე განსაცვიფრებელი თეზისის დასასაბუთებლად გამოიყენებს მტკიცებულებათა ყველაზე დამაჯერებელ სისტემას და გახდის მას მაქსიმალურად უტყუარს. მეცნიერება განსაზღვრავს მრიცხველს, ხოლო რელიგია - ამ „წილადის“ მნიშვნელს; და რაც უფრო დიდი იქნება მრიცხველის სიდიდე (საიმედოობა) და მცირე მნიშვნელის სიდიდე (ალბათობა), მით უფრო საინტერესო, შემოქმედებითად ძლიერი, ინტელექტუალურად უფრო მნიშვნელოვანი იქნება ნარატივი.
ოდესღაც რელიგია განიხილებოდა, როგორც საოცრების და ფანტაზიის, მონაგონის და კოლექტიური „სიგიჟის“ სფერო, ხოლო მეცნიერება, როგორც ერთადერთი ზუსტი და დამადასტურებელი მტკიცებულება სამყაროს შესახებ. მაგრამ, გამომდინარე იქიდან, რომ მეცნიერება გამოიყურება სულ უფრო ფანტასტიკური და ეხება მატერიის მეორე მხარეს, იმ სფეროებში, რომლებიც არცთუ დიდი ხნის წინ მიიჩნეოდა ფიქტიურად და/ან წმინდა ინტუიციურად, მისი ტრადიციული დაპირისპირება რელიგიასთან ქრება. მეცნიერების თითოეული თამამი ნაბიჯი გვარწმუნებს, რომ, თუ ჰეგელს დავესესხებით, რეალობა საოცარია, და საოცარი რეალურია. საოცარია უხილავი გენი, ყველა ცოცხალი არსების „პრალაგოსი“. საოცარია ელემენტარული ნაწილაკები, რომლებიც ასევე მოქმედებენ ტალღებივით. საოცარია შავი ხვრელები, ასევე თეთრიც, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის აღმოჩენილი. საოცარია დრო, რომელიც, როგორც ჩანს, შეიძლება იყოს შექცევადი. საოცარია სამყაროს შექმნა არსაიდან. საოცარია ვაკუუმი, რომელიც ქმნის ვირტუალური ნაწილაკების ენერგიას. საოცარია, რომ დამკვირვებლის და ობიექტის ურთიერთქმედებიდან ყოველ წამს ჩნდება პარალელური, დატოტვილი სამყაროები, და ჩვენი სამყარო - მათგან მხოლოდ ერთ-ერთია (ჰ.ევერეტის მრავალსამყაროება). საოცარია, რომ შესაძლებელია სხვადასხვა ცოცხალი არსების კლონის და ჰიბრიდების შექმნა. საოცარია ვირტუალური სამყარო, რომლებიც გრძნობითი უტყუარობის ხარისხით სულ უფრო უახლოვდება რეალობას. საოცარია ადამიანის მიერ შექმნილი კომპიუტერები, რომლებსაც შეუძლიათ ინფორმაციის წარმოება, რომელიც აღემატება ადამიანის ტვინის დამტეობას. საოცარია მსოფლიო ქსელი, რომელიც მყისიერად გადასცემს ჩვენ აზრებს და გამოსახულებებს ნებისმიერ მანძილზე.
თანამედროვე მეცნიერებას შეუძლია აღმოაჩინოს სხვადასხვა სამყარო, რომლებიც საოცრებით არ ჩამოუვარდება ძველი ადამიანების ველურ მითოლოგიურ ფანტაზიას. ჩვენ სულ უფრო ვრწმუნდებით, რომ მეცნიერება და რელიგია მოწოდებული არიან ერთობლივად შექმნან მაქსიმალურად საინტერესო, ინფორმაციული და ტრანსფორმაციული ნარატივი სამყაროს ყველა ასპექტის შესახებ, მათ შორის სულიერი ცხოვრების, შესაძლო სამყაროების, სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის შესახებ და ა.შ. ამ „გონების ავანტიურაში“ მეცნიერება და რელიგია გვერდიგვერდ დგანან: რელიგია წარმოადგენს ყველაზე გაბედულ ხილვას, ვარაუდს, ზეშთაგონებას, მაშინ როდესაც მეცნიერება რუდუნით მუშაობს მტკიცებულებების ძიებაზე, რათა წარმოუდგენელი აშკარად აქციოს, შეუსრულებელი განხორციელდეს, იმქვეყნიური გახდეს ხილული და ხელშესახები. ეს არ ნიშნავს, რომ რელიგია აყენებს თეზისს, ხოლო მეცნიერება ეძებს არგუმენტს; მათ შორის შეიძლება იყოს უკუკავშირი, როდესაც მეცნიერების აღმოჩენა გავლენას ახდენს ადამიანის სულიერ ცხოვრებაზე, გარდაქმნის მის ცნობიერებას და ქვეცნობიერს, აფართოვებს თეოლოგიური აზროვნების ჰორიზონტებს. ასე, მაგალითად, ტეიარ დე შარდენის თეოლოგიამ ისე ღრმად შეითვისა ევოლუციის თეორია და დოქტრინა გეოსფეროსა და ნოოსფეროს შესახებ, რომ რთულია დადგენა, გვაქვს თუ არა საქმე ქრისტოცენტრულ ევოლუციურ კოსმოლოგიასთან, თუ კოსმოცენტრულ ქრისტიანულ ესქატოლოგიასთან: ისინი ურთიერთდამოკიდებული და განუყოფელია.
* * *
ბოლოს მე მინდა დავიმოწმო გამოჩენილი მეცნიერი, ასტრონომი და მეცნიერების პოპულარიზატორი კარლ საგანი, მისი წიგნი „ფერმკრთალი ცისფერი წერტილი“. მას მიაჩნია, რომ რელიგია ბევრს კარგავს, რომ არ ითვისებს თანამედროვე მეცნიერების მიღწევებს:
„როგორ აღმოჩნდა, რომ პოპულარული რელიგიების მიმდევრებმა, რომლებიც დაჟინებით აკვირდებოდნენ მეცნიერებას, ვერ შენიშნეს: „როგორც ჩანს, ყველაფერი ბევრად უკეთესადაა, ვიდრე გვეგონა! სამყარო ბევრად უფრო დიდია, ვიდრე აცხადებდნენ ჩვენი წინასწარმეტყველები, უფრო დიდებული, დახვეწილი, რთული? ამის ნაცვლად, ისინი ბუტბუტებენ: „არა, არა და არა! თუმცა ჩემი ღმერთი დიდი არ არის, მე ის ასეთი მაკმაყოფილებს!“. რელიგია, არ აქვს მნიშვნელობა, ძველია თუ ახალი, რომელიც ადიდებს თანამედროვე მეცნიერების მიერ აღმოჩენილ სამყაროს სიდიადეს, გამოიწვევდა აღფრთოვანებას და პატივისცემას, რომელიც არც კი დაესიზმრებოდა ტრადიციულ კულტებს“. [2]
ყველაფერი აქ ჭეშმარიტებაა, მე მზად ვარ ხელი მოვაწერო თითოეულ სიტყვას. მაგრამ რატომ ისმის „არა, არა და არა!“ მეორე მხრიდანაც? რატომ თვლის თავის თავს კარლ საგანი ურწმუნოდ? რატომაა, რომ „ახალი ათეისტები“ მიმართავენ თავისი კატეგორიული „არა“-ს ნებისმიერ, ყველაზე დახვეწილ, ამაღლებულ, არადოგმატურ რელიგიას? რატომ არის, რომ ყველა ათეისტი მეცნიერებიდან იმეორებს: „მიუხედავათ იმისა, რომ ჩემი სამყარო მხოლოდ მატერიალურია, მე ის ასეთი მაკმაყოფილებს“? რატომ არ სურთ მათ აღიარონ, რომ არსებულ მატერიასთან ერთად არსებობს ასევე სხვა, სუბიექტის სამყარო: სიყვარული, თანაგრძნობა, სინდისი, სინანული, სასოწარკვეთა, იმედი, რომელსაც არ შეიძლება ადეკვატურად უყურებდე და მხოლოდ შიგნიდან განიცადო. რატომ ზღუდავენ ასე მეცნიერები თავის სამყაროს? - ჯობნიან კიდეც ამაში გულუბრყვილო მორწმუნეს, რომელიც აღიარებს იმას, რომ არსებობს სხვა სამყარო, სასწაულები, უსაზღვრო სიყვარული და ღვთის წყალობა. რატომ ავიწროვებენ თავის ჰორიზონტს დარვინისეულ ევოლუციამდე და ეგოისტურ გენამდე, როგორც ყველა მისწრაფების, გმირობის, აღმოჩენის მიზეზს, რომლებიც ხდიან ადამიანს გასაოცარ, ფანტასტიურ, შემოქმედებით, სამსხვერპლო არსებად? რატომ მიმართავენ ისინი თავისი კითხვით „რატომ“ მხოლოდ მორწმუნეებს, და არა საკუთარ თავს? რა უშლის ხელს მათ, მეცნიერებსა და მეცნიერების პოპულარიზატორებს, ყურადღებით დააკვირდნენ რელიგიას და დაინახონ, რომ მეცნიერება ბევრს კარგავს იმის გამო, რომ უარს აცხადებს მასთან ურთიერთქმედებაზე?
მე მოვახდენ კარლ საგანის ზემოთმოყვანილი ფრაგმენტის პერეფრაზირებას:
ასე რომ, ყველაფერი ბევრად უკეთესადაა, ვიდრე გვეგონა? სამყარო ბევრად უფრო დიდი, მრავალფეროვანი, უფრო მშვენიერია, ვიდრე ამას ამტკიცებდნენ ჩვენი პოზიტივისტი მასწავლებლები, რომლებიც აღიარებდნენ მხოლოდ მატერიას, რომელიც მოცემულია ჩვენ შეგრძნებებში. ეს არის სამყარო, რომელიც შექმნა უზენაესმა შემოქმედმა, რომელსაც შეუძლია მომმართოს პირადად მე და, ამავე დროს შექმნას მირიადი სამყარო, რომელმაც ყველაფერი იცის ჩემზე და ვუყვარვარ, რომელსაც შეუძლია ყველაფერი, მაგრამ არ უნდა შეზღუდოს ჩემი თავისუფლება, რომელმაც დამასახლა ამ სამყაროში, მაგრამ გამიხსნა გზა სხვა სამყაროშიც. ეს სამყარო უფრო დიადია, უფრო დახვეწილი, უფრო რთული, ვიდრე ეს წარმოუდგენია ქიმიკოსს ან ათეისტ ბიოლოგს, რომლებსაც დასაშვებად მიაჩნიათ ზღაპრულად მრავალფეროვანი სამყაროს მხოლოდ მწირი, მცირე ნაწილის არსებობა.
მორწმუნეებმა და მათმა სწავლულმა ოპონენტებმა ამ კითხვებით საგონებელში სხვები და საკუთარი თავი ჩააგდონ: რომელი სამყარო უფრო დიდია და ერთობლივი ძალისხმევით როგორ აღმოაჩინონ უფრო დიდი სამყარო - ყველაზე გრანდიოზული, მრავალფეროვანი და სარწმუნო?
--
დასარედაქტირებელი თარგმანი 03.07.2017 (C) MFL
ავტორი М.Е. N.SH
[1] „რადგან დღესაც, როგორც ადრე, გაოცება აიძულებს ადამიანებს ფილოსოფოსობას ...“ არისტოტელე. მეტაფიზიკა // არისტოტელე. თხზულებები 4 ტომად. მოსკოვი, 1975, გვ. 69.
[2] Karl Sagan. Pale Blue Dot: A Vision of the Human Future in Space. New York: Random House, 1994, p. 52.
ლიტერატურა
ს.მოსკოვიჩი. ბრბოს საუკუნე. მოსკოვი, 1998.
კ.იასპერსი. დროის სულიერი მდგომარეობა // კ.იასპერსი. ისტორიის მნიშვნელობა და დანიშნულება, მოსკოვი, გვ. 288–418.
ჟ.ბოდრიიარი. მოხმარების საზოგადოება. მისი მითები და სტრუქტურა. მოსკოვი, 2006.
ზ.ბაუმანი. დენადი თანამედროვეობა. სანქტ-პეტერბურგი, 2008.
მ.კასტელსი. საინფორმაციო ეპოქა: ეკონომიკა, სახოგადოება და კულტურა. მოსკოვი, 2000.
ე.ტოფლერი. მესამე ტალღა. მოსკოვი, 2002.
ვ.ფრანკლი. ვ.ფრანკლი. ადამიანი მნიშვნელობის საკითხის წინაშე // ვ.ფრანკლი. ადამიანი მნიშვნელობის ძებნაში, მოსკოვი, 1990. გვ. 24–44.
ე.ფრომი. გაქცევა თავისუფლევისგან. მოსკოვი, 1989.
ვ.ფრანკლი. ფსიქოლოგი საკონცენტრაციო ბანაკში// В. Франкл. Человек в поисках смысла. М., 1990. C. 130–156.
List of countries by GDP (nominal) per capita. URL: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(nominal)_per_capita (дата обращения 28.04.16).
Happy Planet Index. URL: http://www.happyplanetindex.org/data/ (дата обращения 28.04.16).
Happy Planet Index. URL: http://www.happyplanetindex.org/data/ (дата обращения 28.04.16).
ვლ.სოლოვიოვი. საკითხავი ღმერთკაცობაზე//ვლ.სოლოვიოვი. თხზულებები: 2 ტომად, მოსკოვი, 1989. ტომი 2.
Frankl V.E. The unconscious God. N.Y., 1985.
ფ. ნიცშე. სიკეთისა და ბოროტების მიღმა//ფ.ნიცშე. თხზულებები: 2 ტომად. მოსკოვი, 1990. ტომი 1, გვ.238–406.
ფ.დოსტოევსკი. ძმები კარამაზოვები//ფ.დოსტოევსკი. თხზულებათა კრებული: 15 ტომად, ლენინგრადი, 1991. ტომი 9.
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Will be revised