სინდისი და ფსიქოანალიზი. სინდისი და მხატვრული შემოქმედება
მიხეილ ბოგატირიოვი
დავფიქრდეთ „სინდისის“ ცნების სემანტურ ინტონაციაზე. თუ დისიდენტი სინდისს, პირველ რიგში, სამოქალაქო პროტესტს (სინდისის პატიმრები) უკავშირებს, ხოლო ფსიქოანალიტიკოსი დანაშაულის კომპლექსს, მხატვრისათვის ის წარმოადგენს შემოქმედებითი მოტივაციის ობიექტურობის სინონიმს. ყველა ამ მაგალითში პასუხისმგებლობის კამერტონი გავლენას ახდენს სულიერი სისტემის სხვადასხვა ქრომატულ მხარეზე. ჰოლისტიკური ჟღერადობა რელიგიურ ცნობიერებაში მოიპოვება, რომელმაც მონანიების მკაფიოდ გამოხატული იარაღი აითვისა.
ამ ესეს პირველი ვერსია დაიბეჭდა ჩემს კრებულში „Consonantia poenitentiae (სინდისის სიმფონია), vol. 1“ [ფრაგმენტები 8 და 10], მაგრამ ამჟამინდელი ვერსია მკვეთრად განსხვავდება მისგან. ის ჩემს მიერ იქნა გადამუშავებული და შეტანილია დამატებები, რადგან პროზაშიც ვცდილობდი შემესრულებინა ბუალოს ბრძნული ანდერძი: «Hâtez-vous lentement, et, sans perdre courage, Vingt fois sur le métier remettez votre ouvrage: Polissez-le sans cesse et le repolissez; Ajoutez quelquefois, et souvent effacez» (L’art poétique, 1673). („აჩქარდით ნელა და გამბედაობა გაასამმაგეთ, ლექსზე იშრომეთ დაუღალავად. დახვეწეთ, სანამ მოთმინება გაქვთ. დაამატეთ ორი სტრიქონი და ექვსი ამოშალეთ“ (ნ. ბუალო. პოეტური ხელოვნება. მოსკოვი. 1958, სიმღერა 1).
I. შესავალი
ჩემს მიერ არჩეული ჟანრია „ფასეტური ესე“, რომელიც თავისი სტრუქტურით ძალიან ჰგავს ფუტკრის თვალს. იგი შედგება სხვადასხვა დროს შექმნილი ცალკეული ელემენტისგან (ან „ტაქტისგან“, თუ დავუშვებთ ანალოგიას მუსიკალურ ნაწარმოებთან) და ერთმანეთთან რეტროსპექტსულად არის დაკავშირებული. კოლაჟის ან შეწებების შედეგად შეუძლებელია არსებობდეს პრეტენზია ფენომენის ანალიტიკურ შესწავლაზე: ნარატიული მხარეების შეერთებისას აზრის შეწყვეტა შედარებით ნაკლებად არის გამოკვეთილი, თუმცა ჩნდება ერთობლივი გაურკვევლობა, რომლის „წინასწარ“ გადალახვა შეუძლებელია.
დღეს მე მიჭირს იმის თქმა, რამდენად ლოგიკური და მიზანშეწონილი იყო აზრის გარკვეული აქცენტირება, და რამდენად ადეკვატურად არის შედგენილი საერთო სურათი არათანაბარი და არაერთმნიშვნელოვანი სეგმენტებისგან. გარდა ამისა, როგორც კი იწყება რაიმეს ანალიზი სინდისის თვალსაზრისით (ამ შემთხვევაში საუბარია ორი სახის მსოფლმხედველობის შედარებაზე - თერაპიულისა და შემოქმედებითის), ჩნდება ოდიოზურობის საფრთხე. რისკი იმდენად დიდია, რომ ჩნდება სურვილი დაემალო მას ნებისმიერ ადგილას, თუნდაც, პოეზიის ჩრდილში, და სწორედ ამისაგან ვცდილობდი მუდმივად თავის შეკავებას. პირველ რიგში, გადაჭარბებული მგრძნობელობა სხვადასხვა სახის დეტალების მიმართ, რომელიც ტიპიურია პოეტური გონებისთვის, ჩრდილავს თვით ნააზრევის არსს. მეორეც, თუ დასკვნის საზომად, უკეთეს შემთხვევაში, სტრიქონია მიჩნეული, უფრო ხშირად კი - ერთი სიტყვა, თუ საიმედოობის კრიტერიუმი მეტაფორას გადაეცემა, ამ შემთხვევაში ლოგიკა თვალებახვეულ თემიდას ემსგავსება, და თავად ავტორისათვის ძნელი წარმოსადგენია, სად და რატომ მიემართება ეს სასაცილო კავალკადა.
პარიზის სკოლის ღვთისმეტყველი, ფილოსოფოსი და კომპოზიტორი ვ.ნ. ილინი (1891-1974) აღნიშნავდა:
„მათთვის, ვინც „ნაწყვეტ-ნაწყვეტ“ ფიქრობს, ცალკე, მცირე, შეუთანხმებელი ფრაგმენტებით, მათთვის, ვისაც ზიზღს ჰგვრის მისი ეპოქის სიმახინჯე, სულმდაბლობა და ბოროტება, ძალიან რთული გასაგებია სილამაზის წინააღმდეგ მიმდინარე დაჟინებული და ხანგრძლივი ომის მნიშვნელობა, მთელი ჯგუფების, ძალაუფლების მქონეთა შეუპოვარი მცდელობა ჩაითრიოს მთელი კაცობრიობა <...> იმაში, რასაც ეწოდება ხრწნა და სიმყრალე“ [ვ.ნ. ილინი. ომი სილამაზესთან და სიბნელის ძალა. საუბარი. რელიგიურ-ფილოსოფიური ჟურნალი. N 2. ლენინგრადი-პარიზი, 1984. გვ. 117].
II. საიდუმლო ცნება
იქმნება უცნაური შთაბეჭდილება, რომ სინდისი აზროვნების ცეხის მიერ „კალიბრის გარეშე დარჩენილი“ ცნებაა, ამასთან ფენომენის ქმედითობა არავის ეჭვს არ იწვევს. როგორც კი დაფიქრდები სინდისის შესახებ, გონებაში ჩნდება ნეიტრალური ტერიტორიის გამოსახულება სადღაც ეთიკასა და რელიგიურ მორალს შორის, რომელშიც მორწმუნე ადამიანს ერგო ტანჯვა ისევე, როგორც ყველა ადამიანს. სინდისის საერთო განმარტებებში დაბნეულობაა იმის გამო, რომ შეუძლებელი გახდა მისი სუბსტრატის კონტურების განსაზღვრა, მისამართის დასახელება, სადაც შეიძლება ამ საიდუმლო ფენომენის მოძებნა. მის შესახებ საუბრობენ, როგორც პიროვნების უნარზე დამოუკიდებლად ჩამოაყალიბოს მორალური ვალდებულებები, მაგრამ ამავე დროს ის წარმოგვიდგება, როგორც განცდა და როგორც ზნეობრივი პასუხისმგებლობის გაცნობიერება საკუთარი ქცევის გამო.
ლიტერატურაშიც მოიძებნება არა ერთი მაგალითი იმისა, რომელიც მოწმობს სრულ დაბნეულობაზე სინდისის ფენომენთან დაკავშირებით. მაგალითად, კონსტანტინე პაუსტოვსკი წიგნში „იდუმალი საუკუნის დასაწყისი“ აღნიშნავს: „ადამიანის სინდისის ძალა ჯერ კიდევ იმდენად დიდია, რომ არ შეიძლება მისი რწმენის საბოლოოდ დაკარგვა“ [კ. პაუსტოვსკი. იდუმალი საუკუნის დასაწყისი. დიდი მოლოდინის დრო. კიევი. დნიპრო, 1985 წ. გვ. 156-158].
III. სინდისი და ფსიქოანალიზი
მორალისტების, ფილოსოფოსებისა და ლინგვისტების მიერ სინდისის ნაკლებად გააზრება ცალკე შესწავლის თემას წარმოადგენს. შემოვიფარგლები მხოლოდ ზედაპირული ხსენებით იმისა, რომ სხვადასხვა კულტურასა და სხვადასხვა ენაში სინდისის კონოტაცია შეიძლება ერთმანეთს არ დაემთხვას: ფრანგული ენა ავლენს შესაშურ რაციონალობას, რადგან „სინდისი“ და „ცნობიერება“, „სინდისი“ და „მიზეზობრიობა“ აქ სინონიმების როლში გამოდის (იხ.: conscience, raison). სინდისის ერთი ლათინური სახელი - poenitentiae - ნიშნავს სასჯელს, ხოლო იუდაიზმში არსებობს სინდისისა და სირცხვილის იდენტიფიკაციის ტენდენცია. ეს ინტონაცია, რა თქმა უნდა, რელიგიური მსოფლმხედველობიდან გამომდინარეობს, და თუ მას ფრჩხილებიდან გარეთ გავიტანთ, შეიძლება საკარნავალო კულტურის ჯოჯოხეთში ამოვყოთ თავი ან დავიკარგოთ მისი „განსაწმენდელის“ ვერსიაში - ფსიქოანალიზში.
სინდისის სასქესო ორგანოებთან შედარება, ან თუნდაც უკანალთან და მის ფუნქციებთან დაკავშირება - საკმაოდ ხშირი მოვლენაა გარკვეული სახის დისკურსში. დავიწყოთ ჰედონიზმით. როდესაც ჰერბერტ სპენსერი ცდილობდა მის, როგორც ეთიკის ფუნდამენტის გამოყენებას, და ითვალისწინებდა დარვინის ევოლუციურ თეორიას, თანამედროვეთაგან ნაკლებად თუ ვინმე დაფიქრებულა სერიოზულად ამ თემაზე „უხამსი“ ვარიაციების შესაძლებლობის შესახევ. მაგრამ ნახევარ საუკუნეზე ნაკლები გაივლის და ჰედონიზმი ეგზისტენციალური ფსიქოთერაპიის საპრეპარატორო მაგიდაზე აღმოჩნდება. აქ გვარის გაგრძელების ინსტიქტს, რომლის მნიშვნელოვანი გამოხატულებაა სქესობრივი კავშირი, ემატება ღრმა იმპულსი, რომელიც აიძულებს დედის მუცელში დაბრუნებას, დაუბადებლობის მდგომარეობის მიღებას, რათა დაემალოს ყველგან არსებულ ვერაგობას და ბოროტებას. დედის მუცლის მხსნელი და დამამშვიდებელი მისია გედონისტურ საფუძველზე უკავშირდება სინდისისგან გაქცევას, ან პირიქით, მასთან დაბრუნებას. ყოველ შემთხვევაში, გვსურს თუ არა ეს ჩვენ, მაგრამ დედის მუცლის წიაღი განმსჭვალულია მორალური პასუხისმგებლობით, ხოლო ეროსი უკვე მის გარშემო ასრულებს ემანსიპირებულ ილეთებს.
ზუსტად რომ ვთქვათ, გაუფასურებულის მიმართ თვით აპელაციის ფორმატს, თუნდაც სცენაზე გამოდიოდეს კულტუროლოგიის დამცავ სამოსში, აუცილებლად თან ახლავს გარკვეული ასენიზატორული სუნი, რომელიც ყველგან აღწევს და, სხვა საკითხებთან ერთად, ეხება კონცეპტუალურ სფეროს. სათანადოდ უნდა აღინიშნოს მიხაილ ბახტინის დამსახურება, ის განცალკევებით დგას, მას შეუძლია თქვენი ყურადღება მიიპყროს და საოცარ სიღრმეს გაზიაროთ. მაგრამ ზოგჯერ ისიც ხდება ისეთი შეზღუდვის ტყვე, რომელიც უაღრესად სეკურალიზებულია ცნებებში „მარადისობა“, „უკვდავება“, „პიროვნება“:
„მატერიალური და ფიზიკური ქვედა ფენა პროდუქტიულია. ქვედა ფენა ჰბადებს და უზრუნველყოფს ამით კაცობრიობის უკვდავებას. მასში ქრება დრომოჭმული და ფუჭი ილუზიები და იბადება რეალური მომავალი. ამავე დროს მცირდება და დაცინვის ობიექტი ხდება იზოლირებული ინდივიდის პრეტენზიები“ [მიხეილ ბახტინი. ფრანსუა რაბლეს შემოქმედება და შუა საუკუნეების და რენესანსის ხალხური კულტურა. VI თავის შესავალი. მოსკოვი, 1965.].
ბუნდოვანი ინტელექტუალური დისკომფორტი, რომელიც ჩნდება ამ სტრიქონების წაკითხვისას, გარდაიქმნება მონური სიბრტყის მდგომარეობაში, როდესაც მიმართავ ფროიდის შრომებს ან ჯერალდ ბლიუმის ვრცელ ქრესტომათიას. აკადემიკოსი უხტომსკი, ნეიროფიზიოლოგი, დომინანტის თეორიის შემოქმედი, ირონიულად აღნიშნავდა: „ფროიდი, ალბათ, მართალი იყო, როდესაც ფსიქიანალიზის გზით ცდილობდა მთელი იმ გზის აღორძინებას, რომლის მიხედვითაც ხდება დომინანტის შედგენა (ამ კონტექსტში - პათოლოგიური აქცენტი), მისი ცნობიერებამდე მიტანა და ამით მისი განადგურება“, მაგრამ, სამწუხაროდ, „თავად ფროიდის სექსუალური დომინანტა კომპრომეტაციას უკეთებს ფსიქოანალიზის არსებითად ჯანსაღ იდეას“.
სინდისის შესახებ შეხედულების გაუფასურება მისი მატერიალურ-სხეულებრივ ფენასთან გათანაბრების გზით, თანამედროვე პოსტ-ფსიქოანალიტუკურ დისკურსში სრულიად ჩვეულებრივი და ყოველდღიური პროცედურაა. ავიღოთ, მაგალითად, ამონაწერი კრეატიული სტატიიდან, რომელმაც საიტზე „1000 იდეა“ ანონიმურად მაღალი შეფასება მიიღო: „თუ გარდაცვალების, დაბადების, ნაცემის და ფეხქვეშ გათელილის დამცირების, სექსის შესახებ საუბარი ჩვენ შეიგვიძლია სახეზე სერიოზული გამომეტყველების შენარჩუნებით, უკანა მხარე გვაიძულებს ვიყოთ პატიოსანი, სახედან ნიღაბს გვხსნის, არ გვაძლევს ტყუილის თქმის საშუალებას. აქ ადამიანს არ შეუძლია საუბარი გაუცინავად, თუ სიმართლესთან პირისპირ არ აღმოჩნდება: „მტვერი ხარ და მტვრადვე მიიქცევი“.
გაუფასურების ფორმატში, ინფერნალური კარნავალის კოსტიუმებსა და ნიღბებში გამოდიან: სიკვდილი, მშობიარობა, დამცირება, მოწამეობა, ტალახში, სიბინძურეში ჩაფლობა. მაგრამ მთავარი მოქმედი პირი, რა თქმა უნდა, მატერიალურ-სხეულებრივი ფენაა. იმდენად, რამდენადაც ის უკავშირდება დაბადების საიდუმლოებას, ხოლო მფლობელობის უპირატესობა მდედრობით სქესს ეკუთვნის. მას უპირისპირდება ფალიური დაძაბულობა და აღმავლობა, რომელსაც კლასიკურ ჩინეთში ჰქონდა „დე“-ს, „ღირსების, მორალის, ღვთისმოსაობის“ მნიშვნელობა (მაგრამ უნდა აღვნიშნოთ, რომ ბერძნული ასკეტიზმის სიმკაცრის გათვალისწინებით საერთოდ არ არსებობს მადლის ანალოგიური, მოღვაწეობრივი მოპოვების კონოტაცია).
ფსიქოანალიტიკოსი, რომელიც ერთდროულად ცდილობს სხვადასხვა დონეზე განთავსებულ ორ სკამზე დაჯდომას, შესაშური დაჟინებით ეძებს ადამიანის ფსიქოლოგიაში სიმბოლურ და რიტუალურ სარჩულს. ინდივიდუალური ფსიქიკური აქტივობა წარმოდგენილია, როგორც თხელი ფენა საყოველთაო პროცესების უსასრულო რიგში. ეს ფაქტი არ გამოიწვევდა განსაკუთრებულ პროტესტს, საზოგადო პროცესების განხილვისას რომ ყოფილიყო დაცული თუნდაც რაღაც ჰარმონიული თანაფარდობა ამაღლებულსა და ქვენას შორის, მაგრამ არა, ეს უკანასკნელი ჭარბობს, მას აბსოლუტური პრიორიტეტი აქვს! უსირცხვილობამდე მისული ის სიმსუბუქე, რომლითაც ფსიქოანალიზი აპირებს მთელი ონტოლოგიის, მათ შორის, დაბადებისა და სიკვდილის ნოუმენალობის იდენტიფიცირებას, მაგალითად, დეფეკაციის აქტთან, კუჭის ყოველდღიური დაცარიელებასთან, იწვევს განგაშს და ზიზღს.
ცნობილია უკუეფექტიც - ფსიქოანალიზის დემითოლოგიზაცია, მაგალითად, სარეკლამო ან კომერციული მიზნებისათვის. მაგალითად, სალვადორ დალი, რომელიც ცდილობდა პუბლიკის სკანდალური ინტერესის პროვოცირებას თავისი შემოქმედებისადმი, მასხარაობდა, თავის დღიურში განზრახ უწევდა ექსპლუატაციას სკათოლოგიურ თემას: „თუმცა, ორი საათიც არ გასულა, და მე ისევ იძულებული გავხდი დავბრუნებულიყავი ტუალეტის ოთახში. ამჯერად კუჭის მოქმედება ნორმალური მქონდა. როგორც ჩანს, მარტორქას წყვილი რქა აღნიშნავდა რაღაც სხვა პროცესის დასასრულს“ [ს. დალი. ერთი გენიოსის დღიური. - მ.: ხელოვნება, 1991.].
ფსიქოანალიტიკოსი მკრეხელობს, სკინიას აშენებს საჭირო ოთახში და ცდილობს მის მორთვას თანათოსის გამოსახულებით. პიროვნების ფორმირების ტუალეტის ასპექტი უკავშირდება ფიზიოლოგიური სიკვდილის საიდუმლოებას, რომელიც ყოველდღიურად მომდინარეობს კუჭისგან. უნდა ძრწოდეს სირცხვილი და სინდისი! ორიდან ოთხ წლამდე მას მშობლები უნერგავენ ბავშვს, როდესაც ასწავლიან საჭირო ოთახის გამოყენებას.
IV. სინდისი და განკითხვის დღე
ანალიტიკური პრობლემატიკით მანიპულირების, მისი მითოპოეტურ საფუძველზე რეკონსტრუქციის გზით, ფსიქოანალიზი სწავლობს მნიშვნელოვანი შესწორებების შეტანას უკვე ჩამოყალიბებულ პიროვნებაში, ეძებს პალიატიურ საშუალებებს მისი აქცენტუაციის მწვავე დაძაბულობის დასამშვიდებლად. აღნიშნულ კონტექსტში დეფეკაციის აქტი უკავშირდება არა მარტო სიკვდილს, არამედ მშობიარობას, მშობიარობის ტკივილს, რაზეც კეთდება მნიშვნელოვანი თერაპიული აქცენტი.
ფსიქოანალიტიკური მიდგომა შინაგანად გამსჭვალულია განკითხვის დღის მისტიკური სანახაობით, იმ სახით, რომელიც, კერძოდ, წარმოდგენილია ჰიერონიმუს ბოსხის მიერ მის ცნობილ 1504 წლის ტრიპტიხში. ამასთან ცოდვის და მონანიების ცნება არ განიხილება პირდაპირ, ისინი შეიცვალა დანაშაულის კომპლექსით ან მისი მოდიფიკაციით. შესაბამისად, სინდისთან აპელაცია წმინდა ინსტრუმენტალური, დეფექტოლოგიური ხასიათისაა; განკითხვის დღე რეალურად არ არის აღიარებული და გაცნობიერებული, მისი სახეების მხოლოდ ფრაგმენტული ექსტერიერიზაცია ხდება. ძიების ვექტორი ორიენტირებულია მტკივნეული და გამანადგურებელი განცდებისგან ინდივიდუალური გაქცევის სტრატეგიების შემუშავებაზე, ხოლო მათი მიზეზები ხელუხლებელი რჩება. პანდემონიუმს უფლება აქვს გააგრძელოს თავისი ნავარდი ცივი ფსიქოანალიტიკური ნეიტრალიტეტის მიღმა. პრობლემა ისაა, რომ ფსიქოანალიზი, რომელიც თავისი ნება-სურვილით იყენებს მხოლოდ რელიგიური მსოფლმხედველობის ფრაგმენტებს, არ წარმოადგენს არც სარწმუნოებას, არც რელიგიას, თუნდაც სინკრეტულს. ის კმაყოფილდება თევზის ქერცლით, მას არ აქვს არც საკურთხეველი და არც უზენაესი აბსოლუტი, ეს, საბოლოო ჯამში, გარკვეულ იმედგაცრუებას იწვევს. პარარელიგიის ამპლუა მას ნამდვილად გამოადგებოდა, და მაშინ უკვე ხლისტობის რადიკალურ მიმართულებებს შევიწროება მოუწევდათ ბიბლიოგრაფიული მიმოხილვის ვიწრო ქანდარაზე!
გაიხსენეთ სახისა და საჯდომის დაძაბული დაპირისპირება, რომელიც ბახტინმა რაბლესთან აღმოაჩინა, ხალხური კარნავალური კულტურის ინფერნალურ გროტესკულ აღწერაში. მას ეხმიანება ზოგიერთი წარმოდგენილი და ვიზუალური სახე შუასაუკუნეების ფერწერიდან (ბოსხი) და იკონოგრაფიიდან. კულტუროლოგი-ეზოთერიკი გრასე დ’ორსე, „ევროპის საიდუმლო ისტორიის“ ავტორი, რომელიც ფრანსუა რაბლეს ძლიერი შთაბეჭდილების ქვეშ იმყოფებოდა, თავის ინტერპრეტაციებში კუჭთან ერთად იყენებს ... სტომაქს და მას აბსოლუტურ მნიშვნელობას ანიჭებს.
თუმცა, უკვე მე-16 საუკუნის ხატწერის ტრადიციაში, ეშმაკის სწორედ ორმაგი პერვერსიული ბუნება გამოსახული იყო მიქაელ მთავარანგელოზის მიერ დამარცხებული ორსახოვანი ფრთოსანი ადამიანის სახით, აქედან მეორე სახე გამოსახული იყო მუცლის ან სასქესო ორგანოს ადგილზე.
მამა პავლე ფლორენსკის სამართლიანი შენიშვნით [პ. ფლორენსკი. გონება და დიალექტიკა. - შესავალი სიტყვა სამაგისტრო ხარისხის დაცვის წინ წიგნში „სულიერი ჭეშმარიტების შესახებ“. - მ., 1913], „რელიგია ხსნის მხატვარია, <...> ის ამარცხებს ქვეცნობიერი ცხოვრების დიდი და უკიდეგანო ზღვის ქვეწარმავლებს, რომლებიც მრავლად არიან, და დაჭრის გველს, რომელიც იქ ბუდობს“. მაგრამ ეს მშვენიერი სიტყვები გამოიყენება მხოლოდ მსოფლმხედველობის მიმართ, რომელიც ეფუძნება სამოციქულო კანონებს.
განკითხვის დღის შესახებ კარგად თქვა წმინდა თეოფანე განდეგილმა:
„ამბოხებულთა ლეგიონი გარკვეულ ადგილას გაემართა, მოსამართლის ტახტისკენ, თუმცა უკვე წინასწარ გრძნობდა, თუ რა განაჩენს მოისმენდა. რადგან თითოეული მათგანის საქმენი დაწერილი იქნება მათი ბუნების შუბლზე, და მათი იერიც შეესაბამება მათ საქმეებსა და ზნეს. მემარჯვენეთა და მემარცხენეთა გამოყოფა თავისთავად განხორციელდება. საბოლოოდ ყველაფერი უკვე დადგენილია. ღრმა დუმილმა დაისადგურა. წამიც - და ისმის მოსამართლის გადამწყვეტი განაჩენი. ზოგს იგი მოუხმობს, ზოგს კი არა. დაგვიფარე, უფალო, დაგვიფარე ჩვენ! იყოს წყალობა შენი, უფალო, ჩვენზე! - მაგრამ მაშინ უკვე გვიანი იქნება ვედრება. ახლა ჩვენ იმისთვის უნდა ვიზრუნოთ, რომ ჩამოვიბანოთ არასასურველი ნიშნები. მაშინ ჩვენ მზად ვიყავით ცრემლის ნიაღვარი დაგვეღვარა, რომ განვბანილიყავით, მაგრამ ეს უკვე ვერაფერს ვერ უშველის. ავტირდეთ ახლა, დავღვაროთ ცრემლების ნიაღვარი თუ არა, პატარა მდინარეები მაინც; თუნდაც წვიმის წვეთები; თუ ესეც ვერ მოვახერხეთ, გულში მოვინანიოთ, ვაღიაროთ ჩვენი ცოდვები უფლის წინაშე, შევევედროთ პატიება, მივცეთ აღთქმა, რომ აღარ შეურაცხვყოფთ მას, აღარ დავარღვევთ მის მცნებებს, და შემდეგ გულმოდგინეთ შევასრულოთ ეს აღთქმა“ [წმინდა თეოფანე განდეგილი, აზრები წელიწადის ყოველ დღეზე ღვთის სიტყვის ეკლესიური კითხვის მიხედვით. — ათონი. რუსი პანტელეიმონის მონასტერი. — მ., 1881. — 484 გვ.].
V. მხატვრის სინდისი (ირონიული ექსკურსი)
როდესაც ამ ნარკვევის ავტორმა გადაწყვიტა „კითხვის გადაჭრით დასმა“ - თუ რას წარმოადგენს მხატვრის სინდისი? - პოეტურმა მოხერხებულობამ მაშინვე გადაშალა მის წარმოსახვაში ფანტასტიკური კართოტეკა. კატალოგის ყუთები გაფიქრებისთანავე გამოიწეოდნენ კარადიდან, ხოლო ჰაერში დაფრინავდნენ გაურკვეველი ხელწერით შევსებული ბარათები, თუმცა სათაურის წაკითხვა შესაძლებელი იყო: „პოლარელის სინდისი“, „მეხანძრის სინდისი“, „მებაღეს სინდისი“, „წარჩინებული მოხელეს სინდისი“ და ა.შ. რადგან საკითხი თავისთავად გადაადგილდა ხელოვნების სფეროში, ფანტაზიისთვის ხომ არ მიგვეცა თავისუფლება? თუმცა, ერთმა, ჯერ კიდევ ბუნდოვანმა ვარაუდმა დაარღვია უპასუხისმგებლო „ჰაერში ფრენის“ იდილია. მხატვრის სინდისის ზოგადსაკაცობრიო ანალოგთან შედარებისას, წინ წამოიწია ერთმა დელიკატურმა გარემოებამ: რაც უფრო მეტად შეძლებს ადამიანი თავის თავში მხატვრის შეგრძნებას, მით უფრო ნაკლები წარმატებით იქნება ის შედარებული ან შეპირისპირებული ვინმესთან. ანუ, უბრალოდ რომ ვთქვათ, მხატვარი მის ფარგლებში არის შეურაცხი პირი.
ღირს იმაზე დაფიქრება, ვის შესახებაა საუბარი. მაგალითად, მე გთავაზობთ „მხატვრის“ ცნებაში შეიყვანოთ პოეტები, კომპოზიტორები, მოაზროვნეები, ღვთისმეტყველები, მწერლები, ასევე მსახიობები, რომელთა შემოქმედება არ უკავშირდება არც ფარისევლობას, არც სხეულებრივის საჯარო ექსპლუატაციის გარკვეულ ასპექტებს. შესაბამისად, ჟღერადი სიმღერა, მუზიცირება, ტაკიმასხარაობა, ცირკი, მოცეკვავეები, გიმნასტები ჩვენი განხილვის კადრს მიღმა რჩებიან. საღად ფიქრის დროს, კარგი იქნებოდა ამ კატეგორიას მხატვრებიც მივაკუთვნოთ, ანუ, ფაქტობრივად, ისინი, ვისაც ჩვენ ჩვეულებისამებრ მხატვრებს ვუწოდებთ.
VI. სინდისი და მხატვრული შემოქმედება
როდესაც საქმე ეხება ისეთ სერიოზულ მოვლენას, როგორიცაა მხატვრის სინდისი, ეთიკა და ესთეტიკა მაშინვე გარდაიქმნება სიამის ტყუპებად, ქრისტეს სახის გვერდით ჩნდება აპოლონის წარმართი სახე, და მთელი კონცეპტუალური სისტემა, ისედაც მერყევი, თითქოს მიცურავს, და არავინ იცის სად. შემოქმედებითი პიროვნების რომელ ასპექტსაც არ უნდა შეეხოთ, შედეგი იგივე იქნება. ლევ ტოლსტოის 1902 წლის დღიურებში ვკითხულობთ: „რაც არ უნდა ასახოს მხატვარბა: წმინდანები, მძარცველები, მეფეები, ლაქიები, - ჩვენ ვეძებთ და ვხადავთ მხოლოდ თვითონ მხატვრის სულს“.
ავიღოთ, თუნდაც, ავტორობის ფენომენი, რომელიც გარკვეულწილად შეადგენს სიტყვიერი შემოქმედების საპირისპირო მხარეს. ოცდაოთხი წლის მიხეილ ბახტინი მოკლე სტატიაში „ხელოვნება და პასუხისმგებლობა“ (1919) აღნიშნავდა: „როცა ადამიანი ხელოვნებაშია, ის ცხოვრებიდან ამოვარდნილია, და პირიქით“. დილემის იდეალურად გადასაწყვეტად ის განიხილავდა სიტუაციას, როდესაც ხელოვნება და ცხოვრება საერთო დანაშაულის თავდებით იქნება დაკავშირებული.
ამ ფორმულირების თანახმად სცენაზე გამოდის სინდისის მხსნელი ეიდოსი, რომელიც დანაშაულის ინსტრუმენტის მეშვეობით ერთმანეთს აკავშირებს ხელოვნებასა და სიცოცხლეს, ავსებს მათ შინაგანი ერთობით. ყურადღება მიაქციეთ, არა სიყვარულით, არა ლმობიერებით, არამედ სასჯელით!
კიდევ ერთი ასპექტია თვითგამოხატვა, რომელიც წარმოუდგენელია რეცეფციის და დახლართული ურთიერთდამოკიდებულების გარეშე და რომლებიც თან ახლავს ხელოვნების ნიმუშის საჯაროდ გამოტანას. მხატვრის სული კომპასის ისარს ჰგავს, რომელიც მერყეობს ორ მაგნიტურ პოლუსს შორის. ერთ მხარეზეა „სამგროშიანი ოპერა“: ანგაჟემენტის პრიორიტეტი, ფოკუსირება სოციალური დაკვეთის შესრულებაზე, თუნდაც ყველაზე მწირსა და შეუხედავისა, ხოლო მეორე მხარეს, აბსოლუტისკენ მიმართული თვითგამოხატვის თავისუფლება, ნებისმიერი ჩარჩოს არარსებობა ... და პერსპექტივა, რომლის უკან შორს მოჩანს არამოთხოვნადობის პირქუში აჩრდილი. სამაგიეროდ „აქ“, მეორე პოლუსზე, თქვენ სავსებით შეგიძლიათ იგემოთ წარმართული ღვთაების, ჰარმონიის მუზის მომხიბლაობა, მაშინ, როცა „იქ“ თქვენი ხვედრია ფუნქციური მუსიკა იმპროვიზაციის ნაცვლად, საერთო კვება კონკურენციის საფუძველზე და რეპროდუქციული მიდგომის განუყოფელი ტრიუმფი. და ყველა შეუიარაღებელი თვალით ეს უხილავი მოვლენა დამალულია სადღესასწაულო ნიღბის ქვეშ, რომელზეც წერია: „ჩვენ სიმღერა გვეხმარება შენებასა და ცხოვრებაში“. უნებურად გეუფლება შიში და თრთოლა, აცნობიერებ, რომ ხელოვნების მწვერვალები ქრება ნებისმიერი ცეხის იდეოლოგიურ ხარაჩოებზე.
მაგრამ ასევე შემაშფოთებელია ისიც, რომ იმ პირობებში, რომლებიც წარმოიშვა შემოქმედებითი განუყოფელი თავისუფლების ეგიდით, თქვენ, ალბათ, ვერ შეძლებთ ვერც სიცოცხლის, ვერც მშენებლობის, ვერც ესთეტიკური პროდუქტის მზა ფორმით აღმოჩენას. არ არის გამორიცხული, რომ იქ სიმღერაც არ იქნება, როგორც ასეთი, მის ნაცვლად თქვენ შეიძლება მოისმინოთ თვითგამოხატვის ინსტინქტით (თუ ასეთი არსებობს) წარმოქმნილი ცხოველური ყაშყაში ან ყეფა, ან, უკეთეს შემთხვევაში, რაღაც „ძალის სიმღერა“, რომელიც ცნობისმოყვარე კარლოს კასტანედამ მოისმინა ინდური ჯადოქრის შესრულებით.
თავს მივცეთ თემიდან ლირიკული გადახვევის უფლება.
ჩვენ გაფრენას ვეძახით/ცარიელ ჭურჭელში ტრიალს.
რატომ შევცდით, რატომ არ ვიცოდით,/რომ ჩვენში სხვა ადამიანი ცხოვრობს
სერგეი ბირიუკოვი. თეთრი ყვავი. 1985
ეგზისტენციალური ფილოსოფიის მიერ გახმოვანებული „სხვა ადამიანების“ სახე (სხვები, სხვა) შეესაბამება ათვლის კრიტიკულ წერტილს, რომელზეც ასევე გააქტიურებულია სინდისის მექანიზმი ყოველდღიური, საყოფაცხოვრებო ეთიკის სხვა ელემენტებთან ერთად. ბედის ილუზორული ხასიათი, რომელიც მოისროლეს შემოქმედებითი გარღვევის სამსხვერპლოზე, ხასიათდება მორალური კოორდინატებიდან ამოვარდნით. აქ კარგავს ძალას ფრთხილი მაგნეტიზმი, რომელიც გულისხმობს, თუ „რას იტყვის ხალხი?“, უმრავლესობისთვის ის მათი ქმედებების დარაჯი და შემზღუდველია, ხოლო თავად მხატვარი „ცხოვრებაში მყოფის“ რანგიდან გადაინაცვლებს „სამუდამოდ მყოფობაში დარჩენის“ მსურველთა კატეგორიაში, ფლორენციელი სტუდიოზის წითელი ქუდი კი თითქოს მყარად შეეზარდა მის, ჭაღარით გადათეთრებულ თავს. ერთი ფეხით ის გადადის კონიუნქტივში, ხოლო მეორე ფეხით უსრული სახის კიდეზე სრიალებს.
ხელოვნებაში „დამოუკიდებლობის“ ფარულმა და არავის მიერ არ სანქცირებულმა ინსტიტუციამ, რომელიც ექსტრემუმში ესთეტიკის საფუძველზე თითქმის აღწევს ბერობის მნიშვნელობას, XX საუკუნის განმავლობაში თავის რიგებში მიიზიდა ადეპტთა რეკორდული რაოდენობა. მაგრამ ეს წყარო როგორღაც თავისთავად დაკნინდა და ამოიწურა მესამე ათასწლეულის დასაწყისში. კულტურული ნონკონფორმიზმის ამჟამინდელ მკვლევარებს, რომლებმაც ყურადღება გაამახვილეს ესთეტიკურ პროდუქციასა და ბიოგრაფიული მონაცემების ნაწყვეტებზე, დაუღალავად გადააქვთ ერთიც და მეორეც არქივიდან არქივში და შედეგად კარგავენ იმ ბოლო ცნობებს, რომლებიც ერთმანეთთან აკავშირებს ამ მასალებს. თუმცა, სხვაგვარად არც შეიძლება ყოფილიყო, რადგან ბიოგრაფიები და შემოქმედებითი მემკვიდრეობის საბადო წარმოადგენენ, თუ გამოვიყენებთ ლ. შესტოვის წარმატებულ მეტაფორას, მხოლოდ „ზედაპირული ყვევილობის“ ფორმას იქ, სადაც შესწავლის ობიექტი შეიძლება და უნდა ყოფილიყო (აქ მინდა სული მოვითქვა) სინდისი.
ხელოვნების ბანაკში დღეს არსებული ინტელექტუალურ აზრთა სხვაობის ფონზე, ესთეტიკური კრიტერიუმი არავის მიერ არ არის სერიოზულად აღქმული. ის ჯერ კიდევ ცდილობს თავის გადარჩენას პოლემიკის, კომერციის, ბელეტრისტიკის ხარჯზე, მაგრამ მთლიანობაში ის არ არსებობს.
ხელოვნების არსს და მის ნამდვილ მოტივს ხშირად კამუფლაჟს ადარებენ, მცდელობას დაუმალონ უცხო თვალს ის ფაქტი, რომ კვარცხლბეკზე, რომელსაც ხედავენ მხოლოდ შემოქმედი და მისი ახლობლები, სინდისი მოთქვამს, რომელიც ცდილობს თავი დაიფაროს სხვათა კარნავალის შემდეგ ქუჩაში ნაპოვნი გამონაცვალით. ხდება, რომ მხატვარი მთელ ცხოვრებას ხარჯავს იმისათვის, რომ თავის თავში ადამიანი აღმოაჩინოს. ამისათვის ის გადის გამოცალკევებული მორალური ჩამოყალიბების ეტაპებს და ყოველ ჯერზე კმაყოფილდება შუალედური შედეგებით. უფრო მეტიც, „სინდისის“, „სიწმინდის“, „ჰარმონიის“ და ა.შ. ცნებები არ კარგავენ თავის მტკივნეულ აქტუალობას, მაგრამ მათ უკან რაღაც აბსტრაქტული, გამოძევეხული იგულისხმება.
შემოქმედებითი სულისკვეთების ტრაგედია იმაში მდგომარეობს, რომ ის სრულყოფილად თავს კარგად არსად არ გრძნობს. XX საუკუნეში ჩამოყალიბდა ფილოსოფიის ცალკე დარგი (რომელიც, როგორც ჩანს, სერენ კიერკეგორთან მოდის), რომელიც შემოქმედებით აქტს განიხილავს ტრაგედიის პოზიციებიდან. ამ მიმართულების მოთავე და თითქმის ერთადერთი წარმომადგენელი იყო ფიოდორ სტეპუნი, თუმცა, წინდაუხედაობა იქნებოდა, თუ არ გავითვალისწინებდით ლევ შესტოஸ்டვის ყველგან მსუფევ ინტელექტს.
VII. ქრისტიანის სინდისი
აშკარაა, რომ სიყვარულის ცნება და პოსტულატი გულმოწყალეობასთან ერთად ის გასათებია, რომელიც კარს უღებს ქრისტიანულ ეთიკას. სხვა საქმეა სინდისი: სიყვარულისგან განსხვავებით, ის არ არის უპირობო, რადგან ის უკავშირდება ნეგაციას, კერძოდ, მონანიებას. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ჩვენ ოპტიმისტურად ვაძლევთ სინდისს ინტერპრეტაციას ჩვენი ქმედებების ქრისტეს გამოსასყიდი მსხვერპლის განუწყვეტელი შედარების პოზიციიდან, მას უნარჩუნდება ინსტრუმენტალობის შემაშფოთებელი ელფერი, რეგლამენტაციის ღრმა მწვავე მექანიზმების ის გამოძახილი, რომელიც ფსიქოანალიზმა მონიშნა, როგორც „სუპერეგო“. კაბალისტები, რომლებიც შემოქმედს ანიჭებენ აბსოლუტური ალტრუიზმის ნიშნებს, შესაბამისად ყურადღებას ამახვილებენ სირცხვილზე, რომელიც ჩნდება საკუთარი ეგოიზმის შემოქმედის ალტრუიზმთან შედარების შედეგად. ბაალ სულამი თავის წიგნში „შესავალი კაბალაში“ (პარაგრაფები 1-16) ხაზს უსვამს, რომ შემოქმედისგან განცალკევება არის სამყაროს ყველა ტანჯვის მიზეზი, ხოლო სინდისი (სირცხვილი) ყველაზე კოშმარული და მძიმე განცდაა. ასევე გავიხსენოთ რუსული ანდაზა: „არც სირცხვილი გაქვთ და არც სინდისი“.
ადამიანის სულიერ სიმფონიზმში, მოწყალეობა და სიყვარული ყველა შეზღუდვაზე მაღლა დგას, მაშინ როდესაც სინდისი სოლოს არსულებს სრულად განსხვავებულ რაკურსში, სადღაც ცერბერსა და ღვთის შიშს შორის: სინდისი გვტანჯავს, როდესაც ჩვენ არსებითად უკან ვიხევთ მოწყალებისა და სიყვარულისგან. მკაცრად რომ ვთქვათ, სინდისის ცნება არ ეკუთვნის ეთიკას, არამედ დეონტოლოგიას ეკუთვნის, მეცნიერებას იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მოიქცე. ყური დაუგდეთ იმპერატიულ „ცხოვრებას სინდისის მიხედვით“, რომელიც, თითქოსდა გარეგნულად სრულიად უვნებელი და სამართლიანია. პარადოქსულია, მაგრამ ფაქტია: ის გულისხმობს სადამსჯელო ინსტანციის ბატონობას, თუნდაც იმანენტურის, ზნეობრივ ორიენტირებზე, რომელთა შორის, სინდისი არ შედის განმარტებით (მორალური იმპერატივი - კი, მაგრამ არა ორიენტირი, რომლისკენაც ამაღლებულად უნდა ისწრაფვოდე; მაგალითად, სიკეთისკენ სწრაფვა ჩემში არ იწვევს რაიმე პროტესტს, მაგრამ სირცხვილისა და სინდისისკენ სწრაფვა, პატიებას ვითხოვ, - ნონსენსია!).
„როდესაც ღმერთმა შექმნა ადამიანი, - ამბობს ღირსი დოროთე, - მან ჩაუნერგა მას რაღაც ღვთაებრივი, თითქოს რაღაც აზრი, რომელსაც ნაპერწკალი მსგავსად, აქვს სინათლე და სითბო; აზრი, რომელიც გაანათებს გონებას და ეჩვენებს მას, რა არის სიკეთე და რა არის ბოროტება: ამას სინდისი ჰქვია, და ეს ბუნების კანონია“ (ღირსი დოროთე პალესტინელი. სულის გასანათლებელი დარიგებები, 3)
ქრისტიანის სინდისი განუწყვეტლივ უკავშირდება ცოდვისა და მონანიების გაცნობიერებას, მისი განკურნება ზიარების მეშვეობით შეიძლება. სინდისის ღირებულება ღვთაებრივის აბსოლუტთან შეხებაშია, მაგრამ ის აბსოლუტი, და სხვადასხვა წყაროები მას განსხვავებულ ინტერპრეტაციას აძლევენ ხარისხის თვალსაზრისითღ (სუფთა, კეთილი, უბიწო ან ცბიერი, უძლური, შებღალული).
ქრისტიანობის გარეშე სინდისის შესახებ შეხედულებები სხვადასხვა მიმართულებით ვითარდება. ეთიკა, რომელიც არ აღიარებს ცოდვის რეალობას, იძულებულია მოახდინოს შეფასებების „კარგის“ და „ცუდის“ აბსოლუტიზება, ყოველმხრივ გააძლიეროს კოგნიტური ასპექტი, ჰქონდეს „ცოდნის სინათლის“ სასოება. სინდისი განიხილება, როგორც რაღაც უხილავი კუნთოვანი ბოჭკო, რომელიც გონების შედარებით-ანალიტიკური აპარატიდან - ზნეობის გზით - გადადის გრძნობების სფეროში. ასეთი ტერმინოლოგიური პალიტრით ჩნდება სალვადორ დალის მსგავსი ფერწერული ტილოების შექმნის სურვილი. მაგალითად, თვითანალიზის ფაქტიურობით შელახული მოვალეობის გრძნობა (ზეთი, ტილო). ყველაფერი სწორია, ყველაფერი სწორად არის დასახელებული, მაგრამ როგორ უნდა იცხოვრო ამით? თუმცა ხომ შეიძლება უფრო შორს წასვლა და ეთიკურ საფუძველზე ბიოქიმიური ემპირეის აშენება. იმ ადამიანების სისხლის შემადგენლობის შემოწმება, რომლებსაც სტანჯავს სინდისი. თუმცა, ადამიანის სისხლში დანაშაულის გრძნობის გამომწვევი ქლორის კატიონების რაოდენობის ცვლილებების ცოდნა (ნორმასთან დაკავშირებით) ვერ განკურნავენ მის სულს.
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Will be revised