მზის რიტმები დედამიწის ისტორიაში

მზის რიტმები დედამიწის ისტორიაში 

 http://www.zoofirma.ru/stati/reptilii/84.html

       თუ ორსაუკუნოვანი ციკლის მაქსიმუმის წერტილებს (XVIII და XIX სს.) და მათი მინიმუმების (XVIII, XIX და XX სს.) წერტილებს შორის სწორ ხაზებს გავავლებთ, გამოდის, რომ ეს სწორი ხაზები თითქმის პარალელურია და შესამჩნევად მაღლა მიემართება. ამაზე ყურადღება გაამახვილა საბჭოთა გეოფიზიკოსმა ა.ი.ოლმა. მისი აზრით, აქ შეიმჩნევა ამპლიტუდით რაღაც მცირე, მაგრამ ძალიან ხანგრძლივი, მრავალსაუკუნოვანი ციკლი.

         ციურიხის ტბის თვალწარმტაც სანაპიროზე უძველესი ტერასებია - მაღალი კლდეები, რომელთა ქანების სისქეში აშკარად გამოიკვეთება სხვადასხვა ეპოქის ფენები. დანალექი ქანების ამ ფენებში მკაფიოდ არის დაფიქსირებული 1800 წლიანი რიტმი. იგივე რიტმი შეინიშნება სილის ნალექების მონაცვლეობაში, მყინვართა მოძრაობაში, ტენიანობის რყევებში და ბოლოს, კლიმატის ციკლურ ცვლილებებში. რა თქმა უნდა, აქ, როგორც სხვა შემთხვევებში, ჩვენ არ ვსაუბრობთ რხევების მკაცრ პერიოდზე, როგორც, ვთქვათ, საათის ქანქარაში, არამედ მხოლოდ ციკლის საშუალო ხანგრძლივობაზე. 1800-წლიანი ციკლის აღმოჩენა მრავალი მეცნიერის დამსახურებაა, რომელთა შორის განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ცნობილი საბჭოთა გეოგრაფი ა.ვ.შნიტნიკოვი. კიდევ ერთი საბჭოთა მეცნიერის გ.კ. ტუშინსკის წიგნში „კოსმოსი და დედამიწის ბუნების რიტმები“ (გამომცემლობა „პროსვეშჩენიე“, 1966) მოცემულია ძალიან საინტერესო გრაფიკი, რომელსაც დეტალურად განვიხილავთ. იგი აჯამებს მთელ თანამედროვე ცოდნას 1800-წლიანი ციკლის შესახებ. შედეგია თანმიმდევრული სურათი, რომელიც დამაჯერებლად განმარტავს ძველ საიდუმლოებებს.

                                

                                                 1800 წლიანი ციკლის გრაფიკი

            დააკვირდით გრაფიკს. მის ჰორიზონტალურ ღერძზე წლებია გამოსახული. ციფრი ნული აღნიშნავს ახალი ერის დასაწყისს. თითოეული დანაყოფი შეესაბამება 250 წელს. გრაფიკის ვერტიკალური ღერძი შეიცავს ინფორმაციას ტენიანობის შესახებ. ზოგიერთ შემთხვევაში, ისინი შეიძლება გამოიხატოს რაოდენობრივად (მაგალითად, კასპიის ზღვის დონის ცვალებადობა), ზოგიერთში - სამწუხაროდ, უფრო მრავალრიცხოვანი - მხოლოდ ხარისხობრივად. თავად გრაფიკი სინუსოიდს ჰგავს. რა თქმა უნდა, ეს კლიმატური ცვალებადობის წმინდა პირობითი ასახვაა. უბრალოდ, მრუდის კეხი შეესაბამება გაზრდილი ტენიანობის ეპოქებს, ღრმული კი გვალვას. იყოს ეს უხეშად მიახლოებით, ყველაზე ზოგადი თვალსაზრისით, მაგრამ ეს გრაფიკი ასახავს საკმაოდ რეალურ მოვლენებს დედამიწის ცხოვრებაში.

        მრუდის მარცხენა კეხი ქრონოლოგიურად შეესაბამება ცნობილი „მსოფლიო წარღვნის“ ეპოქას. რა თქმა უნდა, წარღვნა, რომელმაც ერთდროულად მოიცვა მთელი მსოფლიო, არასდროს ყოფილა. მაგრამ იყო და ბევრჯერ განმეორდა მომატებული ტენიანობის ეპოქები. ერთ-ერთ ასეთ ეპოქაში მდინარეები ტიგროსი და ევფრატი, რომლებიც სპარსეთის ყურეში ჩაედინება, ადიდდა. ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი წყალდიდობა დედამიწის ისტორიაში, რომელმაც კვალი დატოვა დედამიწის ზედაპირულ ფენებში.

           1922 წლიდან 1934 წლამდე ინგლისის ექსპედიცია ცნობილი არქეოლოგის ლეონარდ ვულის ხელმძღვანელობით ატარებდა გათხრებს ევფრატისა და ტიგროსის შუამდინარეთში. ბოლო ათასწლეულების ნალექების სქელი, 19 მეტრიანი ფენის ქვეშ მეცნიერებმა აღმოაჩინეს 2,5 მეტრიანი ფენა, რომელსაც არ ეტყობოდა ადამიანის საქმიანობის არანაირი კვალი. ქვემოთ ისევ იყო ფენები აგურის, ფერფლის და თიხის ჭურჭლის ნატეხების ნარჩენებით - ქვის ხანის ადამიანის საქმიანობის პროდუქტი. როგორც ჩანს, მათ, ვინც ოდესღაც გადაურჩა ევფრატის და ტიგროსის ძლიერ წყალდიდობას, ლეგენდა „მსოფლიო წარღვნის“ შესახებ ჯერ გადასცეს შუმერებს, რომლებიც „წარღვნის შემდეგ“ შუამდინარეთში ბინადრობდნენ, შემდეგ კი გადაეცა შუმერული კულტურის მემკვიდრეებს - ასურეთისა და ბაბილონის ხალხებს. მესოპოტამიაში, იმ ადგილებში, სადაც ვულის ექსპედიცია ატარებდა გათხრებს, მეცნიერებმა აღმოაჩინეს ადგილობრივი წყალდიდობების კვალი, რომლებიც პერიოდულად და სხვადასხვა ეპოქაში ხდებოდა. ის წყალდიდობა, რომელიც „მსოფლიო წარღვნად“ იყო მიჩნეული,  სხვებისგან მხოლოდ მასშტაბებითა და ხანგრძლივობით განსხვავდებოდა.

       მაგრამ თუ „მსოფლიო წარღვნა“ არ იყო მსოფლიო მასშტაბის, მაშინ მან მაინც აღნიშნა ძლიერი ტენიანობის ერთ-ერთი ეპოქა, რომელმაც, როგორც ჩანს, მთელი დედამიწა მოიცვა. სწორედ ამ დროს, ცნობილი საბჭოთა არქეოლოგის ს.პ. ტოლსტოვის კვლევების თანახმად, ცენტრალურ აზიაში, მდინარე ამუ დარიას აუზში, უჩვეულო ტენიანობის კვალი იყო შემორჩენილი. დაიტბორა მრავალი ბორცვი შენობებით,  ამუ დარიას დელტას მნიშვნელოვანი ნაწილი კი წყალსატევად გადაიქცა.

          იმ დღეებში ქვის ხანის ადამიანები მდინარეებსა და ტბებზე სახლდებოდნენ. ისინი აშენებდნენ თავიანთ საცხოვრებელს ხიმინჯებზე ფენილით - ეს იყო უბრალო სახლი, რომელიც წყლით იყო შემოღობილი მტრებისა და ცხოველების მოულოდნელი თავდასხმისგან. შემთხვევითი არ არის, რომ სწორედ ჩვენს მიერ განხილულ ეპოქაში, ანუ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე V-IV ათასწლეულების მიჯნაზე, არქეოლოგებმა ალპურ ტბებზე  ხიმინჯებიანი ნაგებობის კატასტროფული დატბორვის კვალი აღმოაჩინეს. მაგრამ იმ დროს განსაკუთრებით აღსანიშნავია საჰარა.

        სიტყვა „საჰარა“ ბავშვობიდანვე აღძრავს ჩვენში წარმოდგენას ცხელი, კლდოვან-ქვიშიანი, უწყლო უდაბნოს შესახებ. ასეთია საჰარა სინამდვილეშიც - დავამატებთ, ჩვენს ეპოქაშიც. მაგრამ იყო დრო, როდესაც აფრიკის დიდი უდაბნო სრულიად სხვანაირი იყო.

        ცენტრალურ საჰარას აქვს უზარმაზარი მთიანი მასივი ტასილი-აჯერი (ტასილინ-აჯერი). იგი ქმნის კალთების სისტემას, გიგანტურ ქვის კიბეს, რომელშიც ცალკეულ ზეგანს აქვს სიმაღლე ზღვის დონიდან 2000 მეტრამდე. პლატო დაახლოებით 800 კმ სიგრძისა და 50 კმ სიგანისაა. ახლა აქ მუდმივი მოსახლეობა არ არის, მაგრამ ოდესღაც, ტენიანობის პერიოდში კლდოვან ნიშებსა და გამოქვაბულებში ადამიანები ცხოვრობდნენ.

        ჯერ კიდევ 1933 წელს, ამ მხარეში, პირველად შემთხვევითმა მოგზაურებმა აღმოაჩინეს ციცაბო კლდეებზე ქვისგან გამოკვეთილი სპილოების, მარტორქების, ჰიპოპოტამის და გრძელკისრიანი ჟირაფების უზარმაზარი გამოსახულებები, რომლებიც ბუჩქნარის ფოთლებს ჭამდნენ. მოგვიანებით, ტასილის მასივი დეტალურად ფრანგმა არქეოლოგმა ანრი ლოტმა შეისწავლა. მან მრავალი ახალი საოცარი კლდეზე ამოკვეთილი ფრესკა აღმოაჩინა, რაც მოწმობს არა მხოლოდ უძველესი ხალხის ძალიან მაღალ მხატვრულ უნარზე, არამედ იმაზეც, რომ პირველყოფილი მხატვრები ასახავდნენ ჩვენთვის სრულიად უჩვეულო საჰარას - აყვავებულ ქვეყანას მდიდარი ფლორითა და ფაუნით. ტასილის ფრესკებზე არსებული მცენარეულობა იძლევა ვარაუდის შესაძლებლობას, რომ საჰარაში ოდესღაც, ძვ.წ. V-IV ათასწლეულების მიჯნაზე, მოედინებოდა წყალუხვი მდინარეები, და ნიადაგი ირწყვებოდა უხვი წვიმებით. ანრი ლოტის ექსპედიციამ აღმოაჩინა ნამგლები და მარცვლეულის საფქვავი - აშკარა ნიშნები იმისა, რომ ტასილის უძველესი მკვიდრნი სოფლის მეურნეობით იყვნენ დაკავებული, ასევე ნადირობით და მეთევზეობით.

        „ჩვენ წარმოსახული გვქონდა აყვავებული ხეობები, ტყეები, ჭაობები და ცხოველები, რომლებიც ოდესღაც ამ სამოთხეში ცხოვრობდნენ, — წერს ანრი ლოტი. - ჩვენს წარმოსახვაში ეს ადგილები სხვადასხვა ცხოველებით დავასახლეთ. ჩვენ შევეცადეთ წარმოგვედგინა ადამიანები, რომლებიც ცხოვრობდნენ კლდოვან გამოქვაბულებში: კაცები ამზადებდნენ იარაღს სანადიროდ და ტანსაცმელს ტყავისგან, ქალები კი საჭმელს ან მიდიოდნენ მახლობლად მდებარე ტბაზე დასაბანად ან ჭურჭელის გასარეცხად“.

       აყვავებული საჰარა! და ამ უჩვეულო სურათს ემატება - გაითვალისწინეთ ეს - „მსოფლიო წყალდიდობა“ შუამდინარეთში, წყალდიდობა შუა აზიასა და ევროპაში. საყოველთაო, გლობალური (ანუ მთელი მსოფლიოსთვის დამახასიათებელი) დატენიანების კიდევ ერთი ერა - ეს არის ამ განსხვავებული, მაგრამ ერთდროული და ერთმანეთთან დაკავშირებული მოვლენების მიზეზი.

         დაახლოებით ძვ.წ. 3000 წლისთვის (კეხი 2 მრუდზე) ტენიანობის პერიოდი სიმშრალის პერიოდმა შეცვალა. დაეცა ალპური ტბების დონე, შემცირდა ჩრდილო ატლანტიკის გამყინვარება, დაშრა ტორფის ჭაობები სსრკ-ს ევროპულ ნაწილში, დასავლეთ ყაზახეთსა და დასავლეთ ციმბირში. იმისდა მიხედვით, თუ როგორ ხდებოდა საჰარას ამოშრობა, ხალხი გადაინაცვლებდა მაცოცხლებელი წყლისკენ: აღმოსავლეთით - ნილოსისკენ ან სამხრეთით - ჩადის ტბისკენ!

     დატენიანების ახალი ეპოქის მაქსიმუმი თითქმის ძვ.წ. 200 წელს დაემთხვა (კეხი 3). კვლავ განადგურდა ხიმინჯიანი შენობები. ტყემ ყველგან დაიწყო სტეპზე შეტევა. ფართოდ გადაიშალა ლადოგას ტბა. და საჰარაში ცხოვრებამ კვლავ დაიწყო დუღილი, გაჩნდა საძოვრები. სხვათა შორის, ანრი ლოტის ექსპედიციის მიერ აღმოჩენილი კლდის ფრესკების დიდი ნაწილი სწორედ ამ მეორე წვიმიან პერიოდს ეკუთვნის.

       კიდევ ერთი მშრალი ეპოქა დადგა დაახლოებით ცხრა საუკუნის შემდეგ (ღრმული 4). მან შესამჩნევი კვალი დატოვა. მყინვარებმა უკან დაიხია ალპებისკენ, ბრინჯაოს ხანის კაცი მაღალმთიან ხეობებსა და მდინარის ჭალებში დასახლდა. ტყეები ჩრდილოეთისკენ მიიწევდა, ტყე-სტეპი კი დღევანდელი ლენინგრადისა და ვოლოგდას განედამდე ვრცელდებოდა.

        და კვლავ არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს ტენიანობის ეპოქის კვალი - ამჯერად ჩვენს წელთაღრიცხვამდე პირველი ათასწლეულის შუა ხანებში (კეხი 3). კატასტროფულმა წყალდიდობამ ისე შეცვალა ჩრდილოეთ და ბალტიის ზღვების ფორმა, რომ მათი ცნობა ძნელი იყო. ჩრდილოეთ აფრიკა ევროპის ბეღელად იქცა. ტასილის ქედის სამხატვრო გალერეა ახალი ფრესკებით არის მორთული. და საჰარა კვლავ ხელმისაწვდომ ქვეყნად იქცა.

        ამ პერიოდში ევროპაში ძლიერი ზამთარი და უხვი თოვლი მძვინვარებდა. ძვ. წ. 219 წელს ცნობილმა კართაგენელმა სარდალმა ჰანიბალმა თავის ჯარისკაცებთან ერთად დიდი გაჭირვებით დაძლია ალპებში თოვლის ზვავი. ძვ. წ. 177 წელს ჩრდილოეთ საბერძნეთში ყველა ხე გაიყინა, ძლიერმა ქარმა კი სახლები დაანგრია. იმ ეპოქაში დუნაი არა ერთხელ გაიყინა.

        გრაფიკზე ღრმული 4, რომელსაც განვიხილავთ, მოდის დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VI—X საუკუნეებზე. დედამიწის ისტორიაში იგი აღინიშნება კასპიის ზღვის ყველაზე დაბალი დონით, კავკასიონისა და ალპების მთის ხეობების დასახლებით, არქტიკის მორიგი დათბობით და, რაც მთავარია, ვიკინგების წარმატებული ექსპედიციებით.

        860 წელს ვიკინგებმა ისლანდია აღმოაჩინეს, ათი წლის შემდეგ კი დაიწყო მისი კოლონიზაცია. იმ დროს ისლანდიაში კლიმატი გაცილებით რბილი იყო, ვიდრე ახლა. არყის ბარდი მთებიდან ზღვამდე იყო გადაჭიმული, მყინვარები კი მხოლოდ მაღლა მთებში იყო.

         იმ დროინდელი  გრენლანდია „მწვანე ქვეყანა“ იყო (ასეთია მსოფლიოს უდიდესი კუნძულის სახელის პირდაპირი თარგმანი), ასევე მისაღები  საცხოვრებლად.

       893 წელს 25 გემი ვიკინგ ერიკ წითურის მეთაურობით გრენლანდიის დასავლეთ სანაპიროებს მიუახლოვდა. აქ ნაყოფიერი მიწები, შესანიშნავი საძოვრები იყო, ვიკინგებმა აქ ორი დასახლება დააარსეს, სადაც მოსახლეობის საერთო რაოდენობამ მალე ხუთ ათას ადამიანს მიაღწია.

        999 წელს ერიკ წითურის ვაჟი ნორვეგიიდან გრენლანდიაში გაემგზავრა. ძლიერმა ქარიშხალმა ის უცნობ ტყიან ნაპირებთან მიიყვანა, სადაც ველური ხორბალი და ყურძენი იზრდებოდა. ვიკინგებმა უცნობ მიწას ვინლანდი, ანუ ყურძნის ქვეყანა დაარქვეს. მათ, რა თქმა უნდა, ეჭვიც კი არ ჰქონდათ, რომ ვინლანდი გიგანტური ამერიკის კონტინენტის პატარა ნაწილია. ოთხი წლის შემდეგ ნორვეგიიდან ამერიკაში 160 ახალმოშენე ჩავიდა. ვიკინგები ლაბრადორიდან ნიუფაუნდლენდამდე ჩავიდნენ და შედარებით შორს შეაღწიეს ამერიკის კონტინენტში.

          ამრიგად, კოლუმბამდე დიდი ხნით ადრე, ვიკინგებმა აღმოაჩინეს ამერიკა. მოგვიანებით, როდესაც ევროპელებმა კვლავ შეაღწიეს ჩრდილოეთ ამერიკაში, ადგილობრივ მოსახლეობას შორის აღმოაჩინეს თეთრი ინდიელები, როგორც ჩანს, ვიკინგების შთამომავლები, რომლებიც შერეული იყვნენ ადგილობრივ მოსახლეობასთან.

        დაახლოებით XIII საუკუნიდან გრენლანდიაში აცივდა. ჩრდილოეთიდან ყინული წამოვიდა, მოსახლეობამ შეწყვიტა მესაქონლეობა და მიწათმოქმედება. არქტიკის გამყინვარებამ გაართულა გრენლანდიელი კოლონისტთა სკანდინავიასთან რეგულარული ურთიერთობა. ბოლო ნორვეგიული გემი გრენლანდიაში 1377 წელს გაემგზავრა, ხოლო ბოლო საპასუხო ვიზიტი გრენლანდიიდან ნორვეგიაში 1410 წელს განხორციელდა. როცა 132 წლის შემდეგ ევროპიდან გრენლანდიაში ექსპედიცია გაემგზავრა, ამ „მწვანე ქვეყანაში“ ვერც ერთი ბინადარი ვერ აღმოაჩინეს.

        ყინულის საფარმა მთელი გრენლანდია შებოჭა, ისლანდიაში სიტუაციამ საკმაოდ არქტიკული ხასიათი მიიღო, და სწორედ ამ პერიოდში არაერთხელ გაიყინა ბალტიის და ადრიატიკის ზღვები. საყოველთაო ტენიანობის ამ ბოლო ეპოქის მაქსიმუმი მოდის ძვ.წ. დაახლოებით XIII-XVI საუკუნეებზე.  შუა საუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქების მიჯნაზე შეინიშნება სტიქიების  მრავალწლიანი ხანგრძლივი მღელვარება. უძლიერესმა ქარიშხლებმა შეარყიეს ევროპის სანაპიროები. კასპიის ზღვაში წყლის დონემ იმდენად მოიმატა, რომ ქალაქ ბაქოს ნაწილი დაიტბორა. ალპებსა და კავკასიაში მყინვარებმა ისეთ სისქეს მიაღწიეს, რომ გეოფიზიკოსებმა ამ ეპოქას „მცირე გამყინვარების პერიოდი“ უწოდეს. ისტორიული ქრონიკები აჭრელებულია ცნობებით ევროპაში ძლიერი ყინვების შესახებ. წყალდიდობამ ჩრდილოეთის ზღვის სანაპირო არაერთხელ გაანადგურა. ხოლო აზიური ქალაქის იანგიკენტის მცხოვრებნი გველების მასიური შემოსევით იყვნენ შეშინებული.

        დაახლოებით XVII საუკუნის დასაწყისში, კლიმატის კიდევ ერთი ძალიან ნელი შერბილება დაიწყო. არქტიკა თანდათან ისევ თბება, და ეს ცვლილებები გამოწვეულია არა მხოლოდ საუკუნოვანი ციკლით, როგორც ეს წინა თავში იყო ნათქვამი, არამედ ზოგადი, ბევრად უფრო ხანგრძლივი, მრავალსაუკუნოვანი ცვლილებით. აქ კვლავ მიზანშეწონილია გავიხსენოთ „აჭრელება ტალღებზე“, მაგრამ ამჯერად „ტალღა“1800-წლიანი ციკლი იქნება, ხოლო „აჭრელება“ - საუკუნოვანი ციკლი.

        ალპებში, უკან დახეული მყინვარებიდან მოკირწყლული რომაული გზები გამოჩნდა, დანგრეული უძველესი ნაგებობების კვალი. იგივე შეინიშნება კავკასიაშიც, სადაც უკან დახეულმა მყინვარმა აღმოაჩინა უძველესი გზის ნაშთები კლუხორის უღელტეხილზე. კასპიის ზღვა ისევ გამეჩხერდა, ციმბირის ტბები შრება, ფრანც იოსების მიწაზე კი მყინვარები ისე სწრაფად ქრება, რომ დაახლოებით სამი საუკუნის შემდეგ ეს კუნძული ყინულისგან სრულიად გათავისუფლდება. რაც შეეხება საჰარას, ის ელოდება მორიგ დატენიანებას ჩვ.წ. დაახლოებით XXXIII საუკუნისათვის.

        ალბათ მიხვდით, რომ დედამიწის ისტორიაში ასახულ ყველა ამ მრავალსაუკუნოვან ციკლს მზეს ვაბრალებთ. მართლაც, ძნელია სხვა მიზეზის მოძებნა, რომელიც ყველგან ასე იმოქმედებდა ასობით მილიონი წლის განმავლობაში (გაიხსენეთ 1800-წლიანი რიტმები ნალექებში ციურიხის ტბაზე). მეორეს მხრივ, კარგად არის ცნობილი, რომ მზის აქტივობის როგორც 11-წლიანი, ისე 33-წლიანი და, ბოლოს, საუკუნოვანი რყევები აშკარად აისახება ატმოსფეროს ცირკულაციაზე და, შესაბამისად, ყველა მეტეოროლოგიურ და კლიმატურ ცვლილებებზე. ალბათ, ბუნებრივი იქნება  1800-წლიანი ციკლიც მზეს რომ მივაწეროთ?

        ჯერ-ჯერობით გაუგებარია, მზეზე რა მოვლენებით არის გამოწვეული ასეთი ხანგრძლივი რიტმიკა - ეს ჯერ კიდევ შესასწავლია. მაგრამ დადებით შედეგში ეჭვი არ გვეპარება.