მკვლელებად დაბადებულნი. ამერიკელმა ფსიქოლოგმა ადამიანის აგრესიის ახალი ვერსია წარმოადგინა

მკვლელებად დაბადებულნი. ამერიკელმა ფსიქოლოგმა ადამიანის აგრესიის ახალი ვერსია წარმოადგინა

ცნობილი ამერიკელი ფსიქოლოგის სტივენ პინკერის აზრით, იმის ნაცვლად, რომ ვეძებოთ, თუ ვინ ასწავლის ბავშვებს აგრესიას, უმჯობესი იქნებოდა გაგვერკვია, როგორ შეძლებს ადამიანი ისწავლოს აგრესიის შეკავება.

გამომცემლობაში „ალპინა ნონ-ფიქშნი“ გამოვიდა პინკერის წიგნი "სუფთა ფურცელი. ადამიანის ბუნება. ვინ და რატომ აცხადებს დღეს უარს მის აღიარებაზე“, რომელშიც მეცნიერი დაჟინებით მიუთითებს ადამიანის ზოგიერთი თვისების თანდაყოლილ ხასიათზე. „NI“-ს მოჰყავს ამ წიგნიდან რამდენიმე  ფრაგმენტი.

„ადრე მიიჩნევდნენ, რომ თანამედროვე მონადირე-შემგროვებლები, რომლებიც გვაძლევდნენ შთაბეჭდილების შექმნის საშუალებას პრეისტორიულ საზოგადოებაში ცხოვრების შესახებ, მონაწილეობდნენ მხოლოდ რიტუალურ დაპირისპირებაში. ეს დაპირისპირება მთავრდებოდა პირველი მეომრის დაცემისთანავე. დღეს ცნობილი გახდა, რომ ისინი ერთმანეთს ისეთი მასშტაბებით უსწორდებოდნენ, რომელთან შედარებით ჩვენი მსოფლიო ომების საშინელება მკრთალდება“.

არქეოლოგიური მონაცემები ასევე არ იძლევა ოპტიმიზმის საბაბს. მიწაში ჩამარხულები და მღვიმეებში დამალულები წვანან მდუმარე მოწმეები სისხლიანი პრეისტორიული ეპოქისა, რომელიც ასობით ათას წელს მოითვლის. გათხრებისას აღმოჩენილია ჩონჩხები სკალპირების კვალით, ცულისგან მიღებული დაზიანებით და ისრების ნაკვალევით; თომაგავკები და კვერთხები, ნადირობის დროს გამოუსადეგარი და სპეციალურად მკვლელობებისთვის შექმნილი; საფორტიფიკაციო ნაგებობები, როგორიცაა წვეტიანი ჯოხების მესერი. სხვადასხვა კონტინენტზე კლდეზე ნახატები ასახავენ ადამიანებს, რომლებიც ერთმანეთს მშვილდიდან ესვრიან, შუბებს ან ბუმერანგებს, და ამ იარაღით განგმირულ ადამიანებს.

ათწლეულების განმავლობაში, „მშვიდობიანი ანთროპოლოგების“ წარმომადგენლები უარყოფდნენ, რომ ადამიანთა რომელიმე ჯგუფი  პრაქტიკაში ახორციელებდა კანიბალიზმს, მაგრამ დაგროვებული მტკიცებულებები საპირისპიროზე მეტყველებენ, ხოლო ცოტა ხნის წინ ნაპოვნი იქნა უტყუარი მტკიცებულება. სადგომის გათხრებისას ამერიკის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს ადამიანის ძვლები, რომლებიც ისევე იყო დაჩეხილი,  როგორც ცხოველთა ძვლები, რომელსაც საკვებში იყენებენ. ნაპოვნია ადამიანის მიოგლობინის (კუნთების ცილის) კვალი კერამიკული ჭურჭლის ნატეხებზე და ადამიანის გაქვავებულ ექსკრემენტებში. Homo antecessor, ნეანდერტალელის და თანამედროვე ადამიანის საერთო წინაპრის ნათესავის წარმომადგენლები, ასევე კლავდნენ ერთმანეთს, ისე, რომ ძალადობის და კანიბალიზმის კვალი შეინიშნება მინიმუმ 800 000 წლის განმავლობაში.

ომი ადამიანის მიერ ადამიანის მოკვლის  მხოლოდ ერთი გზაა. მსოფლიოს უმეტეს რაიონებში ომი მცირდება მცირე მასშტაბის ძალადობამდე - ეთნიკურ და ტერიტორიულ კონფლიქტებამდე, სისხლის აღებამდე და ჩვეულებრივ მკვლელობებამდე. მიუხედავად უდავო პროგრესისა, მშვიდობის მსგავს აქ ვერაფერს ვხედავთ. თუმცა დასავლეთის ქვეყნებში მკვლელობების რაოდენობა შემცირდა ბოლო ათასწლეულში მინიმუმ ათჯერ, და, შეიძლება, ასჯერ, XX საუკუნეში შეერთებული შტატებში მკვლელების ხელით დაიღუპა დაახლოებით მილიონი ადამიანი. ამერიკელებისთვის ალბათობა იმისა, რომ სიცოცხლის განმავლობაში გახდება მკვლელობის მსხვერპლი, შეადგენს დაახლოებით ნახევარ პროცენტს.

ისტორია ადამიანებს აკისრებს ბრალს არა მხოლოდ მკვლელობების რაოდენობის, არამედ მათი ატრიბუტების გამო. ასობით მილიონმა ქრისტიანმა შეამკო თავიანთი სახლები და სხეულები იმ მოწყობილობის ასლით, რომელიც გახდა ადამიანების წარმოუდგენლად მტანჯველი სიკვდილის იარაღი და ხელის შემშლელი რომაელი პოლიტიკოსებისთვის. ეს ათასწლეულების მანძილზე ადამიანის გონების მიერ გამოვლენილი მრავალრიცხოვანი წამების ერთ-ერთი მაგალითია, და ბევრი მათგანი საკმაოდ ხშირად გვხვდება ჩვენს ლექსიკაში: ჯვარზე გაკვრა, ხელფეხისა და თავის მოკვეთა, ტყავის გაძრობა, ქვებით ჩაქოლვა, დახრჩობა, ცოცხლად დაწვა, სარზე ჩამოგება, მარყუჟი, სახრჩობელა. […]

ძალადობის შემცირება ჩვენი ერთ-ერთი ძირითადი მორალური ამოცანა. ჩვენ უნდა გამოვიყენოთ ჩვენთვის ხელმისაწვდომი ყველა ინტელექტუალური საშუალება, რათა გავიგოთ,  ადამიანის გონებაში და ჩვენს სოციალურ სტრუქტურაში რა აიძულებს ადამიანებს ერთმანეთის მოკვლას და წამებას. მაგრამ, როგორც წიგნის ამ ნაწილში განხილული სხვა ზნეობრივი საკითხების შემთხვევაში, მცდელობას გაარკვიოს, თუ რა ხდება, ხელს უშლის "სწორი" პასუხის ლეგიტიმაციის სურვილი. რაც შეეხება ძალადობას, "სწორი" პასუხი არის ის, რომ მას არაფერი აქვს საერთო ადამიანის ბუნებასთან, ეს არის პათოლოგია, რომელიც გამოწვეულია მავნე გარე გავლენით. ძალადობა არის ქცევა, რომელსაც კულტურა გვასწავლის, ან ინფექციური დაავადება, რომელიც გარკვეულ გარემოშია გავრცელებული.

ეს ჰიპოთეზა გახდა ცენტრალური დოგმა საერო რწმენისა და მუდმივად დეკლარირებული საჯარო ქადაგებებში, ყოველდღიური ლოცვის და ერთგულების ფიცის მსგავსად. გავიხსენოთ ეშლი მონტეგიუს მიერ შემოთავაზებული იუნესკოს რეზოლუცია იმის თაობაზე, რომ ბიოლოგია მხარს უჭერს „მსოფლიო ძმობის“ და ანთროპოლოგთა ეთიკას, რომლებიც მიიჩნევდნენ, რომ „არაძალადობა და მშვიდობა, სავარაუდოდ, ნორმა იყო კაცობრიობის პრეისტორიული პერიოდის დიდი ნაწილისთვის“. 1980-იან წლებში, ბევრმა სოციალურმა სამეცნიერო ორგანიზაციამ მოიწონა სევილიის დეკლარაცია, რომელშიც აღნიშნულია, რომ მტკიცება იმისა, თითქოს ადამიანის ტვინი თავად განიზრახავს ძალადობას და თითქოს ადამიანებმა გაიარეს შერჩევა ძალადობის მიდრეკილების თვალსაზრისით, „არაკორექტულია მეცნიერული თვალსაზრისით“. „ომი ინსტინქტი არ არის, ომი გამოგონებაა“, - წერს ორტეგა-ი-გასეტი და პარალელი მოჰყავს სხვა განცხადებასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანს არ გააჩნია ბუნება, არის მხოლოდ ისტორია. გაეროს ბოლოდროინდელ დეკლარაციაში ქალთა მიმართ ძალადობის აღმოფხვრის შესახებ გაცხადებულია, რომ „ძალადობა  ისტორიული პროცესის ნაწილია, ის არაბუნებრივია და არ არის ბიოლოგიურად განპირობებული“. ეროვნული გაერთიანების ფონდის მიერ 1999 წელს წარმოდგენილ ანგარიშში ძალადობის პრევენციის შესახებ, აღნიშნულია, რომ „ძალადობა შესწავლილი ქცევაა“.

ძალადობის მიმართ რწმენაზე დაფუძნებული მიდგომის კიდევ ერთი ნიშანია მტკიცე რწმენა, რომ კონკრეტული გარემოებითი განმარტებები სწორია. მუდმივად მეორდება, რომ ჩვენთვის ცნობილია ძალადობის მიზეზები და ვიცით, როგორ უნდა მოვიშოროთ იგი. მხოლოდ არასაკმარისი შეუპოვრობა უშლის ხელს ამის განხორციელებას. გავიხსენოთ ლინდონ ჯონსონის სიტყვები: „ჩვენ ყველამ ვიცით“, რომ პირობები, სადაც ძალადობა ყვავის, ეს არის გაუნათლებლობა, დისკრიმინაცია, სიღარიბე და დაავადებები. 1997 წელს პოპულარულ ჟურნალში გამოქვეყნდა ძალადობისადმი მიძღვნილი სტატია. აღნიშნულ სტატიაში ციტირებულია კლინიკური გენეტიკოსის სიტყვები, რომელიც ეთანხმება ჯონსონის ნათქვამს:

„ჩვენ ვიცით, რა წარმოქმნის ძალადობას ჩვენს საზოგადოებაში: სიღარიბე, დისკრიმინაცია, განათლების სისტემის შეცდომები.  გენები არ არის ძალადობის მიზეზი საზოგადოებაში, მიზეზი - ჩვენი სოციალური სისტემა ...“ 

სტატიის ავტორები, ისტორიკოსები ბეტი და დენიელ კევლსი ასევე გამოხატავენ თავის თანხობას:

"ჩვენ უკეთესი განათლება და კვება გვჭირდება, ჩვენ უნდა ჩავერიოთ დისფუნქციური ოჯახების და ბავშვების ცხოვრებაში, რომლებიც განიცდიან სასტიკ მოპყრობას, მათი არაკომპეტენტური მშობლების კონტროლისგან გათავისუფლების ჩათვლით. მაგრამ ასეთი გადაწყვეტილებები ძვირი დაჯდება და საზოგადოების არაერთგვარ რეაქციას გამოიწვევს...“ 

დოგმა, ისევე, როგორც ძალადობა, ნასწავლი ქცევაა, აიძულებს ძალადობის მიზეზების მოძებნას ამერიკული კულტურის კონკრეტულ კომპონენტებში. ბავშვთა სათამაშოების საკონტროლო ჯგუფის წევრმა არცთუ დიდი ხნის წინ ჟურნალისტს უთხრა:

„ძალადობა ნასწავლი ქცევაა. ყველა სათამაშო რაღაცას ასწავლის. მთავარი ის არის, თუ რა გინდათ ასწავლოთ შვილებს“. სისასტიკე ეკრანზე კიდევ ერთი რიგითი ეჭვმიტანილია. ცოტა ხნის წინ ჯანდაცვის ორმა ექსპერტმა დაწერა შემდეგი:

“რეალობა ისაა, რომ ბავშვები სწავლობენ ძალადობის დაფასებას და გამოყენებას პრობლემების გადასაჭრელად და ძლიერ გრძნობებთან გამკლავებას. ისინი სწავლობენ ამას როლურ მოდელებში, ოჯახსა და საზოგადოებაში. ისინი სწავლობენ ამას გმირებთან, რომლებსაც მათ  ვაჩვენებთ ტელევიზიით, კინოსა და ვიდეო თამაშების მეშვეობით ...“ 

ბავშვთა მიმართ ძალადობა, რომლის წინააღმდეგ ბრალდება ცოტა ხნის წინ გაისმა რიჩარდ როდსის წიგნში „ისინი რატომ კლავენ“, (Why They Kill), - მესამე სავარაუდო მიზეზია. „ტრაგედია ის არის, რომ ადამიანები, რომლებიც ძალადობის მსხვერპლნი გახდნენ, ძალიან ხშირად ხდებიან დამნაშავეები“, - განაცხადა სისხლის სამართალწარმოების პოლიტიკის პრეზიდენტმა. „ეს შეკრული წრეა, რომელიც შეიძლება დაირღვეს, მაგრამ მოითხოვს გარკვეულ ხარჯებს. როგორც საზოგადოებას, ჩვენ აქ არ ვახორციელებთ რესურსების ინვესტირება“. გაითვალისწინეთ, რომ ეს მაღალფარდოვანი განცხადება („ძალადობა - ნასწავლი ქცევაა“) უფრო მეტად ჟღერს, როგორც დარწმუნება, რომ ეს ჭეშმარიტებაა („ასეთია რეალობა“), და როგორც ბრალდება, რომ ჩვენ არ გაგვაჩნია სიმტკიცე („ჩვენ აქ არ ვახორციელებთ რესურსების ინვესტირებას“), და არა როგორც გაუგებლობის აღიარება, თუ როგორ უნდა გადაიჭრას ეს პრობლემა.

ბევრი  ადანაშაულებს „კულტურას“, რომელიც აღიქმება, როგორც სუპერორგანიზმი. ის ასწავლის, აძლევს ბრძანებებს და ანაწილებს ჯილდოს და სასჯელს. [...] როდესაც კულტურა აღიქმება, როგორც არსი, თავისი რწმენითა და სურვილებით, რეალური ადამიანების რწმენას და სურვილებს არ აქვს მნიშვნელობა. მას შემდეგ, რაც ტიმოტი მაკვეიმ 1995 წელს ააფეთქა ადმინისტრაციული შენობა ოკლაჰომა-სიტიში, რის შედეგადაც 168 ადამიანი დაიღუპა, ჟურნალისტმა ალფი კონმა პასუხისმგებლობა აფეთქებაზე დააკისრა ამერიკულ ინდივიდუალიზმს, რითაც გამოიწვია ამერიკელთა გაოცება: „კონკურენციის მავნე ჩვევა ამ ქვეყნის კულტურის ნაწილია. კლასებში, სპორტულ მოედნებზე ჩვენ გვასწავლიან, რომ სხვა ადამიანები წარმოადგენენ დაბრკოლებას პირადი წარმატების გზაზე“. მსგავსი ახსნა აფეთქებაზე ბრალს აკისრებდა ამერიკულ სიმბოლოებს, როგორიცაა სახელმწიფო ბეჭედი, რომელზეც გამოსახულია არწივი ისრებით ბრჭყალებში, და შტატების დევიზი, მათ შორის „იყავი თავისუფალი ან მოკვდი“ (ნიუ ჰემპშირი) და „მახვილით ჩვენ ვამყარებთ მშვიდობას, მაგრამ მშვიდობას თავისუფლების დროშით“  (მასაჩუსეტსი).

ახალი პოპულარული თეორია მიაკუთვნებს ამერიკელთა ძალადობისკენ მიდრეკილებას ვაჟკაცობის საშიშ და ტიპიურ ამერიკულ კონცეფციას, რომელსაც ბავშვობიდან უნერგავენ. სოციალური ფსიქოლოგი ელის იგლი ასე განმარტავს საზოგადოებრივ ადგილებში ქაოტური სროლის ეპიზოდების ტალღის აგორებას: „ასეთი ქცევა მამაკაცის როლის ნაწილი იყო, როგორც ეს ინტერპრეტირებულია ამერიკულ კულტურაში, პირველ ახალმოსახლეთა ტრადიციებიდან დაწყებული“. ამ თეორიის შესაბამისად, რომელიც პოპულარიზებულია ბესტსელერებით, როგორიცაა დენ კინდლონის წიგნი „კაენის აღზრდა“ (Raising Cain) და უილიამ პოლაკის წიგნი „ნამდვილი ბიჭები“ (Real Boys), ჩვენ ახლა განვიცდით „ამერიკაში ბავშვობის ეროვნულ კრიზისს“, რომელიც  პროვოცირებულია იმით, რომ ბიჭებს აიძულებენ გამოეყონ თავის დედებს და მოთოკონ თავისი ემოციები. „რა ემართებათ ჩვენს მამაკაცებს?“, - კითხულობს სტატია „Boston Globe Magazine». „აგრესიული ქცევა, ემოციური გაუცხოება და ნარკოტიკული დამოკიდებულების მაღალი დონის ახსნა ჰორმონებით არ შეიძლება“, - ამბობს ის. „როგორც ექსპერტები აცხადებენ, პრობლემა ვაჟკაცობის კულტურულ შეხედულებებშია, ამის გამოხატვა ერთი ფრაზით შეიძლება: „ნამდვილი მამაკაცი“. 

„სულ 200 კვლევა მიეძღვნა მედიაში ძალადობასა და აგრესიულ ქცევას შორის კავშირის ძებნას, ორმოცდაათი პროცენტის შემთხვევაში კავშირის დამტკიცება ვერ მოხერხდა“.

მტკიცება, რომ „ძალადობა შეძენილი  ქცევაა“ - მანტრაა, რომელსაც იმეორებენ კეთილი განზრახვის მქონე ადამიანები, რათა აჩვენონ თავისი დარწმუნება, რომ ძალადობის დონე შეიძლება შემცირდეს. ეს არ ეფუძნება რაიმე ადეკვატურ კვლევას. სამწუხაროა, რომ განმეორებითი გარანტიების მიუხედავად, თითქოს „ჩვენ ვიცით, რა პირობები ქმნიან ძალადობას“, სინამდვილეში ჩვენ ამის შესახებ რაიმე წარმოდგენა, საეჭვოა, რომ გვქონდეს. დამნაშავეობის დონის მკვეთრ მერყეობას - ზრდას 1960-იანი წლებსა და 1980-იანი წლების ბოლოს, და შემცირებას 1990-იან წლებში - არ აქვს რაიმე მარტივი ახსნა. რიგითი ეჭვმიტანილის როლი საერთოდ არ დადასტურდა, ხოლო ზოგიერთი იდეა ძალადობის გამომწვევი მიზეზების შესახებ, აშკარად ყალბია. ეს განსაკუთრებით ნათელია ისეთ ფაქტორებთან მიმართებაში, როგორიცაა „კვება“ და „ავადმყოფობა“, რომლებიც დაუფიქრებლად არის შეტანილი სავარაუდოდ  ძალადობის გამომწვევ სოციალური ბოროტების სიაში. რბილად რომ ვთქვათ, არ არსებობს მტკიცებულება, რომ ძალადობა გამოწვეულია ვიტამინების ნაკლებობით ან ბაქტერიული ინფექციით. მაგრამ სხვა ჰიპოთეტური მიზეზიც მტკიცებულებათა ნაკლებობას განიცდის.

აგრესიული მშობლების ბავშვები ხშირად აგრესიულები არიან, მაგრამ ის, ვინც აქედან გამომდინარე დასკვნას აკეთებს, რომ აგრესიას მშობლებისგან სწავლობენ „ძალადობის დახურულ ციკლში“, არ ითვალისწინებს იმის ალბათობას, რომ ძალადობისადმი მიდრეკილება შეიძლება მემკვიდრეობით იყოს და არა მხოლოდ ნასწავლი. სანამ ბავშვებს შევხედავთ და ვაჩვენებთ, რომ ისინი თავიანთი მშვილებლების მსგავსად უფრო მეტად იქცევიან, ვიდრე მათი ბიოლოგიური მშობლები, "ძალადობის ციკლი" არაფერს ადასტურებს. ფსიქოლოგები, რომლებმაც შენიშნეს, რომ მამაკაცები ძალადობის უფრო მეტ აქტს სჩადიან, ვიდრე ქალები, და ბრალს სდებენ „ვაჟკაცობის“ კულტურას, ინტელექტუალურ თვალსაფარს ატარებენ, რომელიც არ აძლევს შესაძლებლობას შეამჩნიოს, რომ მამაკაცები და ქალები განსხვავდებიან არა მხოლოდ სოციალური როლით, არამედ ბიოლოგიურადაც. ამერიკელი ბავშვები, რასაკვირველია, იცნობენ ძალადობრივი როლის მოდელებს, მაგრამ მათ ასევე იციან ჯამბაზების, მღვდლების, ფოლკ-მომღერლების და ტრანსვესტიტების შესახებაც; საქმეში იმაშია, თუ რატომ ურჩევნიათ ბავშვებს მიბაძონ კონკრეტულ ვინმეს  და არა სხვებს.

იმის გამოსავლენად, რომ ძალადობის მიზეზები ამერიკული კულტურის სპეციფიკურ მოტივებზეა დაფუძნებული, ჩვენ, როგორც მინიმუმ, გვჭირდება მტკიცებულება იმისა, რომ სხვა კულტურები, რომლებშიც იგივე მოტივებია წარმოდგენილი, ასევე მიდრეკილი არიან ძალადობისკენ. თუმცა ამგვარი კორელაციის არსებობაც კი არ დაამტკიცებს, რომ ეს კულტურული მოტივები ძალადობას იწვევენ და არა პირიქით. მაგრამ დავიწყოთ იმ ფაქტით, რომ ასეთი კორელაცია შეიძლება არც არსებობდეს.

ჯერ ერთი, მხოლოდ ამერიკული კულტურისთვის არ არის დამახასიათებელი ძალადობა. ძალადობა ყველა საზოგადოებაში არსებობს, და არც ამერიკა არის ყველაზე სასტიკი ქვეყანა ისტორიაში და თანამედროვე სამყაროში. მესამე სამყაროს ქვეყნების უმრავლესობასა და საბჭოთა კავშირის ყოფილ რესპუბლიკებში ბევრად მეტი ძალადობაა, თუმცა ინდივიდუალიზმის ამერიკული ტრადიციის მსგავსი არაფერია. რაც შეეხება მასკულინობის და სექსიზმის კულტურულ ნორმებს, ესპანეთში არსებობს მაჩიზმი, იტალიაში - ბრაგადაჩიო, იაპონიაში - მკაცრი გენდერული როლები, ამავე დროს მკვლელობის მაჩვენებელი აქ სამჯერ უფრო ნაკლებია, ვიდრე ამერიკის შეერთებულ შტატებში, სადაც ფემინიზმს უფრო მეტი გავლენა აქვს. მამაცი გმირის არქეტიპი, რომელიც მზად არის ძალადობისთვის სამართლიანობის დასაცავად, მითოლოგიის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული მოტივია და შეინიშნება ძალადობრივი დანაშაულის შედარებით დაბალი დონის მქონე ბევრ კულტურაში. მაგალითად, ჯეიმს ბონდი, რომელსაც ადამიანების მოკვლის ლიცენზია აქვს, - ბრიტანელია, ხოლო ფილმები საბრძოლო ხელოვნების შესახებ პოპულარულია აზიის ბევრ სამრეწველო განვითარებულ ქვეყნებში. ნებისმიერ შემთხვევაში, მხოლოდ წიგნის მოყვარულს, რომელსაც არასოდეს არ უნახავს არც ერთი ამერიკული ფილმი ან ტელეგადაცემა, შეუძლია მიიჩნიოს, რომ ისინი ადიდებენ მოძალადე ფანატიკოსებს, როგორებიცაა ტიმოტი მაკვეი ან მოზარდები, რომლებიც თანაკლასელებს ცეცხლსასროლი იარაღით კლავენ სკოლის სასადილოში. მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში მამაცი გმირები უაღრესად მორალურები არიან: ისინი ებრძვიან ბოროტ ადამიანებს.

კონსერვატიული პოლიტიკოსებისა და ჯანდაცვის ლიბერალ მუშაკთა ღრმა რწმენით, ამერიკაში ძალადობრივი დანაშაულის მთავარი მიზეზია ძალადობა მედიაში. ამერიკული მედიცინის ასოციაცია, ამერიკელ ფსიქოლოგთა ასოციაცია და პედიატრიის ამერიკული აკადემია მოხსენებით წარსდგნენ კონგრესზე, სადაც აღნიშნეს, რომ ამ ურთიერთობების შემსწავლელი 3 500 კვლევიდან მხოლოდ 18-ში არ იქნა აღმოჩენილი ეს კავშირი. საზოგადოებრივ მეცნიერებათა სფეროში ნებისმიერი სპეციალისტი იგრძნობს საეჭვო ვითარებას, ამიტომ ფსიქოლოგმა ჯონათან ფრიდმანმა პირადად გადაწყვიტა ციფრების შემოწმება. სინამდვილეში, მხოლოდ 200 კვლევა მიეძღვნა მედიასაშუალებებსა და ძალადობას შორის კავშირის ძიებას, და  ნახევარზე მეტ შემთხვევაში ვერ მოხერხდა კავშირის დამტკიცება. სხვა კვლევებში უმნიშვნელო კორელაციები გამოვლინდა, რომლებიც შეიძლება აიხსნას სხვა მიზეზებით, მაგალითად, აგრესიული ბავშვები ეძებენ სასტიკ გასართობს და აქტიური ქმედებებით გაჯერებული ფილმები მოკლე დროით (მაგრამ არა სამუდამოდ) აღელვებენ მათ. ფრიდმანი და რამდენიმე სხვა ფსიქოლოგი, რომლებმაც გააკეთეს სამეცნიერო მიმოხილვები, მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ეკრანზე ძალადობის ყურება ან უმნიშვნელო გავლენას ახდენს ცხოვრებაში აგრესიულ ქცევაზე, ან არავითარი ეფექტი არ აქვს. რეალური მაგალითები უახლესი ისტორიიდან მეტყველებენ ამაზე. საუკუნეების მანძილზე, კინოსა და ტელევიზიის გამოგონებამდე, ადამიანები უფრო მეტ სისასტიკე ავლენდნენ, ვიდრე ამჟამად. კანადელები უყურებენ იმავე სატელევიზიო შოუებს, რაც ამერიკელები, მაგრამ კანადაში მკვლელობათა დონე ოთხჯერ დაბალია. მას შემდეგ, რაც 1995 წელს ბრიტანეთის კოლონიაში წმინდა ელენეს კუნძულზე შეიძინეს ტელევიზია, მისი მოსახლეობა უფრო აგრესიული გახდა. სასტიკი კომპიუტერული თამაშებით გატაცება დაიწყო 1990-იან წლებში, ხოლო დამნაშავეობის მაჩვენებლები ამ პერიოდში შემცირდა.

რაც შეეხება სხვა ეჭვმიტანილებს? იარაღი, დისკრიმინაცია და სიღარიბე გავლენას ახდენს ძალადობის დონეზე, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არა პირდაპირ ან ერთმნიშვნელოვანს. იარაღი მართლაც ამარტივებს მკვლელობას - პისტოლეტიდან გასროლა ზოგჯერ უფრო ადვილია, ვიდრე კონფლიქტის მოგვარება, რაც ზრდის სიკვდილიანობის რიცხვს მსხვილი და უმნიშვნელო შეტაკებების შედეგად. იმ დროს, როდესაც ცეცხლსასროლი იარაღი ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ გამოგონილი, დანაშაულის დონე ბევრ საზოგადოებაში ძალიან მაღალი იყო. გარდა ამისა, ადამიანები ავტომატურად არ კლავენ ერთმანეთს მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ ხელი მიუწვდება იარაღზე. ებრაელები და შვეიცარიელები კბილებამდე შეიარაღებულნი არიან, მაგრამ ამ ქვეყნებში ძალადობრივი დანაშაულის დონე დაბალია, ამერიკის შტატებს შორის მკვლელობების საკმაოდ დაბალი დონეა მენის  და ჩრდილოეთ დაკოტას შტატებში, სადაც პისტოლეტი თითქმის ყველა სახლში აქვთ. იდეა, რომ იარაღი ზრდის დანაშაულის რაოდენობას ლეტალური დასასრულით, რა თქმა უნდა, დამაჯერებლად ჟღერს, მაგრამ მისი დამტკიცება იმდენად ძნელია, რომ 1998 წელს მეცნიერმა სამართალმცოდნემ  ჯონ ლოტმა გამოაქვეყნა სტატისტიკა და მისი ანალიზი წიგნში სათაურით, რომელშიც უარყოფს ამ თეზისს: „მეტი იარაღი - დანაშაული ნაკლები“ (More Guns, Less Crime). მაშინაც კი, თუ ის არ არის სწორი, და ეჭვი მაქვს, რომ ეს ასეა, იმის დამტკიცება, რომ რაც უფრო მეტი იარაღია  დანაშაულიც მატულობს, არც თუ ისე ადვილია.

რაც შეეხება დისკრიმინაციასა და სიღარიბეს, აქაც ძნელია პირდაპირი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის დადასტურება. ჩინელი ემიგრანტები კალიფორნიაში XIX საუკუნეში და ამერიკელი იაპონელები მეორე მსოფლიო ომის დროს სასტიკ დისკრიმინაციას განიცდიდნენ, მაგრამ მათ არ მოახდინეს რეაგირება გაზრდილი ძალადობით. ქალები მამაკაცებზე უფრო ღარიბები არიან, უფრო მეტად სჭირდებათ ფული, რომ არჩინონ შვილები, მაგრამ, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ისინი ძარცვაზე წავიდნენ ძალის მუქარის გამოყენებით. სხვადასხვა სუბკულტურები იგივე სიღარიბის დონით შეიძლება რადიკალურად განსხვავდებოდნენ ძალადობის დონის მიხედვით და, როგორც შემდეგ ვნახავთ, ბევრ კულტურაში საკმაოდ შეძლებული ადამიანები მზად არიან გახსნან ცეცხლი. და თუმცა არავინ იქნებოდა კარგად მოფიქრებული პროგრამის წინააღმდეგი, რომელიც გარანტირებულად შეამცირებდა დანაშაულს, მისი მაღალი დონე არ შეიძლება მიეკუთვნოს არასაკმარის დაჟინებას სოციალური პროგრამების შესასრულებლად. ამ პროგრამების აყვავების პერიოდი მოდის 1960-იან წლებზე, იმ დროს, როდესაც ძალადობრივი დანაშაულის მაჩვენებლები მკვეთრად გაიზარდა.

მეცნიერებაზე ორიენტირებული მკვლევარები იმავე მანტრას იმეორებენ: „ძალადობა - ჯანდაცვის პრობლემაა“. ფსიქიატრიის ეროვნული ინსტიტუტის კვლევის თანახმად, „აგრესიული ქცევის უკეთ გაგება და თავიდან აცილება უკეთესად შეიძლება,  თუ მას განვიხილავთ, როგორც ინფექციურ დაავადებას, რომელიც ვრცელდება ინფექციის მიმართ ყველაზე მგრძნობიარე ადამიანებსა და ღარიბთა შორის“. საზოგადოებრივი ჯანდაცვის თეორიებს მხარს უჭერდა ბევრი პროფესიული ორგანიზაცია, როგორიცაა, მაგალითად, ამერიკის ფსიქოლოგთა საზოგადოება და დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრები, აგრეთვე სხვადასხვა პოლიტიკური მოღვაწეები, როგორიცაა კლინტონის ადმინისტრაციის ჯანდაცვის მინისტრი და რესპუბლიკელი სენატორი არლენ სფეკტერი. მიდგომა ჯანდაცვის პოზიციიდან  ვარაუდობს „რისკის ფაქტორების“ განსაზღვრას, რაც უფრო ტიპიურია ღარიბი, ვიდრე მატერიალურად მდიდარი გარემოსთვის. მათ ახასიათებს ბავშვობაში ზრუნვის ნაკლებობა და სასტიკი მოპყრობა, მკაცრი და არათანმიმდევრული აღზრდა, მშობლების განქორწინება, ცუდი კვება, ტყვიით მოწამლვა, თავის ტრავმა, ჰიპერაქტიურობის და ყურადღების დეფიციტის მიშვებული სიმპტომი, ორსულობის დროს ალკოჰოლის და კრეკ-კოკაინის გამოყენება.

მკვლევარები, რომლებიც ამ ტრადიციას ეკუთვნიან, ამაყობენ იმით, რომ მათი მიდგომა არის, როგორც  „ბიოლოგიური“ (ისინი აანალიზიბენ სხეულის სითხეებს და შეისწავლიან ტვინის სკანირებულ სურათებს), ისე „კულტურული“ (ისინი ეძებენ გარემოში მიზეზებს, რომლებიც გავლენას ახდენენ ტვინის მდგომარეობაზე და რომლის აღმოფხვრა შეიძლება სანიტარული ღონისძიებების გარკვეული ეკვივალენტით). სამწუხაროდ, ამ ანალოგიაში აშკარა ხარვეზები შეიმჩნევა. დაავადების ან აშლილობის განსაზღვრა  ნიშნავს, რომ ეს არის ტანჯვა, რომელსაც განიცდის ავადმყოფი მისი საკუთარი სხეულის მექანიზმების არასათანადო ფუნქციონირების გამო. მაგრამ, როგორც ჟურნალ „Science“-ის ერთ-ერთმა ავტორმა თქვა: „დაავადებათა უმრავლესობისგან განსხვავებით, როგორც წესი, აგრესორი კი არ მიიჩნევს აგრესიას პრობლემად, არამედ მისი გარემოცვა. აგრესიულ ადამიანებს შეიძლება მიაჩნდეთ, რომ ისინი ნორმალურად მოქმედებენ, ზოგიერთები კი სიამოვნებასაც იღებენ თავისი პერიოდული აგრესიული აფეთქებით და ეწინააღმდეგებიან მკურნალობას“. გარდა ბანალური ახსნისა, რომ ზოგიერთ ადამიანს და ადგილს ძალადობა უფრო მეტად ახასიათებს, ვიდრე სხვებს, საზოგადოებრივი ჯანდაცვის თეორიას არაფერი შეუძლია შემოგვთავაზოს. […]

„იმისათვის რომ გავიგოთ, თუ რა არის ძალადობა, უნდა დავივიწყოთ ჩვენი ზიზღი მისდამი და გავარკვიოთ, რატომ შეიძლება ის ზოგჯერ მომგებიანი იყოს პირადი და ევოლუციური თვალსაზრისით“.

არსებობს უამრავი მიზეზი იმისა, რომ ადამიანის აგრესია მიჩნეული იქნას არა როგორც დაავადება ან მოწამვლა პირდაპირი მნიშვნელობით, არამედ როგორც ჩვენი წყობილების ნაწილი. სანამ წარმოვიდგენდეთ ამას, ნება მომეცით გავფანტო ორი შიში.

პირველი ისაა, რომ ადამიანის ბუნებაში აგრესიულობის ფესვების ძიება ტოლფასია ძალადობის მიზეზების მიკუთვნებისა სასტიკი ადამიანების ცუდი გენებისადმი, ასევე შეურაცხმყოფელი ვარაუდისა, რომ ძალადობის მაღალი დონის მქონე ეთნიკურ ჯგუფებში ასეთი გენები უფრო მეტად უნდა იყოს გავრცელებული.

ეჭვგარეშეა, რომ ზოგიერთი ადამიანი თავისი ბუნებით უფრო ძალადობისკენ არის მიდრეკილი. დავიწყოთ მამაკაცებით: ყველა კულტურაში მამაკაცები კლავენ მამაკაცებს 20-40-ჯერ უფრო ხშირად, ვიდრე ქალები ქალებს. მკვლელთა დიდ ნაწილს წარმოადგენენ ახალგაზრდა მამაკაცები 15-დან 30 წლამდე. გარდა ამისა, ზოგიერთი მათგანი უფრო აგრესიულია, ვიდრე სხვა. ერთ-ერთი შეფასების თანახმად, ახალგაზრდა მამაკაცთა 7%-ის მიერ ჩადენილია ძალადობრივი დანაშაულის 79%. ფსიქოლოგებმა აღმოაჩინეს, რომ ინდივიდებს, რომლებსაც ძალადობისკენ აქვთ მიდრეკილება, გარკვეული ნიშნებით გამოირჩევიან. ისინი არ არიან ძალიან ჭკვიანები, არიან იმპულსუროები, ჰიპერაქტიუროები და განიცდიან ყურადღების დეფიციტს. მათ მიიჩნევენ „ოპოზიციური ტემპერამენტის“ მქონე ადამიანებად: ისინი გულღვარძლიანები არიან, ადვილად ღიზიანდებიან, ეწინააღმდეგებიან კონტროლს, მიზანმიმართულად გამოჰყავთ ადამიანები წყობიდან და თავისი დანაშაული შეუძლიათ სხვებს გადააბრალონ. ფსიქოპათები არიან ადამიანები, რომლებსაც არ გააჩნიათ სინდისი, მათგან ყველაზე სასტიკები მკვლელების მნიშვნელოვან პროცენტს შეადგენენ. ეს პიროვნული თვისებები ვლინდება ადრეულ ბავშვობაში და შენარჩუნებულია მთელი ცხოვრების განმავლობაში და დიდწილად მემკვიდრეობით არის მიღებული, თუმცა, რა თქმა უნდა, მთლიანად არა.

სადისტები, ფიცხი ადამიანები და სხვა მკვლელებად დაბადებულნი ძალადობის პრობლემის მხოლოდ ნაწილს წარმოადგენენ და არა მხოლოდ იმ ზიანის გამო, რომელსაც აყენებენ, არამედ აგრესიული პოზიციის გამო, რომელშიც, მათი წყალობით, სხვა ადამიანები აღმოჩნდებიან, და აიძულებენ მათ წინააღმდეგობის გაწევას და თავდაცვას. მაგრამ ჩემი მთავარი იდეა ის არის, რომ ისინი არ წარმოადგენენ პრობლემის მთავარ ნაწილს. ომები იწყება და მთავრდება, კრიმინოგენული სიტუაციის დონე მერყეობს, საზოგადოებები იცვლებიან მილიტარისტულიდან პაციფისტურზე და პირიქით ერთი თაობის ცხოვრების განმავლობაში, და ეს ყველაფერი ხდება გენების გამოვლინების ყოველგვარი ცვლილებების სიხშირის გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ დღეს ეთნიკური ჯგუფები განსხვავდებიან ძალადობის საშუალო დონის მიხედვით, ამ განსხვავებას არ სჭირდება გენეტიკური ახსნა, რადგან ჯგუფში ძალადობის დონე ერთი ისტორიული პერიოდის განმავლობაში შეიძლება შედარებული იქნას ნებისმიერი სხვა ჯგუფის მონაცემებთან სხვა პერიოდში. დღევანდელი თვინიერი სკანდინავები სასტიკი ვიკინგების შთამომავლები არიან, ხოლო ომების შედეგად დანგრეული აფრიკა, რომელიც მოჰყვა კოლონიალიზმის განადგურებას, ძალიან ჰგავს ევროპას რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ. ალბათ, ნებისმიერ ეთნიკურ ჯგუფს, რომელმაც დღევანდელ დღემდე მოაღწია, ახლო წარსულში ჰყავდა მებრძოლი წინაპრები.

მეორე საშიშროება შემდეგია: თუ ადამიანებს გააჩნიათ ძალადობის მოტივაცია, მათ არ შეუძლიათ არ გამოავლინონ ის, ან მუდმივად აგრესიულები უნდა იყვნენ, როგორც ტასმანიელი ეშმაკი მულტფილმიდან, რომელიც აქეთ-იქით აწყდება და ყველგან ქაოსი და  ნგრევა მოაქვს. ეს შიში ადამისდროინდელ იდეაზე რეაქციაა მკვლელი მაიმუნების, სისხლის წყურვილის, სიკვდილის სურვილის, ტერიტორიული ინსტიქტის და სასტიკი ტვინის შესახებ. რეალურად, თუ ტვინს ნამდვილად გააჩნია ძალადობის სტრატეგია, ეს სტრატეგიები გარემოებებით არის განპირობებული და დაკავშირებულია რთულ სისტემასთან, რომელიც გამოიანგარიშებს, როდის და სად უნდა გამოიყენოს ისინი. ცხოველებიც კი იყენებენ აგრესიას შერჩევით, რაც შეეხება ადამიანებს, რომელთა ლიმბური სისტემა უკავშირდება გაზრდილ შუბლის წილებს, ისინი, რა თქმა უნდა, უფრო გონივრულები არიან. დღესდღეობით ზრდასრულ ადამიანთა უმრავლესობა ისე ცხოვრობს, რომ საერთოდ არ იყენებს „ძალადობის კლავიშებს“. 

რა სახის მტკიცებულებები არსებობს იმასთან დაკავშირებით, რომ ევოლუციის პროცესში ადამიანებს შეეძლოთ ძალადობის თვითნებური მექანიზმების განვითარება? პირველი, რაც უნდა გვახსოვდეთ, რომ აგრესია არის ორგანიზებული, მიზანმიმართული საქმიანობა და არა მოვლენა, რომელიც შეიძლება დაიწყოს შემთხვევითი მარცხის შედეგად. თუ თქვენი ბალახის საკრეჭი აპარატი არ გაჩერდა მას შემდეგ, რაც თქვენ ბერკეტი ჩამოუშვით, და მან ფეხი დაგიზიანათ, თქვენ შეიძლება იფიქროთ, რომ ბერკეტი გაიჭედა ან რაღაც გატყდა. მაგრამ თუ ბალახის საკრეჭი აპარატი ჩასაფრებულია და გელოდებათ, როდის გამოხვალთ ფარეხიდან,  და შემდეგ დაგდევთ გაზონზე, თქვენ იძულებული გახდებით მიხვიდეთ დასკვნამდე, რომ ვიღაცამ იქ ჩიპი ჩააყენა შესაბამისი პროგრამით.

ის ფაქტი, რომ ჩვენი ბიძაშვილი შიმპანზეები არ თაკილობენ მიზანმიმართულ გენოციდს, ზრდის იმის ალბათობას, რომ ჩვენ ძალადობას მიგვაჩვია არა მხოლოდ კონკრეტული ადამიანური კულტურის კონკრეტულმა თვისებებმა, არამედ ევოლუციის ძალებმაც. ძალადობა ადამიანთა საზოგადოებაში მისი ისტორიის განმავლობაში და პრეისტორიულ პერიოდში - კიდევ უფრო ნათელი მინიშნებაა იმისა, რომ ჩვენ კარგად ვართ მასთან ადაპტირებული.

თუ კარგად დავაკვირდებით ადამიანის სხეულსა და ტვინს, შეიძლება მოვძებნოთ უფრო მკაფიო ნიშნები აგრესიისადმი მათი მიდრეკილებისა. მამაკაცის ტორსის დიდი ზომა, ძალა და მასიურობა ააშკარავებს ძალადობის ევოლუციური ისტორიის ზოოლოგიურ საიდუმლოებას მამაკაცთა მეტოქეობის დროს. არსებობს სხვა ნიშნებიც -  ტესტოსტერონის გავლენა დომინანტურობაზე, ძალადობისკენ მიდრეკილება, აღშფოთების ემოცია (კბილების რეფლექსური გამოჩენა და მუშტების შეკვრა), ვეგეტაციური ნერვული სისტემის რეაქცია მეტყველი სახელწოდებით „იბრძოლე ან გაიქეცი“ და ის ფაქტი, რომ ტვინის სისტემების შემაფერხებელმა დეზორგანიზაციამ (გამოწვეული ალკოჰოლით, ამიგდალის, შუბლის წილის დაზიანებით ან გენების დეფექტით, რომელიც ჩართულია სეროტონინის მეტაბოლიზმში) შეიძლება გამოიწვიოს აგრესიული თავდასხმა, რომელიც ინიცირებულია ლიმბური სისტემის ნერვული სქემების მიერ.

ბიჭები ყველა კულტურაში ნებაყოფლობით მონაწილეობენ სასტიკ თამაშებში წესების გარეშე, რაც, უდავოდ, წარმოადგენს ჩხუბისთვის მზადებას. [...] ბავშვებიც ავლენენ ძალადობას დიდი ხნით ადრე, სანამ მათზე გავლენას იქონიებენ სამხედრო სათამაშოები ან კულტურული სტერეოტიპები. ყველაზე აგრესიული ასაკი  სიჭაბუკე კი არ არის, არამედ ადრეული ბავშვობა: ბოლო დროს ჩატარებული დიდი კვლევის მონაცემების მიხედვით, ორი წლის ასაკის ბიჭების თითქმის ნახევარი და გოგონების ოდნავ მცირე პროცენტი ჩხუბობს, იკბინება და წიხლებს იქნევს. მისი ავტორი ხაზგასმით აღნიშნავს: „ბავშვები არ კლავენ ერთმანეთს, იმიტომ, რომ ჩვენ არ ვაძლევთ მათ ხელში დანებს და პისტოლეტებს. კითხვა ... რომელზეც ჩვენ ვცდილობდით პასუხის გაცემას ბოლო ოცდაათი წლის განმავლობაში - როგორ სწავლობენ ბავშვები აგრესიას. მაგრამ ეს არასწორი კითხვაა. სწორი კითხვა შემდეგია: როგორ სწავლობენ ისინი აგრესიის შეჩერებას“. 

ძალადობა მთელი ცხოვრების მანძილზე აისახება ადამიანის გონებაზე. დამოუკიდებელი კვლევის მონაცემების მიხედვით, რომელიც რამდენიმე ქვეყანაში ჩაატარეს ფსიქოლოგებმა დუგლას კენრიკმა და დევიდ ბასომ, 80%-ზე მეტი ქალი და მამაკაცთა 90% ფიქრებში კლავს იმ ადამიანებს, რომლებიც არ მოსწონთ, განსაკუთრებით კონკურენტებს სასიყვარულო ურთიერთობებში, მიმღებ მშობლებს და მათ, ვინც საჯაროდ შეურაცხყოფას აყენებს. ყველა კულტურის ადამიანი იღებს სიამოვნებას, როდესაც ფიქრობს მკვლელობის შესახებ, თუ ვიმსჯელებთ პოპულარული დეტექტიური მოთხრობების, კრიმინალური დრამების, ჯაშუშური ტრილერების, შექსპირის ტრაგედიების, ბიბლიური ისტორიების, საგმირო მითების და ბილინების მიხედვით. [...] ადამიანებს ასევე მოსწონთ სტილიზებული ბრძოლების ყურება, რომლებსაც ჩვენ ვუწოდებთ „სპორტს“: შეჯიბრება სროლაში, დევნა, ჩხუბი, სადაც არის გამარჯვებული და დამარცხებული. თუ ენის მიხედვით ვიმსჯელებთ, ბევრი სხვა ქმედება აღიქმება, როგორც აგრესიის ფორმა: ინტელექტუალური კამათი (იდეის ან მისი მომხრის განადგურება), სოციალური რეფორმები (დამნაშავეობის დამარცხება, ბრძოლა ტენდენციურობასთან, ომი სიღარიბესთან, ომი ნარკოტიკებთან) და დაავადებათა მკურნალობა (შიდსის დაძლევა, სიმსივნის წინააღმდეგ ბრძოლა).

სინამდვილეში კითხვა, რა არ მოხდა ისე, როგორც საჭიროა (სოციალურად ან ბიოლოგიურად), როდესაც ადამიანმა ჩაიდინა ძალადობა, არასწორად არის დასმული. თითქმის ყველა ჩვენგანი აღიარებს, რომ ძალადობა აუცილებელია - საკუთარი თავის, ოჯახის, უდანაშაულო მსხვერპლის დასაცავად. მორალისტი ფილოსოფოსები აღნიშნავენ, რომ არსებობს გარემოებები, რომელშიც წამებაც კი გამართლებულია, მაგალითად, როდესაც დაპატიმრებულმა ტერორისტმა აამოქმედა ბომბი საათის მექანიზმით ხალხმრავალ ადგილას და უარს ამბობს ამ ადგილის მითითებაზე. საერთოდ, ეწოდება თუ არა გონების აგრესიულ წყობას გმირული ან პათოლოგიური, ხშირად დამოკიდებულია იმაზე, თუ ვის ინტერესებს ემსახურება ის. თავისუფლებისათვის მებრძოლი თუ ტერორისტი, რობინ ჰუდი თუ ქურდი, წესრიგის დამცველი მოხალისე ორგანიზაციის წევრი თუ  ლინჩის წესის მომხრე, დამცველი თუ მილიტარისტი,  წამებული თუ კამიკაძე, გენერალი თუ ბანდის ბელადი - ეს სუბიექტური, შეფასებითი მსჯელობაა და არა მეცნიერული კლასიფიკაცია. ეჭვი მეპარება, რომ სახელგანთქმული გმირების უმრავლესობის თავის ტვინი ან გენები განსხვავდებიან მათ მიერ მსჯავრდებულ ორეულთა ტვინისა და გენებისგან.

ამ საკითხში მე ვეთანხმები რადიკალ მეცნიერებს, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ჩვენ არასოდეს გავიგებთ რა არის ძალადობა, თუ შევისწავლით ამისადმი მიდრეკილი ადამიანების მხოლოდ ტვინსა ან გენებს. ძალადობა არა მხოლოდ ბიოლოგიური და ფსიქოლოგიური, არამედ სოციალური და პოლიტიკური პრობლემაა. მიუხედავად ამისა, ფენომენები, რომლებსაც  ჩვენ ვუწოდებთ „სოციალურს“ ან „პოლიტიკურს“, - ეს არ არის გარე მოვლენები, რომელიც, როგორც ლაქები მზეზე, მისტიკურ გავლენას ახდენენ ადამიანთა საქმეებზე, ეს არის შეხედულებები, რომლებსაც იზიარებენ ინდივიდუმეები კონკრეტულ ადგილსა და დროზე. ასე, რომ ძალადობა შეუძლებელია  გაგებული იყოს ადამიანის ყოველმხრივ გააზრების გარეშე. […]

ძალადობა რომ გაგებული იყოს, პირველი, რაც უნდა გაკეთდეს, უნდა დავივიწყოთ მის მიმართ ზიზღის შესახებ და გავარკვიოთ,  რატომ შეიძლება ის ზოგჯერ მომგებიანი იყოს პირადი და ევოლუციური თვალსაზრისით. ამისათვის აუცილებელია კითხვის ახლებურად ფორმულირება: არა რატომ ხდება ძალადობა, არამედ როგორ ვახერხებთ მის თავიდან აცილებას. მორალი, საბოლოო ჯამში, არ გაჩენილა დიდი აფეთქების დროს და არ შეუვსია სამყარო, როგორც ფონის რადიაციას. ის ჩვენმა წინაპრებმა გამოიგონეს მორალურად ნეიტრალური პროცესის მილიარდობით წლების შემდეგ, რომელიც ცნობილია, როგორც ბუნებრივი შერჩევა.

Regina Munch on Chris Lehmann’s The Money Cult: Capitalism, Christianity, and the Unmaking of the American DreamChris Lehmann, The Money Cult: Capitalism, Christianity, and the Unmaking of the American Dream, Melville House Publishing, 2016, 432pp

https://acton.org/pub/religion-liberty/volume-10-number-3/how-christianity-created-capitalism


https://marginalia.lareviewofbooks.org/capitalism-religion-money-became-god/

https://www.higherperspectives.com/rarest-personality-type-2492241254.html