ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა.
როგორ შეუძლია ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს ადამიანის სამყაროს შესწავლისას მასზე ზეგავლენის მოხდენა? როგორია მეტაფიზიკის, ეთიკის, ესთეტიკის, ლინგვისტიკის, ლიტერატურათმცოდნეობის პრაქტიკული შესაძლებლობები ჩვენი ცივილიზაციის ტრანსფორმაციაში? ქვემოთ მოცემულია ამერიკელი ლიტერატურათმცოდნის, პრინსტონის უნივერსიტეტის (აშშ) სლავისტიკის პროფესორის კერილ ემერსონის სტატია. აქ ჩამოთვლილია ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში დიდი ხნის წინ მომწიფებული ძირითადი მიმართულებები. სტატია პირველად გამოქვეყნდა ინგლისურ ენაზე, როგორც ჩემი წიგნის „ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა. მანიფესტი“ წინასიტყვაობა (2012). [1] ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნდა მარინა ლიტვინოვას თარგმანით ჟურნალში „ნოვოე ლიტერატურნოე ობოზრენიე“.
კერილ ემერსონი
მ. ე. ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა: ჩვენი პროფესიის მომავლის პროლოგი
მანიფესტი უჩვეულო ჟანრია. ის აუწყებს აწმყოს მიუღებლობის, ქმედებათა აუცილებლობის შესახებ. ის ზღვარია, მიჯნა, რომლის მიღმა სხვადასხვა პრინციპები უნდა მოქმედებდნენ. მაგრამ ყველაზე წარმატებული მანიფესტები ყოველთვის წარსულს მიმართავდნენ. მანიფესტი მგრძნობიარეა ისტორიის რღვევის და გადამწყვეტი მომენტების მიმართ, და მომავლის მწვერვალიდან საკუთარ თავში მაცნეს ხედავს, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მოწოდებები არ პოულობენ გამოძახილს. თუმცა, როგორც წესი, ასე ხდება. მანიფესტი ასრულებს თავის ტრანსფორმაციულ მისიას, თუ მომავლის მეთოდებისა და მიზნების აღწერისას არ ვარდება უტოპიაში და აპოკალიფსით არ იმუქრება. მანიფესტებს განასხვავებს შემმართებლური რწმენა, რომ კაცობრიობა არის და იარსებებს. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ტრანსფორმაციულ ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს, მ. ე ს. აზრით, აქვთ ხანგრძლივი და მდიდარი წინაისტორია.
მანიფესტს წინ უძღვის ორი ათეული წიგნი და მრავალი სტატია რუსულ და ინგლისურ ენებზე, რომლებშიც ამა თუ იმ სახელწოდებით აპრობირებულია მისი იდეები სხვადასხვა ჰუმანიტარულ დისციპლინებში. ამ აპრობირებულ კონცეფტებს შორისაა: „იმპროვიზაციული საზოგადოება“, „ტრანსკულტურა“, „დეჰუმანისტიკა“ (იგივე, რაც ჩვენი დისციპლინაა, მაგრამ მას არ გააჩნია მისი ცოცხალი სუბიექტები), ფუტურისტიკა, მინიმალური ან „ღარიბი“ რელიგია, „პოსსიბილისტიკა“.
ამ წიგნში თქვენ იხილავთ ყველა ჩამოთვლილ თემას, მაგრამ მათი არსი უფრო დახვეწილია, ნეოლოგიზმები მრავლად მოყვანილი, ინტელექტუალური კონტექსტი გაღრმავებული და უფრო პოლემიკური. მ. ე. იწყებს და ამთავრებს წიგნს ნამდვილი მანიფესტის წესების მიხედვით: დასაწყისში აღწერილია ყველაფერი, რაც ხელს უშლის პროგრესს, ბოლოს მოცემულია „ინსტრუქცია“ პრაქტიკული რჩევებით. ეს უკანასკნელი მოიცავს „რეალობის აღდგენას, რომელიც გამორჩა ზუსტ მეცნიერებებს“, ახალ ჰუმანიტარულ დისციპლინებს (უკვე არსებული მეცნიერებების დაახლოვების ჩვენი პრაქტიკისგან განსხვავებით), ასევე „ჰუმანიტარული ინოვაციების უნივერსიტეტის ცენტრის“ პროექტს, სადაც ჩვენი „საინფორმაციო სამყარო“ შეძლებს სტრატეგიების გამომუშავებას „ტრანსფორმაციულ მულტი-სამყაროდ“ რომ გარდაიქმნას. ცენტრის ან მოედნის ძიება - მ. ე. დამახასიათებელი ნიშანია. 1980-იან წლებში მოსკოვში მან ჩაატარა „დიალოგური აზროვნების ექსპერიმენტები“. ხოლო 1990-იანი წლების ბოლოს, უკვე ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ეს სემინარები გადაიზარდა „კოლექტიურ იმპროვიზაციებში“ საუნივერსიტეტო კამპუსებში. ამ სემინარების მიზანია - კრეატიულობის, ინტელექტუალური ტექნოლოგიების და სულიერების როლის შესწავლა ყოველდღიური აზროვნების პროცესში. მ.ე. წიგნი მანიფესტიც არის და გზამკვლევიც ამ განვითარებადი ვირტუალური ინფრასტრუქტურისთვის. აწმყოს კრიტიკასა და სამოქმედო პროგრამას შორის გზავნილი-გაფრთხილებაა: ჰუმანისტიკა, რომელსაც ასეთი დიდი პოტენციალი აქვს და აღჭურვილია ბრწყინვალედ განათლებული პერსონალით, უმწეო არსებობას ეწევა, ზუსტი განმარტების და თავდაცვის საშუალებების გარეშე. ზოგჯერ ჩნდება ეჭვი, აქვთ თუ არა სწავლულ ადამიანებს საკმარისად მაღალი კვალიფიკაცია, რომ ასწავლონ სხვებს ან შექმნან კონკურენტუნარიანი პროდუქცია. ჩვენ, ჰუმანიტარებმა, როგორ უნდა დავაღწიოთ თავი არასრულფასოვნების, უხერხულობის კომპლექსს, გამოუსადეგარობის განცდას და თავის გამართლების სურვილს, რომელიც ჩნდება მაშინ, როდესაც ჰუმანისტიკას ვადარებთ ცოდნის სხვა სფეროებს და ტექნოლოგიებს?
ყველაზე მართებულია იმით დაწყება, რასაც ე. უწოდებს „დიფერენციალურ ეთიკას“. [2] ეს პერსონალიზმის მისი საკუთარი განშტოებაა. ამ თავში ჩვენ ვხედავთ ღრმად შესვლას მიხეილ ბახტინის ეთიკურ ფილოსოფიაში. ე. დამატებით მნიშვნელობას აძლევს ერთგვაროვან ოქროს წესს, რომელსაც საფუძვლად უდევს ადამიანის ნების ურთიერთშექცევადობა, ალმასის წესით, მრავალწახნაგოვანის და განსხვავებების გამთვალისწინებლის: „აკეთეთ ის, რაც სხვებს სჭირდება, და რასაც თქვენ გარდა ვერავინ გააკეთებს“. თუმცა, „არსებული ყოფიერების უნიკალურობა იძულებით სავალდებულოა“ (ბახტინის ფრაზა), ის ნაკლებად ეხმარება, როდესაც საქმე ეხება სამართლიანობას, ან თუნდაც გამართლებას. მიუხედავად ამისა, ეს საუკეთესო იარაღია იმისათვის, რათა წინააღმდეგობა გაუწიო თავს მოხვეულ იდეოლოგიას და არ დანებდე თავგანწირვის პასიურ რიტორიკას. მოიქეც ალმასის წესის მიხედვით - და მოთხოვნადი იქნები. თუ ასე იმოქმედებთ, ახლობელ ადამიანთან ყოველთვის გვერდით იქნები.
მაგრამ ჰუმანიზმის, თეორიებისა და წესების პრინციპების დაცვა საკმარისი არ არის. საჭიროა ახალი მეცნიერული ფორმები, რათა დაკანონდეს ბოლომდე არ ჩამოყალიბებული, მომავალზე ორიენტირებული იდეები. აკადემიურად დაკანონებული ჟანრების მიმდინარე რეესტრი უნდა გაფართოვდეს უფრო „შემოქმედებითი, შეკვეცილი, ენერგიული“ ფორმების ხარჯზე, რაც დამახასიათებელია ღრმა აზროვნებისთვის. ჩანაწერები, მანიფესტები, თეზისები, აფორიზმები, ფრაგმენტები წარმოადგენდნენ წარსული ეპოქის სწავლული სიბრძნის პრეამბულას, დღეს ისინი მიჩნეულია მოყვარულთა ინსტრუმენტად ან იყენებენ ნაკლებად წიგნიერი ბლოგები და ჩატრუმები. ე. ჯერ კიდევ 1982 წელს თავის „ესსეში ესსეს შესახებ“ წერდა: ჩვენ ახლა განსაკუთრებით გვჭირდება თავშეკავება, ლაკონურობა და ჰიპოთეტურობა „თამამი მოსაზრებებისა და ფრთხილი დასკვნების“ გასაკეთებლად. [3]
ე., რა თქმა უნდა, ესმის, რომ რთულია თამამი ჰიპოთეზების შეჩერება ფრთხილი დასკვნების ზღვარზე, ანუ მათთვის ბევრი უფლების არ მიცემა. როგორც კი სადავეებს მოუშვებენ, ისინი დაუყოვნებლივ იწყებენ აქტიურობას, იძენენ მხარდამჭერებს და მოიპოვებენ აღიარებას, იწყებენ თავისი ყოვლისმომცველი სისტემური ხასიათის დამტკიცებას და, შესაბამისად, აცხადებენ, რომ ჭეშმარიტებას განასახიერებენ. ე, როგორც იმ ქვეყნის მემატიანე, რომლის ყოვლისმძლე იდეოლოგია ჩამოინგრა ორი ათეული წლის წინ ყველაზე სასაცილო და ტრაგიკული გზით, - დანგრეული სისტემის გადარჩენილ ნანგრევებზე ადამიანის თავისუფლების მარცვლის აღმოცენების სპეციალისტია. ეს თავისუფლება მისი წიგნის ერთ-ერთი თემაა.
მეორე, არანაკლებ ძლიერი თემაა - ჰუმანიტარული ორგანიზმები, რომლებიც, როგორც სხვა ნებისმიერი ორგანიზმი, აუცილებლად იცვლება გარემოში მომხდარ ცვლილებებთან ერთად. ჩვენ კი, უმეტესწილად, შენიშნავს ე., მხოლოდ იმას ვაკეთებთ, რომ ვწუწუნებთ. იგი შიშობს, რომ, ჩვენ თუ ვერ მოვასწრებთ საკუთარი თავის შეცვლას, საკუთარი უზენაესობის გაცნობიერებას კულტურაში, ჰუმანიტარები (ჰუმანიტარულ მეცნიერებებთან ერთად) ამოწყდებიან, როგორც უსარგებლო ფუფუნება. წინასიტყვაობაში ის პირდაპირ მიიჩნევს საკუთარ თავს კრიზისულ მენეჯერად. და რბილი თავაზიანობით (მინდა აღვნიშნო, რომ რბილი თავაზიანობა - მისი ბუნების ძვირფასი თვისებაა) უწყრება სიტყვაკაზმული ხელოვნების მსახურთ იმის გამო, რომ ისინი ეძლევიან ნოსტალგიას, საკუთარი თავისადმი სიბრალულს, ზოგჯერ აღშფოთებას, და უპირატესობას ანიჭებენ ქვად ქცეული ტექსტების და უძველესი ტრადიციების („კანონების“) წყნარ ყურეს, ერთი სიტყვით, ყველაფერ იმას, რაც პარალიზებს ნებისმიერ მოქმედებას. ფუტურისტებისგან განსხვავებით, ვისთვისაც კულტურული მემკვიდრეობის უარყოფა და ძაგება იყო პრინციპის საქმე, ჩვენ უნდა ვეძებოთ დაგროვილი კულტურული სიმდიდრის აღორძინების გზები. გაჩნდა პრეფიქსის „პოსტ“ გამოყენების ცუდი ჩვევა - პოსტმოდერნი, პოსტკომუნიზმი, პოსტ-ჰუმანიზმი, პოსტომის ანუ ომის შემდგომი პერიოდი. ამ პრეფიქსის ქვეტექსტი წარსულისკენაა მიმართული და ყოველთვის რეაქტიული და „რეაქციულია“. ქმედითი პრეფიქსია, როგორც ე. აღნიშნავს, „პროტო“, და უფრო უკეთესია, ვიდრე „პოსტ“. „პროტო“ მიუთითებს, სად ჩვენ, სავარაუდოდ, მივდივართ და არა საიდანაც ჩვენ, სამწუხაროდ, მოვედით. მიმართულება, რა თქმა უნდა, მოცემულია აბსტრაქტულად, მაგრამ ვინ დაიწყებს კამათს, თუ წარსულს კუდში არ მისდევ და გამოდიხარ, როგორც მომავლის წინამორბედი, ეს ახდენს შემოქმედებითი ენერგიის მობილიზებას. იმისათვის, რომ იპოვო ახალი გზა, მას სახელი უნდა მისცე, აუცილებელია მუდმივად იფიქრო ახალი სიტყვების შექმნის შესახებ უცნობი, მაგრამ მოსალოდნელი კონტურების ასახსნელად. „გულწრფელად ვიტყვი, - ამბობს მიხაილ ე. 2002 წლის ნოემბერს გაზეთ „ქრონიკის უმაღლესი განათლების შესახებ“ მიცემულ ინტერვიუში, - ჩემი საყვარელი ინტელექტუალური საქმეა ახალი დისციპლინების, ახალი მეთოდების გამოგონება... ამით უნდა იყოს დაკავებული ჰუმანისტიკა - ეძებოს არსებული დისციპლინების ენაში ლაკუნები და ხარვეზები და შეეცადოს მათ შევსებას“. [4]
ყოვლისშემძლე რუსულ დოგმას „ნივთისთვის სახელის მიცემა - ნიშნავს მის შექმნას“, ჩვენ ჯერ კიდევ დავუბრუნდებით. ჯერ კი მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ სიცარიელე და ლაკუნები ენებში არ უნდა იყოს შევსებული მხოლოდ ლექსიკის შევსების მიზნით. არსებითად, ე, ჰუმანისტიკის განახლების თანამედროვე მოდელების კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია სიტყვების სიჭარბე. „წარმოიდგინეთ ბოტანიკა სოფლის მეურნეობის, მეტყევეობის და მებაღეობის, ანუ პრაქტიკული და ექსპერიმენტული ბაზის გარეშე, - აღნიშნავს იგი თავში „დასკვნის ნაცვლად“. - ან კოსმოლოგია კოსმონავტიკის და კოსმოსური ტექნოლოგიების გარეშე ... და მაინც, სწორედ ასეთი მდგომარეობაა დღეს ჰუმანისტიკაში. ჰუმანიტარული მეცნიერებები იმის ნაცვლად, რომ შეექმნათ საკუთარი პრაქტიკული და ექსპერიმენტული სფეროები, ჩაეფლენ სქოლასტიკაში“. ე შთაგონებულია რწმენით, რომ სიტყვა უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე ლექსიკონის შევსების ინსტრუმენტს: არა მხოლოდ აზრობრივი ლაკუნების შევსების საშუალებას, არამედ მნიშვნელოვანი ღირებულებების გენერატორებს. თავისი კვლევებით ის გვაგონებს ასტროფიზიკოსს, რომელიც ავსებს ვარსკვლავთა ცის რუკას, აღმოაჩენს ახალ პლანეტებს ინტუიციისა და ორბიტების მიკროსკოპული რხევების რთული გაანგარიშების ან პატარა ციმციმის საფუძველზე ვარსკვლავების ზედაპირზე.
მიზანმიმართულ ქმედებებზე გადასვლის ნაცვლად, ჰუმანიტარები კუთხე-კუთხე იმალებიან და წუწუნებენ. მიმოიხედეთ ირგვლივ და მოისმინეთ, რას ლაპარაკობენ: ციფრულმა ტექნოლოგიებმა გულგრილი გახადა თანამედროვე სამყარო, ისინი ანადგურებენ მის მთლიანობის, ართმევენ მას ინდივიდუალურ თვისებებს და მეტისმეტად აჩქარებენ პროგრესს. ე. მტკიცედ გამოთქვამს პროტესტს. ადრე არასოდეს, - ამბობს ის, - ჰუმანიტარებს არ ჰქონდათ ასეთი ეფექტური გზები „შეენარჩუნებინათ სახე“ (პირდაპირი მნიშვნელობით) და მოეძებნათ თანამოაზრენი. არასოდეს მანძილს დროსა და სივრცეში არ ჰქონდა ასე მცირე მნიშვნელობა ადამიანების, კონცეფციების დაახლოვებისთვის, სიხარულის მომტანი სამეცნიერო აღმოჩენებისთვის. არასდროს ინფორმაციის შენახვისა და მოძებნის საკითხი ასე ახლოს არ იდგა საუკეთესო გამოსავალის მოძებნამდე. რა თქმა უნდა, ონლაინ ტექსტი არ არის წიგნი, რომელსაც თაროდან ჩამოიღებ. და რა თქმა უნდა, კომპიუტერის ეკრანთან საუბარი განსხვავდება ცოცხალ ადამიანებთან ურთიერთობისგან. მაგრამ დღევანდელი რეალობა მოითხოვს, რომ შევცვალოთ დამოკიდებულება ჩვენი ფიზიკური არსებობის, ან, ყოველ შემთხვევაში, ადამიანის სხეულის სასურველი სითბოს მიმართ, წინააღმდეგ შემთხვევაში ვერ შევინარჩუნებთ გონებრივ და ემოციურ ბალანსს. ადამიანს ახასიათებს გამომგონებლობა ყველა სხვა ცოცხალი ორგანიზმისგან განსხვავებით: ჩვენ შეგვიძლია, თუ ერთად ვიმოქმედებთ, მოვიფიქროთ, როგორ დავაღწიოთ თავი ხაფანგს, ან ვაქციოთ ის რაღაც სახლის მსგავსად. პერსპექტივა არ აქვს რწმენას, რომ, თუ ტრადიციულ წესებს არ დავიცავთ, ჩვენ აღმოვჩნდებით ცვალებად კიბერსივრცეში და დავკარგავთ მარადიულ, ჩვენთვის ძვირფას ღირებულებებს. ეს შიში არ გვტოვებს ათასობით წლებია. [5] ამას არ უნდა ვუპასუხოთ საკუთარი თავისადმი სიბრალულით ან პანიკური შიშით, არამედ შემოქმედებითი გაბედულობის ახალი ტალღის, წარსულის შენარჩუნების და მასთან ურთიერთქმედების ახალი ფორმების ძიებით, არსებული და განვითარებადი ღირებულებების ახალი განმარტებებით. ჩვენთვის უკვე დიდი ხანია ცნობილია „ტექტონიკა“, „ელექტრონიკა“, „მნემონიკა“, დაე იყოს კიდევ „კულტურონიკა“. ჰუმანისტიკა, ისევე როგორც უფრო აბსტრაქტული მეცნიერებები, ახლა მშვენიერ პოზიციებს იკავებს გაბედული ნახტომის გასაკეთებლად. დროა მივმართოთ სინთეზს „ევრიკას“ მეთოდით, არ დავეყრდნოთ სტატისტიკას და არსებულ ნორმატივებს, რომლებიც მტკიცედ აკავშირებენ სოციოლოგიურ დისციპლინებს წარსულსა და აწმყოსთან (სწორედ ამ ბორკილებს - არა აქვს მნიშვნელობა სამართლიანად, თუ არა - აჰყავს ისინი მეცნიერების რანგში). უფრო თამამად მოაზროვნე ბუნებისმეტყველებას ყოველთვის სჭირდებოდა ჩვენი პროდუქცია და უყვარდა იგი. იმის ნაცვლად, რომ ექსპერიმენტების ჩატარების საკუთარი გზა მოძებნონ, ჰუმანიტარები წუწუნებენ და ძალიან ხშირად მიმართავენ ტრუიზმს. ადამიანის გონება, ასეთი პირადი და უნიკალური, არ შეიძლება იყოს ექსპერიმენტების ობიექტი, რომელსაც ასე ძალიან პატივს სცემენ სამეცნიერო ლაბორატორიებში.
ე. აღნიშნავს, რომ ჩვენ საკმაოდ დიდი ხანია დავუქვემდებარეთ ოსტრაკიზმს მეცნიერის ლაბორატორია. სიცრუეა, რომ ლაბორატორიაში ადამიანს გამოიკვლევენ, როგორც უგულო, პროგნოზირებად მექანიზმს, აქცევენ ნივთად. თეატრი, მუსიკა, ბალეტი - სასტიკ წესებს დამორჩილებული კოლექტივების კლასიკური მაგალითია, რომლებსაც აერთიანებს საერთო მიზანი. ისინი ერთად ატარებენ ექსპერიმენტებს და იღებენ საქებ, ყველასთვის სასურველ შედეგს. მაგრამ ე არ ჩერდება საშემსრულებლო ხელოვნების მონაწილეთა ყოველდღიურ ერთობლივ შრომაზე. ოთხმოციან წლებში მან მოახერხა მეცნიერისა და მწერლის შრომა ლაბორატორიული გაეხადა - ეს ინდივიდუალური შემოქმედების ყველაზე ძლიერი ბასტიონია. გამომდინარე მოსაზრებიდან, რომ კომუნიკაციას, როგორც შეგნებულ შემოქმედებით პროცესს, შეუძლია გადალახოს მარტივი საუბრის საზღვრები „კონფიდენციალურობის, განმარტოების და მედიტაციის“ საშუალებით, მან გამოიგონა „იმპროვიზაციული გაერთიანებები“, რომლებიც აერთიანებენ მწერლებს. ისინი რიგრიგობით ჩაღრმავდებიან ან მრავალგანზომილებიან აზროვნებაში, ან ერთგანზომილებიან მეტყველებაში. ანუ სარგებლობენ მყუდროების უპირატესობით და სიამოვნებას იღებენ წარმოთქმული სიტყვისგან. ამგვარად, ისინი უკავშირებენ „ორატორული ხელოვნების დასავლურ გამოცდილებას აღმოსავლურ უსიტყვო მედიტაციას“. [6]
ის, რაც ექსპერიმენტი იყო ოთხმოციან წლებში, ახლა ნორმად იქცა - ტექსტური შეტყობინებების გაცვლა “nonstop”-ის რეჟიმში. ჩნდება კითხვა, რატომ წუწუნებენ ჰუმანიტარები სიხარულის გამოხატვის ნაცვლად? ძალიან ხშირად ჩვენ რაღაცაზე ვართ ნაწყენი, გვენატრება წარსული, მივმართავთ თავდაცვას. და, რაც ყველაზე ცუდია, - გვძულს ახალი ტექნოლოგიები. გასაკვირი არ არის, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია კორპორაციების ყურადღების და ნდობის მოპოვება (მათ შორის, საკუთარი უნივერსიტეტების), რომლებიც აწარმოებენ ყველაზე დიდ საბაზრო მოთხოვნილების მქონე პროდუქციას: ბომბებს, სამომხმარებლო საქონელს და მომსახურებას, ყველაფერს, რაც საჭიროა დასასვენებლად, ლამაზად შეფუთულ ინფორმაციას და კომპიუტერულ ტექნოლოგიებს.
თავში „მიხეილ ბახტინი და ჰუმანისტიკის მომავალი“ [7], დასაწყისში ე პატივს მიაგებს მიხეილ ბახტინის, პირველი რუსი მოაზროვნე-ტრანსკულტურისტის ხსოვნას. ე წიგნის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო პარადოქსია ის ფაქტი, რომ ბახტინი, ე განსხვავებით, იყო ტექნოფობი - ის ვერ იტანდა ტექნიკურ ინოვაციებს. ტელეფონიც კი ზედმეტად მიაჩნდა. როგორ შეიძლება ამ სიძულვილის, მოწყობილობების მიმართ არ დაინტერესების ახსნა, რომლებიც უზრუნველყოფენ სწრაფ კომუნიკაციას შორს მყოფ თანამოსაუბრესთან? დაკავშირებულია ეს სურვილთან ხედავდეს მოსაუბრეს და ისმენდეს არაფრით არ დამახინჯებულ საუბარს? თუ ინსტინქტურ გრძნობასთან, რომ ტექნიკა ყოველთვის აჩქარებას გვაიძულებს? აჩქარება ხელს უშლის ადამიანებს შორის ურთიერთობას და ხელოვნების გააზრებას. ალბათ, ბახტინისთვის საინტერესო და მნიშვნელოვანი იყო დიალოგი შორეულ წარსულს ჩაბარებულ ცნობიერებასთან, რომელთანაც კომუნიკაცია გაქვთ ქაღალდზე აღბეჭდილი სიტყვების მეშვეობით, ანუ დიალოგი მკვდარ და წარმოსახვით და არა ცოცხალ თანამოსაუბრესთან, რომელსაც ახლავე შეგიძლიათ ტელეფონით დაუკავშირდეთ. ბახტინი გადარჩა სტალინის ეპოქაში, როდესაც საუბარი ფასდაუდებელი და ხშირად საშიში იყო. ჩვენ დროში შეგიძლიათ ისაუბროთ ვისთანაც გსურთ და რამდენიც გსურთ, თქვენ ხელთაა პატარა მობილური მოწყობილობა. ე არ არის ბახტინის არქაული მსოფლმხედველობის მომხრე. მაგრამ მისთვის ახლოა ბახტინის შეხედულებები კულტურების ჰიბრიდულ ბუნებასა და ცენტრიდანულ ენერგიაზე, გონების გარდაუვალ შეზღუდვებზე, რომელიც თავისთავად დომინირებს.
ე დასვა ბახტინისთვის დამახასიათებელი ორი კითხვა, რომელიც ეხება ჰუმანისტიკის შემდგომ განვითარებას თანამედროვე პროტო-გლობალურ სამყაროში. „საკმარისი თუა პლურალისტური სამყაროს მოდელი, რომელიც შედგება მრავალი თვითღირებული, საკუთარ თავში ჩაკეტილი კულტურებისგან, ახალი ინტერკულტურული მიმდინარეობების და ურთიერთკავშირის გასაგებად? თუ თანამედროვე გლობალისტიკამ უნდა შეიმუშაოს ახალი მოდელი, რომელიც გამოიწვევდა მოზაიკის პლურალისტურ მოდელს, ისევე, როგორც პლურალიზმმა ოდესღაც გამოიწვია „დნობის ქოთნის“ მოდელი და კულტურის „უნივერსალური“ კანონი? მულტიკულტურალიზმიდან ტრანსკულტურაზე გადასვლა ემ წიგნის (ელენ ბერისთან თანაავტორობით) “Transcultural Experiments: Russian and American Models of Creative Communication“, 1999 წ. („ტრანსკულტურული ექსპერიმენტები: შემოქმედებითი კომუნიკაციის რუსული და ამერიკული მოდელები“) ცენტრალური თემაა. ამ პრობლემების მიმართ სამეცნიერო საზოგადოების ინერტული დამოკიდებულება უსასრულოა. მაგრამ ემ არ არის ერთადერთი, რომელიც ცდილობს თავისი კოლეგების გამოცოცხლებას და ჰუმანიტარული პროგრამების და სასწავლო კურსების სტრუქტურის გადახედვას - ის კარგ კომპანიაშია. ემ წიგნთან “The Transformative Humanities: A Manifesto” [„ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა. მანიფესტი“] ერთად სასარგებლო იქნება ანთოლოგიის (2009) წაკითხვა, რომელიც იმავე თემას მიეძღვნა. სტეფან გრინბლატმა, შემდგენელმა და რედაქტორმა, მას უწოდა „კულტურის მობილობა. მანიფესტი“ [Stephen Greenblatt, “Cultural Mobility: A Manifesto”] [8].
გრინბლატი ასევე მიიჩნევს ჩვენი ეროვნული ენებისა და ლიტერატურების დაყოფას დამოუკიდებელ ინსტიტუციონალურ ერთეულებად ძლიერ დაბრკოლებად პროფესიის გაჯანსაღების გზაზე, რადგან გულისხმობს (და წაახალისებს) ჰუმანიტარული დისციპლინების უფრო მეტ სტაბილურობასა და სტერილურობას, ვიდრე სინამდვილეშია. გულუბრყვილობაა იმის მიჩნევა, - ამბობს ის, - რომ სადღაც არსებობს „მტკიცე, ჰარმონიული, იდეალურად შეკავშირებული ნაციონალური ან ეთნიკური ჯგუფები" (2). სამყაროს ნორმალური მდგომარეობა ყოველთვის უსასრულოდ ჰიბრიდული და დენადი იყო. „არამყარი ილუზია მკვიდრი ადგილობრივი ლიტერატურების შესახებ, რომლებიც ძლივს, შემთხვევიდან შემთხვევამდე მიემართება საზღვრებისკენ, გაჩნდა მე-19 საუკუნეში და მე-20 საუკუნის დასაწყისში ბიუროკრატიულ, სტაგნაციურ საუნივერსიტეტო რასიზმის, ეთნოცენტრიზმის და ნაციონალიზმის შიშის მომგვრელ ზრდასთან ერთად“, - წერს გრინბლატი. და კიდევ: „სინამდვილეში, როგორც წარსულში, ისევე, როგორც, ვიმეორებ, დღეს - ყველგან უფრო მეტნი არიან „მომთაბარენი“, ვიდრე „ადგილობრივი მცხოვრებნი“ (6). მიუხედავად ამისა, „ტრადიციული სამეცნიერო მეთოდით დამკვიდრებულმა კულტურების სტაბილურობამ“ შექმნა მძიმე ტვირთად ქცეული მითი: „ჯანსაღი კულტურული იდენტობის“ იდეა გვაიძულებს ვეძებოთ თავდაპირველ ჩვეულებათა ფესვები, რომლებიც, საბოლოოდ, მოიძებნება. (3)
გრინბლატის მანიფესტში წარმოდგენილია კულტურათა მობილურობისა და ჯვარედინი ზემოქმედების გეოგრაფიული და პოლიტიკური ასპექტები. ემ გადააქვს მისი მობილური კულტურული ზემოქმედების იდეა ციფრული ტექნოლოგიების საუკუნეში. კანონის ცნებამ, როგორც ტექსტების დაკანონებულმა ნაკრებმა, დიდი ხანია დაკარგა ძალა. შემდეგი ეტაპია - მობილური, გამტარი „ტექსტოიდის“, როგორც მყარ ავტორიტეტს მოკლებული გამონათქვამის მიღება. ხოლო თარგმანისა, - როგორც ერთი ტექსტის რამდენიმე ვერსიის „თანაგაყრის“ ("interlation"), თანამდგომარეობისა, რომელიც თავისუფლად იქნება ასახული (გადაწერილი) სხვადასხვა ენებზე. შემდეგ ნაწერის სუბიექტი ხელახლა უნდა შეიქმნას ახალ დისციპლინაში, რომელსაც ემ უწოდებს „სკრიპტორიკას“ და რომელიც, დერიდეანული გრამატოლოგიისგან განსხვავებით, იკვლევს არა ნაწერს, არამედ დამწერს, ანუ დამწერლობის პერსონოლოგიას და ანთროპოლოგიას (იხ. „სკრიპტორიკა: შესავალი დამწერლობის ანთროპოლოგიასა და პერსონოლოგიაში“). თუ ვერ შევძლებთ ახალი ციფრული სამყაროს ჩვენ სასარგებლოდ გამოყენებას, ვერავის დავადანაშაულებთ საკუთარი თავის გარდა. ემ კარგად აცნობიერებს არსებულ ვითარებას - განათლების არასაკმარისად დაფინანსებას, სტუდენტთა რაოდენობის, კადრების შემცირებას, მორალური თამასის დაწევას ხელოვნებასა და ლიტერატურაში ჰუმანიტარული კულტურის კომერციალიზაციის გამო. მაგრამ ის კარგავს მოთმინებას, როდესაც ხედავს ჩვენს პასიურ დამოკიდებულებას იმის მიმართ, თუ რა ხდება. რასაკვირველია, არ შეიძლება კულტურული მემკვიდრეობისთვის ხაზის გადასმა. მაგრამ ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ, რომ ის ადამიანები ვართ, რომლებსაც შეუძლიათ ახალი იარაღების და უნარ-ჩვევების რადიკალურად ათვისება. ემ რამდენიმე თავი დაუთმო ჯერ-ჯერობით არარსებულ დისციპლინებს, რომლებიც შეძლებდნენ გამკლავებას თანამედროვეობის ყველაზე სახიფათო ტენდენციებთან. მაგალითად, იმ კულტურებს შეისწავლიდნენ, რომლებზეც ტრავმატულად მოქმედებს ინფორმაციის გაუთავებელი ნაკადი. ან კიდევ ერთი სრულიად ახალი - „ჰოროლოგია“ (ინგლისურიდან “horror”, რაც ნიშნავს „საშინელებას“, „კოშმარს“) – „კაცობრიობისთვის დამახასიათებელი თვითგანადგურების მექანიზმების შესწავლა, რომელიც მას დაუცველს გახდის ტერორიზმის სხვადასხვა ფორმების წინაშე“. თავი "ჰოროლოგია" მთავრდება მსჯელობით მთელი ჩვენი ცხოვრების „ჰორიფიკაციის“ შესახებ 2001 წლის 11 სექტემბრის შემდეგ. ზოგადად, რა თქმა უნდა, კარგი არაფერია და გასაგებია, რომ კიდევ ერთი გამოგონილი სიტყვა, რომელიც აღწერს ასეთ უსიამოვნო მდგომარეობას, არაფერს გამოასწორებს. მაგრამ, - აქვე ამატებს ემ, - თუ ახალ სამყაროს, რომელიც უარყოფს გაყინულ სტრუქტურებს, არ წარვუდგენთ სასარგებლო და შემოქმედებით იდეებს, არავითარი დაფინანსება არ გვიშველის.
როგორ მივაწვდინოთ იდეები მსოფლიოს? ემ მიძღვნილ [9] 2002 წლის ნოემბრის „უმაღლესი განათლების ქრონიკის“ სტატიაში მნიშვნელოვანი ადგილი დაეთმო მის წიგნში „ხმა მღაღადებლისა ახალ უდაბნოს შინა: მოსკოვის ათეიზმის არქივიდან“ გამოთქმულ შეხედულებებს ჰუმანისტიკის პრობლემებთან დაკავშირებით. წიგნი დაწერილია 1980-იან წლებში და დღის სინათლე იხილა 1990-იანი წლების საჯაროობის წყალობით და გამოქვეყნდა ინგლისურ ენაზე გამომცემლობაში „პოლ დრაის წიგნები“ მხოლოდ 2002 წელს. [10] როგორც „ახალი უდაბნო“, ასევე ათეიზმი დიდ ყურადღებას იმსახურებს. განზრახ ფრაგმენტული, მრავალი ციტატისგან შემდგარი წიგნი „ხმა ...“ - სამმაგი მისტიფიკაცია და პაროდიაა: რომანი შედგება რამდენიმე ბელეტრისტული ფენისგან, რომელსაც აერთიანებს საიდუმლო დოკუმენტი. ეს დოკუმენტია - მოხსენება, რომელიც 1985 წელს დაწერა ვინმე რაისა ომარის ასულმა გიბაიდულინამ, ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორმა, პარტიის წევრმა, რომელსაც დაავალეს მარქსისტულ-ლენინური იდეოლოგიის გაღატაკებულ ნიადაგზე წარმოქმნილი ახალი სიცოცხლისუნარიანი სულიერი სექტების შესწავლა.
წიგნის ცენტრს წარმოადგენს გიბაიდულიას გასაიდუმლოებული მოხსენება „ახალი სექტანტობა“, რომელშიც აღწერილია ქვეყანაში აღმოცენებული მდიდარი სულიერი სამყარო. უკანასკნელი დღეების სექტები, მეკიდობნეები და ე.წ. პუსტოვერცები ცდილობენ მოაქციონ თავის სარწმუნოებაში მაქსიმალურად ბევრი მიმდევარი. მათთან ერთად მოქმედებს პუშკინიანელთა ლიტერატურული სექტა, ნაციონალისტთა სექტები „წითელი ურდო“ და ჰაზარელები, ასევე ათეანები (დობროვერცები და გრეხოვნიკები) და პიშჩესვიატცების და ვეშჩესვიატცების ნეო-ფეტიშისტური „რელიგიურ-მეშჩანური სექტები“. მებრძოლი ათეისტი, საბჭოთა კავშირში ათეიზმის გამარჯვებისთვის მებრძოლი ვეტერანი გიბაიდულინა თავდაპირველად ძალიან გაოგნებული იყო მიღებული შედეგების გამო. მაგრამ, როგორც მტკიცე მატერიალისტი, რომელიც სერიოზულად ეკიდება ობიექტურ მონაცემებს, მან განაგრძო ფაქტების შეგროვება, რომლებიც გაოცებას იწვევდა. წიგნის სხვა ნაწილებიდან ვიგებთ, რომ გიბაიდულინა მოესწრო კომუნისტური რეჟიმის კოლაფსს და ცხოვრების ბოლო ათი წელი მან დაუთმო კიბერტექნოლოგიებისა და ვირტუალური სივრცის შესწავლას. მან დაინახა მათში კომუნისტური (კოლექტიურ-კომუნიკაციური) იდეალის განმათავისუფლებელი ფაზა. გიბაიდულინამ ამ გლობალურ „სინთელექტზე“ დაყრდნობით შექმნა ახალი „შემოქმედებითი ათეიზმი“, რომელსაც შეუძლია ყველა სარწმუნოების შენარჩუნება. ცენზურის გაუქმებამ ის შეაშინა, ისევე როგორც მისი თაობის ბევრი ადამიანი. პოსტმოდერნისტული ტექსტები, რომლებიც მოაწყდა რუსულ ბაზარს, განიცდიან დისციპლინარული სკეპტიციზმის ნაკლებობას, რომლითაც ყოველთვის გამოირჩეოდა მისი კულტუროლოგიური ოპუსები. პოსტმოდერნიზმი მისთვის წარმოადგენდა „თამაშის“ ნიშნური სისტემების, როგორც კერპების, თაყვანისცემას, ყველა მისთვის დამახასიათებელი ანტიჰუმანიზმის, წარმართობის და ანიმიზმის გონება-განწყობილებით. ახალი თეორეტიკოსები, მწუხარებით აღნიშნავს ის, ისევე ვულგარულად ცრუმორწმუნენი არიან, როგორც ძველი თეისტები, რომლებსაც „იმის უნარის კი არ შესწევთ, რომ დაამყარონ სერიოზული ეთიკური ურთიერთობები“ თავის „ბუნდოვან კერპებთან“ (ლინგვისტურ სტრუქტურებთან, ეპისტემურ კოდებთან, ქვეცნობიერებასთან). 1996 წელს, უკვე პენსიაზე გასულმა გიბაიდულინამ, ჟურნალში „ოქტომბერი“ წაიკითხა მიხეილ ემ სტატია „საბრალო რელიგიის“ შესახებ, და რედაქტორს მიწერა აღელვებული, აღშფოთებული წერილი. ემ ვერ მოასწრო მისთვის პასუხის გაცემა - გიბაიდულინა მოსკოვის ერთ-ერთ საავადმყოფოში გარდაიცვალა. გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა მისი ახალი პროექტის „მომავლის სულიერი მოძრაობები“ მონახაზები, რომელშიც, თითქოს, გაიჟღერა თავად ემ ძვირფასმა მოტივებმა.
ნიშნავს ეს იმას, რომ წიგნი (ანუ ემ მიერ გიბაიდულინას წიგნის გამოქვეყნება) - ფიქციაა? ძნელი სათქმელია, - განუცხადა ემ რეპორტიორს. ეს ადამიანები და კულტები რომც არ არსებობდნენ, მათი გამოგონება აუცილებელი იქნებოდა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვერ გავიგებთ საბჭოთა ხელისუფლების დასასრულს და ვერ ავხსნით მეცნიერებათა დოქტორის, პროფესორ გიბაიდულინას აზრის მკვეთრი მობრუნების მიზეზს. ემ ყოველთვის ასეა: რაც უფრო უცნაურია სახელები და გრძნობები, მით უფრო სერიოზულად წარუდგენს მათ მკითხველს. თავის წიგნს „ხმა“ ის ასრულებს ბოლოსიტყვაობით „იდეების კომედია“, სადაც მოუწოდებს შემოქმედებითი აზროვნების გათავისუფლებისკენ მის მიმართ დაუნდობელი ტოტალური იდეოლოგიებისა და დაკანონებული მეცნიერული ბიუროკრატიზმისგან. დროა დაუბრუნდეს „გონებაჭვრეტით ფანტასმაგორიას“, სადაც იგი გახსნილი იქნება მიგრაციებისა და მუტაციებისთვის მის შესაძლო შინაარსთან სრულ თანხმობაში. დღეს, ჩვენ შეგვიძლია ღირსეულად შევაფასოთ „ხმა მღაღადებლისა ახალ უდაბნოს შინა“ როგორც გამოყენებითი ან ექსპერიმენტული ჰუმანისტიკის ადრეული, ჯერ კიდევ ბუნდოვანი პირველსახე.
ბევრი რამ ამ წიგნში მოხიბლავს და შთააგონებს მკითხველს: ემ გლობალური ერუდიცია; ოპტიმიზმი მეცნიერების მიმართ, რომელიც, მისი აზრით, ემსახურება ადამიანის განვითარებას; მისი გონების სიღრმე, გამჭრიახობა და მოქნილობა, რომელსაც არაფრის არ ეშინია და ყველაფერი აინტერესებს. მომავალი აღაფრთოვანებს მას, და არ აშინებს. ამიტომ არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ ემ მთელი თავი დაუთმო „საინტერესოს“ ცნებას, რომელიც განსხვავდება დელეზის და გვატარის მიერ 1980-იან წლებში მიცემული განმარტებისგან, და დაუპირისპირა მკვეთრ, სტატიკურ სიმართლეს, რომელზეც პრეტენციას აცხადებს ცოდნა. „საინტერესო"“, - აღნიშნავს ემ, - არის კატეგორია, რომელიც „არა მხოლოდ უპირისპირდება ჭეშმარიტებას, არამედ აერთიანებს ჭეშმარიტსა და უტყუარს, ერთი მხრივ, და წარმოუდგენელსა და მშვენიერს - მეორე მხრივ ... მაგალითად, საინტერესო თეორია წარმოადგენს ყველაზე ლოგიკურ და დამაჯერებელ მტკიცებულებას იმისა, რაც ყველაზე ნაკლებადაა სავარაუდო. სხვა სიტყვებით, საინტერესოს ხარისხი წამოყენებული თეზისების ალბათობის უკუპროპორციულია და მტკიცებულების საიმედოობის პირდაპირპროპორციული... „საინტერესო“ ორი ურთიერთგამომრიცხავი და თანაბრად აუცილებელი მოვლენების ასპექტებს შორის მდგომარეობაა“. ამ ყველაფრის უკან მოჩანს - ისევე, როგორც ეს აქვს გვიანი პერიოდის ბახტინს, [11] - მეტაფიზიკა, რომელიც არა იმდენად ახლოსაა პლატონთან, მარქსთან და კანტთან, რამდენადაც თომა აკვინელის ნაშრომებში არისტოტელეს გაქრისტიანებასთან. ტომიზმის ონტოლოგია ამტკიცებს, რომ მეცნიერების ან ფილოსოფიის მიერ დასმული ყველა კითხვას ორი მხარე აქვს: ეს არის პრობლემაც და საიდუმლოებაც. პრობლემა ემპირიკის საკითხია, მისი გადაწყვეტა მეცნიერებს შეუძლია. საიდუმლოება კი - რწმენის და ინტუიციის სფეროა, ამიტომ მხოლოდ მაძიებლის მტკიცე რწმენას შეუძლია გამოავლინოს მისი არსი. [12] ემ არ არის რთული ამ საიდუმლოების სამეცნიერო-ტექნიკურ აღმოჩენათა უმრავლესობაში დანახვა, ვინაიდან მას აინტერესებს საიდუმლოება, როგორც გზა პრაქტიკული ცოდნისკენ.
სინათლით და სითბოთ სავსეა ემ ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მომავლის რწმენა, მათი ადამიანურობის, და, როგორც შედეგი, კაცობრიობის. მაგრამ სამი თეზისი მის წიგნში იწვევს გაოცებას და, რა თქმა უნდა, ახალ კითხვებს. ვიდრე წაიკითხავდეთ („პროტეიზმის“ სულისკვეთებით), მე მოვიყვან მათ. პირველი თეზისის გამოძახილი მთელ წიგნში ჟღერს: ემ სჯერა, რომ სიტყვას შესწევს უნარი მოძებნოს პრობლემა და მისი გადაჭრის გზა, რომელიც ყველას დააკმაყოფილებს, - მასაც, ვინც ის წამოჭრა, და მასაც, ვინც გადაწყვეტას ელოდებოდა; რომ მას შეუძლია მოახდინოს გარღვევა მომავალში. არავინ არ დაიწყებს კამათს იმის შესახებ, რომ სიტყვა საოცრად მოქნილი ინსტრუმენტია, ეფექტური და მრავალმიზნობრივი. მაგრამ შეუძლია მას მოიცვას ყველა კონცეპტი, რომელიც ეხება შემოქმედებითი საქმიანობის ყველა სახეობას, ადამიანთა შორის კომუნიკაციის ყველა მოტივაციას? თავი დავანებოთ „ლინგვისტურ მხარეს“, რომელმაც ქარიშხალივით შეცვალა გასული საუკუნის შუა წლებში ევროპული ჰუმანიტარული მეცნიერება. ამ რწმენაში შეიძლება შევამჩნიოთ ბახტინის თითქმის აკვიატებული მიდრეკილება „გამონათქვამის“ მიმართ. თავის ბოლო სტატიაში ბახტინმა გამოაცხადა: "ენა და სიტყვა თითქმის ყველაფერია ადამიანის ცხოვრებაში“ [13]. ჰუმანისტიკის (და, ცხადია, ადამიანის ფენომენის) ემ კონცეფცია ლიტერატურული და ლოგოცენტრისტულია. მიუხედავად იმისა, რომ თავში „სემიურგია: ენის ანალიზიდან ენის სინთეზამდე“ [14], რომელიც ეძღვნება ამ კონცეფციას, ხაზგასმით აღნიშნულია ყველა სახის ნიშნების მნიშვნელობა, არა მხოლოდ ფონემების თუ მარცვლების, ყველა მისი დასკვნა გამომდინარეობს სიტყვიდან, ყველა მაგალითი აღებულია პოეზიიდან და ფოლკლორიდან. ემს წიგნის მკითხველთა შორის არიან მოცეკვავეები, მიმები, მუსიკოსები, მოქანდაკეები, მხატვარი-პორტრეტისტები, დიზაინერები. ყველა მათგანი „სიტყვაკაზმული ხელოვნების“, ჰუმანისტიკის მნიშვნელოვანი ნაწილის მოღვაწენი არიან. ისინი გამოხატავენ საკუთარ თავს, აცხადებენ თავის შესახებ სიტყვის გამოუყენებლად, აბსოლუტური მკაფიოობით. მათ შეუძლიათ გამორიცხულებად იგრძნონ თავი ასეთი მიდგომიდან შემოქმედებითი ჰუმანისტიკის მიმართ.
ამრიგად, საკითხი იმაშია, აუცილებელია თუ არა ემ მანიფესტისთვის სიტყვის გარდამქმნელ ძალაში რწმენა, სწორედ სიტყვისა. შესაძლებელია სრულიად ახალი საცეკვაო მოძრაობის, უჩვეულო ჟესტის, აკორდების მოულოდნელი თანმიმდევრობის, საგალობლო ხმის არაორდინალური ჟღერადობის, უცნაური პორტრეტული ჩანახატის, ქვაზე ახალი მოჩუქურთმებული ორნამენტის შექმნა, რომელიც მისი საოცარი ნეოლოგიზმების (ინფინიცია - infinition, ინფორმატიზაცია - informatization, ნოოკრატია - noocracy, თანაგაყრა - interlation, იჰნოსფერა - ichnosphere) ექვივალენტური იქნება? ვრცელდება თუ არა ემ გარდამქმნელი მოდელის შემოქმედებითი ენერგია არალინგვისტური გამომხატველი სისტემების ენაზე? მართლაც, მოცეკვავემ, მევიოლინემ, მხატვარ-აკვარელისტმა ან არქიტექტორმა რატომ უნდა იფიქრონ და ისაუბრონ მხოლოდ სიტყვებით, და არა მოძრაობის, ტონის, რიტმის, ფერების, ხმის სიძლიერის, დროითი და სივრცითი შეხედულებების გამოყენებით? ამ შემოქმედებით გაერთიანებებში თქვენ პოულობთ რაღაც ნაწარმოებს და საკუთარი ნაწარმოების შექმნით ეხმაურებით მას. თქვენ გესმით მელოდია - და პასუხად მღერით; შედიხართ მოცეკვავეთა წრეში - და თქვენ მდგომარეობას წარმატებით გამოხატავთ სხეულის მოძრაობით. ენა კბილების უკან გაქვთ, მაგრამ მაინც სრულად ამყარებთ კონტაქტს ადამიანებთან, იზიარებთ მათ განწყობას, უნარებს, შთაგონებას. თუ ლიტერატურული ჰუმანიტარები დაკავებულები არიან მხოლოდ ერთმანეთის გადარჩენით, მაშინ, რა თქმა უნდა, საქმის ვითარება მარტივია. მათი იარაღია სიტყვა. ზეპირი თუ ბეჭდური, ის იკვლევს თავის გზას: იმისათვის, რომ შეუერთდეს ემ ინტელნეტს, საკმარისია მხოლოდ ღილაკის დაჭერა. ეს შეიძლება ბევრისთვის გახდეს გარდაქმნის დასაწყისი, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც სჯერა, რომ ჩვენი თამამი იდეები და შემოქმედებითი გონების განათება იბადება სიტყვის მეშვეობით და გამოიხატება სიტყვებით (ან, ზოგიერთ შემთხვევაში, მათი უარყოფით). მაგრამ შემოქმედებითი თვითგამოხატვის მრავალ ფორმას არაფერი აქვს საერთო ვერბალურ ენასთან. ემ წიგნში, ისევე როგორც იური ლოტმანის სემიოტიკაში, იგრძნობა ინტერდისციპლინარული, თავისი მასშტაბით კოსმოსური სწრაფვა მოიზიდონ სხვა ძლიერი გამომხატველობითი საშუალებები - მაგრამ როგორ?
ორი სხვა საკამათო და გამაოგნებელი თეზისი ეხება ხორცისა და სულის უძველეს ომს. დავიწყოთ ხორცით. წიგნის მწვავე პოლემიკურ მონაკვეთს მიეკუთვნება მესამე ნაწილი „ადამიანი და მანქანა“, განსაკუთრებით კი თავი „ადამიანის ბედი პოსტკაცობრიობის ხანაში“. სათაური, რა თქმა უნდა, ირონიულია - ემ ყველა „პოსტი“-ს მოწინააღმდეგეა. აქ ნამდვილი თემაა პროტო-ტექნოჰუმანიზმი, ეს ცნება სრულიად შეესაბამება ჰუმანიზმის კონცეფციას, „რადგან ყველაზე ადამიანური ადამიანში არის საკუთარი თავის დაძლევა და ტექნოლოგიზაცია“. რა გამომდინარეობს აქედან? ახალი დისციპლინა „ჰუმანოლოგია“ შეიმუშავებს ამ ტრანსფორმაციული ამოცანის შესრულების პროგრამას. მოკლედ, კიბორგი, ჰიბრიდული კიბერნეტიკული ორგანიზმი, აღარ მოგვეჩვენება მონსტრად ან კარიკატურად და აღიქმება, როგორც გაუმჯობესებული არსება. და შემდეგ: გაუმჯობესებული არსება უკავშირდება ენერგორესურსების წყაროს, სპეციალურად ჩამონტაჟებული მიკროსკოპული მოწყობილობები მუდმივად ამყარებენ კავშირს გარემოსთან, რომელიც აკმაყოფილებს მის პირად საჭიროებებს. ეს უკვე არ არის მხოლოდ შეუდარებელი კიბორგი, არამედ ხელოვნების ნიმუშია. „ტექნო-ჰუმანიზმი, - წერს ემ - უზრუნველყოფს ადამიანის სახეობის გადარჩენას ტექნოლოგიების, როგორც უმაღლესი ხელოვნების სახეობათა, საშუალებით“. ვშიშობ, რომ პროექტის განხორციელება, რომელიც ასეთ ესთეტიკურ მიზნებს სახავს, ტიტანურ შრომას მოითხოვს. საჭირო იქნება კომუნიკაციის ძველ მოდელებთან დამშვიდობება და საკუთარ დროსა და სივრცეში მცხოვრებ მეზობლებთან შეგუება, რომლებიც პრაქტიკულად არ გამოდიან სახლიდან. აუცილებელი იქნება წარსულში ძველი შეხედულებების დატოვება ადამიანის სხეულის სილამაზეზე, რომელიც შექმნეს ძველი საბერძნეთის გმირულმა ან გულახდილმა ქანდაკებებმა და რემბრანდტის ნახატებმა. აუცილებელი იქნება ჩვენი სილამაზის გრძნობის შეცვლა და კოგნიტურისა და კონსტრუქციულის გამოყოფა წმინდა ფიზიკური პროპორციების ხარჯზე.
აქ ემ გადაწყვიტა სიტყვიდან გადასულიყო სხვა საკომუნიკაციო საშუალებებზე. მართალია, თავდაპირველად მაინც საჭირო იქნება მათ შესახებ „ბეჭდური ფორმით“ გაცხადება. მის განკარგულებაში არსებული ინფოსფერა საბოლოო ჯამში გახდება „ჩემი გონების აქტიური ნაწილი“, - წინასწარმეტყველებს ის. - მე დავამყარებ კავშირს ქსელებთან, გამოვიყენებ ხმას, ჟესტს, შეხებას, რომლებიც ასევე გახდება სინტელექტის (ასე ემ უწოდებს ადამიანისა და მანქანების კომბინირებულ ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს) მეხსიერების უსასრულოდ მზარდი და თავისებურად კრეატიული ნაწილი. მე-14 თავში, „სხეულიდან „მე“-მდე, ან როგორია იყო ის, რაც ხარ?" [15] ის წინასწარმეტყველებს, რომ ნოოსფერო („აზრის სფერო“, გეოსფეროსა და ბიოსფეროს შემდეგ), შესაძლოა, ოდესმე პირდაპირ დაუკავშირდეს ადამიანის გონებას და „აღარ დასჭირდეს მისი სხეული, როგორც შუამავალი“. ამის მოსმენა ჰუმანიტარისგან, რა თქმა უნდა, განსაცვიფრებელია. ამის მიღება შეიძლება, რადგან ემ მტკიცედაა ამაში დარწმუნებული. პირდაპირი კომუნიკაცია დღესვე შეიძლება შეცვალოს დისტანციურმა ციფრული შუამავლების დახმარებით და მართული იყოს ერთდროულად ყველა მონაწილის მიერ. დღეს ჩვენ განკარგულებაშია ბევრი ახალი საშუალება და არხი იმისათვის, რომ დავძლიოთ მარტოობა. მაგრამ, ამტკიცებს ემ, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი გაუცხოების კრიტიკულ ზღვარზე იმყოფება, ის ყოველთვის რჩება ის, რაც არის. მას აღელვებს არა სხეული, როგორც ასეთი, არამედ ცოდნის სხეული, რომელიც ძაბავს კუნთებს, აჩქარებს რბოლას, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს აზრის ენერგიის აფეთქება. თავში „ცოდნის მასა, აზრის ენერგია“ ემ იყენებს შესანიშნავ მეტაფორას, აინშტაინის ფორმულას ჰუმანისტიკის მიმართ: „აზრის ენერგია მიიღება ცოდნის სხეულიდან, აწარმოებს მრავალრიცხოვან, სწრაფ, სინათლის მსგავს, უსხეულო, ფიქტიურ, ვირტუალურ კომბინაციებს მისი ყოფილი ნაწილაკებისგან“. ვინ უარყოფს, რომ ზოგჯერ მართლაც შეიძლება დიადი აზრის ასე ამაღელვებლად და ცოცხლად განცდა. წინააღმდეგობა იქმნება, როდესაც იწყებ ფიქრს გონებასა და სხეულს შორის ბალანსის შესახებ, კონტრასტის შესახებ სუსტ ორგანიზმს შორის, რომელიც ამაოდ ებრძვის სიბერეს და უძლურებას, და დიდებულ გაუნადგურებულ ნოოსფეროს შორის, სადაც ყველაა ჩართული და არ არიან დამარცხებულნი. მომხიბლავი აზრია - მოგეცეს შესაძლებლობა გახდე პროტო-სუპერმენი. მაგრამ ათავისუფლებს კი ის ტრადიციულ მოკვდავ სხეულს მისთვის დამახასიათებელი მღელვარებისგან?
ამ აზრს მივყავართ ემ მანიფესტის მესამე საოცარ თეზისამდე, წიგნის იმავე მესამე ნაწილში. მაგრამ ახლა საუბარია ადამიანის სულიერი მხარის, ტექნოთეიზმის შესახებ. ემ ამტკიცებს, რომ თანამედროვე აღმოჩენები კოსმოლოგიაში, ციფრული „რევოლუცია“, გლობალური ქსელები, ინფორმაციული მატრიცები და კაცობრიობის პროტო-სინტელექტუალური მდგომარეობა, - ეს ყველაფერი, ერთობლივად „კოგნიტურ რელიგიად“ წოდებული, ხელს უწყობს, როგორც არასდროს, რწმენას უზენაესი გონების შესახებ. ემ არ დაუთმობს ფუნდამენტალისტებს, ინტელექტუალიზმის მოწინააღმდეგეებს მულტივერსუმის მისტიკურ ბუნებას. არ წყალობს იგი რიჩარდ დოკინსის მსგავს (Richard Dawkins) ათეისტებსაც, რომლის ათეიზმის შეუპოვარ დაცვას სამეცნიერო მეთოდის საფარქვეშ ემ მიიჩნევს არაშორსმჭვრეტელს. თუ მართლაც „დასაწყისში იყო სიტყვა“, აქედან გამომდინარეობს, რომ „საინფორმაციო მოდელები წინ უსწრებენ მათ ფიზიკურ არსებობას“. ყველა მეცნიერება ძალას მოიკრებს ამ ჰიპოთეზიდან - ჰუმანიტარულიც და საბუნებისმეტყველოც. „დადგა დრო, - წერს ემ, - ვისაუბროთ ცოდნის რელიგიურობის შესახებ, და არა მხოლოდ რწმენის რელიგიურობის შესახებ. ... რატომ არ შეუძლია მეცნიერებას, რეპროდუცირებად ექსპერიმენტულ მონაცემებზე დაყრდნობით, საერთო ენა მოძებნოს თეოლოგიასთან?“ როგორც ჩანს, ბახტინი ფიქრობდა სამყაროს ასეთი ინტეგრალური სურათის შესახებ, როდესაც სტატიაში ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მეთოდოლოგიის შესახებ მან „აბსოლუტური სიახლეს“ დაამატა სიტყვა „სასწაული“.
* * *
თეორეტიკოსი და კულტუროლოგი მიხეილ ემ ეკუთვნის „საღად მოაზროვნე“ ადამიანთა რიცხვს (თუ დავესესხებით უილიამ ჯეიმსის ცნობილ გამონათქვამს მისი წიგნიდან „რელიგიური გამოცდილების ნაირფეროვნება“). თავის მეექვსე ლექციაში ამერიკელმა ფილოსოფოსმა მაღალფარდოვნად წარმოთქვა: „საღად მოაზროვნე ადამიანი, როგორც წესი, იმყოფება ცხოვრების იმ ბნელ მხარეს, სადაც მზე იხედება“. [16] ემ მთლიანად დაემორჩილა ამ საოცარ მენტალიტეტს. მისი ხსნაა - შეუცნობელი. მონაცემთა ბანკი და მსოფლიოს გამოცანები მისთვის ერთი ჯაჭვის ბმულია. მოაზროვნე და პრაგმატიკოსი ემ ცდილობს ერთმანეთს დაუკავშიროს „უხილავის რეალობა“ (ჯეიმსის მესამე ლექციის თემა) და „წმინდა იდეების ქმედითობა“. მათი ურთიერთკავშირი, - აღნიშნავს ჯეიმსი, - აუცილებელი წინაპირობაა ნებისმიერი პოზიტიური რწმენისთვის. [17] ყველა ბოროტება, ცუდი წინათგრძნობა, რომელიც არსებობს ცხოვრებაში, ინტელექტუალურ შემოქმედებაში, შეიძლება გამოიყოს, სახელი დაერქვას, შესწავლილ იქნას, კომპონენტებად დაშლილი, კრიტიკას დაქვემდებარებული და, შესაძლოა კიდეც, განადგურებული. საღად მოაზროვნე ადამიანებისთვის უვარგისი და ბოროტი არ არის ცხოვრების განუყოფელი თვისება, საჭიროა მხოლოდ ძალისხმევა, და ისინი განკურნებადი გახდება. ისინი „ჩვენი უთანხმოების და გარემოში ადაპტაციის შეუძლებლობის შედეგია“. [18] ემ სამყაროში არსებული ყველა ობიექტი (ორგანიზმები, ტექსტები, სხეულები, მანქანები) „საინტერესოა“ განმარტებიდან გამომდინარე. ისინი, ვინც იკვლევს მათ - კვლევით ცენტრში, და, უკეთეს შემთხვევაში, მსოფლიო ქსელის გამოყენებით, - დაჯილდოებული იქნება. მაღალი ტექნოლოგიების მიერ ბოძებული ეს მოდიფიცირებული, ჰიბრიდული ობიექტები, - შესანიშნავი ხელის შემწყობია სულისთვის. ამ წიგნის კითხვა „ტანჯული სულებისთვისაც“ კი, რომლებიც გლოვობენ ჰუმანისტიკის ბედს, შეიძლება წყალობა აღმოჩნდეს. ამრიგად, თუ წყალობა გვემუქრება ეკრანების, კაბელების და შტეფსელების მოკლე ჩართვით, რომლებიც სულის და სხეულის ერთიანობას ეხმარებიან, სხვაგვარად ვიტყვით: ეს წიგნი მკითხველისთვის იქნება მნიშვნელოვანი და სრულიად უნიკალური ინტელექტუალური და რელიგიური გამოცდილება.
შენიშვნები
[1]М Е. The Transformative Humanities: A Manifesto. Ed. and tr. by Igor Klyukanov. Foreword by Caryl Emerson. New York and London: Bloomsbury Academic, 2012, 318 pp.. წინასიტყვაობა თარგმნილია ამ გამოცემის მიხედვით.
[2] "Differential ethics: From the golden rule to the diamond rule", pp. 217 – 224. იხ. „სტერეოეთიკა. სათნოების ორობითობა და „ალმასისა და ოქროს“ წესი. მ. ემ წიგნში „ხარვეზის ნიშანი. ჰუმანიტარული მეცნიერებების მომავლის შესახებ“, მოსკოვი, ნლო, 2004, გვ. 745 - 760.
[3] „გამჭრიახობის გაბედულება - და მოკრძალება მოვლენების წინაშე. გზავნილების სითამამე და დასკვნების უწყინარობა“. მ. e. ყველა ესსე, 2 ტომად, ტ. 1. რუსეთში (1970-1980-იანი წლები); ეკატერინბურგი : უ-ფაქტორია, გვ. 16
[4] Peter Monaghan. "A Cultural Hero of the Soviet Era Looks to the Future" The Chronicle of Higher Education, November 22, 2002, pp. A16-A18.
[5] შეხსენება, რომ „გონებრივი გადავსება“ მოძველებულია და რომელსაც მე შეფასებას მისცემდა, შესულია წიგნში Ann M. Blair, Too Much to Know: Managing Scholarly Information before the Modern Age (New Haven: Yale University Press, 2010).
[6] მე მოჰყავს დამაჯერებელი არგუმენტები ამ ლაბორატორიებში შემოქმედებითი იმპროვიზაციის წერილობითი ხასიათის სასარგებლოდ, კერძოდ, მიუთითებს რუსეთსა და ახლო აღმოსავლეთზე, როგორც ანტიკური საჯარო რიტორიკისა და აღმოსავლური უსიტყვო მედიტაციის შეხვედრის ადგილზე, რასაც ნაწილობრივ შეუძლია ახსნას „წიგნის და წერა-კითხვისადმი სიყვარული“. „ქაღალდის ფურცელსა ან კომპიუტერის ეკრანის წინ ადამიანი სრულად გრძნობს მის შემოქმედებით ინდივიდუალობას. წერის გარეშე იმპროვიზაცია ადვილად გადადის საუბარში, აზრთა გაცვლაში, ანუ წმინდა ურთიერთობაში ... სწორედ წერა იძლევა მეტყველების და დუმილის დილემის მოგვარების საშუალებას“. იხ. თავი 17, „იმპროვიზირებული გაერთიანება“, წიგნში Ellen Berry, M. E Transcultural Experiments: Russian and American Models of Creative Communication. New York: Palgrave Macmillan, 1999, pp. 201–13, esp. 207.
[7] Mikhail Bakhtin and the Future of the Humanities, pp. 57 – 68.
[8] Stephen Greenblatt et al., Cultural Mobility: A Manifesto (Cambridge: Cambridge University Press, 2009). Дальнейшие отсылки в тексте статьи.
[9] Peter Monaghan. "A Cultural Hero of the Soviet Era Looks to the Future" The Chronicle of Higher Education, November 22, 2002, pp. A16-A18.
[10] მე. ახალი სექტანტობა: რელიგიურ-ფილოსოფიური გონება-განწყობილების ტიპები რუსეთში. 1970-1980-იანი წლები. ჰოლიოკი (მასაჩუსეტსი): ნიუ ინგლენდ პაბლიშინგ კო, 1993, 179 გვ.; 3-ე, დამატებული გამოცემა: სამარა: ბახრარ-მოსკოვი, 2005, 256 გვ. თარგმანი: M. E. Cries in the New Wilderness: from the Files of the Moscow Institute of Atheism. Trans. and intr. by Eve Adler. Philadelphia: Paul Dry Books, 2002, 236 pp.
[11] იხ. მიხეილ ბახტინი. „ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მეთოდოლოგიისთვის“, სადაც ის აღნიშნავს მომავლისადმი არსებული „ვიწრო ადამიანური დამოკიდებულების“ არაადეკვატურობას (სურვილების, იმედების, შიშის); არ არსებობს ღირებული წინასწარ გადაუწყვეტლობის, მოულოდნელობის, ასე ვთქვათ, „სიურპრიზულობის“, აბსოლუტური სიახლის, სასწაულის და ა.შ. გაგება. წიგნში: მ. ბახტინი. „სიტყვის ხელოვნების ესთეტიკა“. მოსკოვი: ისკუსტვო, 1979. გვ. 361-373, http://2lib.ru/getbook/773.html
[12] მეტაფიზიკური თვალსაზრისის ყველაზე ცნობილი მხარდამჭერი მე-20 საუკუნეში იყო კათოლიკური ტომისტური ფილოსოფოსი ჟაკ მარიტენი. იხ. მისი მეტაფიზიკის წინასიტყვაობა: შვიდი ლექცია ყოფიერების შესახებ. (1934). მაგრამ ურთიერთქმედება სპეკულაციურსა და პრაქტიკულ ცოდნას შორის და პრაქტიკაში წარმოებასა და საქმეს შორის მუდმივად გადის მარინეტის (ისევე როგორც ემ ნამუშევრებში.
[13] იხ. მ. ბახტინი. ტექსტის პრობლემა (1959), მის წიგნში „სიტყვის ხელოვნების ესთეტიკა“. მოსკოვი: ისკუსტვო, 1979. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Article/Baht_PrT.php
[14] Semiurgy: From language analysis to language synthesis, pp. 95 – 116
[15] "From body to self: What is it like to be what you are?", pp. 205 – 216.
[16] William James, The Varieties of Religious Experience [1902], in Writings 1902–1910 (New York: The Library of America, 1987): 1–477, esp. 128.
[17] Ibid., 55.
[18] Ibid., 127.
https://media.sas.upenn.edu/pennsound/authors/Epstein-M/Epstein-Mikhail_02_The-Transformative-Humanities_XCP_2013.mp3
თარგმნის სერვისი
მ.ფ.ლ
11. 28.2017
(c)
როგორ შეუძლია ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს ადამიანის სამყაროს შესწავლისას მასზე ზეგავლენის მოხდენა? როგორია მეტაფიზიკის, ეთიკის, ესთეტიკის, ლინგვისტიკის, ლიტერატურათმცოდნეობის პრაქტიკული შესაძლებლობები ჩვენი ცივილიზაციის ტრანსფორმაციაში? ქვემოთ მოცემულია ამერიკელი ლიტერატურათმცოდნის, პრინსტონის უნივერსიტეტის (აშშ) სლავისტიკის პროფესორის კერილ ემერსონის სტატია. აქ ჩამოთვლილია ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში დიდი ხნის წინ მომწიფებული ძირითადი მიმართულებები. სტატია პირველად გამოქვეყნდა ინგლისურ ენაზე, როგორც ჩემი წიგნის „ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა. მანიფესტი“ წინასიტყვაობა (2012). [1] ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნდა მარინა ლიტვინოვას თარგმანით ჟურნალში „ნოვოე ლიტერატურნოე ობოზრენიე“.
კერილ ემერსონი
მ. ე. ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა: ჩვენი პროფესიის მომავლის პროლოგი
მანიფესტი უჩვეულო ჟანრია. ის აუწყებს აწმყოს მიუღებლობის, ქმედებათა აუცილებლობის შესახებ. ის ზღვარია, მიჯნა, რომლის მიღმა სხვადასხვა პრინციპები უნდა მოქმედებდნენ. მაგრამ ყველაზე წარმატებული მანიფესტები ყოველთვის წარსულს მიმართავდნენ. მანიფესტი მგრძნობიარეა ისტორიის რღვევის და გადამწყვეტი მომენტების მიმართ, და მომავლის მწვერვალიდან საკუთარ თავში მაცნეს ხედავს, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მოწოდებები არ პოულობენ გამოძახილს. თუმცა, როგორც წესი, ასე ხდება. მანიფესტი ასრულებს თავის ტრანსფორმაციულ მისიას, თუ მომავლის მეთოდებისა და მიზნების აღწერისას არ ვარდება უტოპიაში და აპოკალიფსით არ იმუქრება. მანიფესტებს განასხვავებს შემმართებლური რწმენა, რომ კაცობრიობა არის და იარსებებს. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ტრანსფორმაციულ ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს, მ. ე ს. აზრით, აქვთ ხანგრძლივი და მდიდარი წინაისტორია.
მანიფესტს წინ უძღვის ორი ათეული წიგნი და მრავალი სტატია რუსულ და ინგლისურ ენებზე, რომლებშიც ამა თუ იმ სახელწოდებით აპრობირებულია მისი იდეები სხვადასხვა ჰუმანიტარულ დისციპლინებში. ამ აპრობირებულ კონცეფტებს შორისაა: „იმპროვიზაციული საზოგადოება“, „ტრანსკულტურა“, „დეჰუმანისტიკა“ (იგივე, რაც ჩვენი დისციპლინაა, მაგრამ მას არ გააჩნია მისი ცოცხალი სუბიექტები), ფუტურისტიკა, მინიმალური ან „ღარიბი“ რელიგია, „პოსსიბილისტიკა“.
ამ წიგნში თქვენ იხილავთ ყველა ჩამოთვლილ თემას, მაგრამ მათი არსი უფრო დახვეწილია, ნეოლოგიზმები მრავლად მოყვანილი, ინტელექტუალური კონტექსტი გაღრმავებული და უფრო პოლემიკური. მ. ე. იწყებს და ამთავრებს წიგნს ნამდვილი მანიფესტის წესების მიხედვით: დასაწყისში აღწერილია ყველაფერი, რაც ხელს უშლის პროგრესს, ბოლოს მოცემულია „ინსტრუქცია“ პრაქტიკული რჩევებით. ეს უკანასკნელი მოიცავს „რეალობის აღდგენას, რომელიც გამორჩა ზუსტ მეცნიერებებს“, ახალ ჰუმანიტარულ დისციპლინებს (უკვე არსებული მეცნიერებების დაახლოვების ჩვენი პრაქტიკისგან განსხვავებით), ასევე „ჰუმანიტარული ინოვაციების უნივერსიტეტის ცენტრის“ პროექტს, სადაც ჩვენი „საინფორმაციო სამყარო“ შეძლებს სტრატეგიების გამომუშავებას „ტრანსფორმაციულ მულტი-სამყაროდ“ რომ გარდაიქმნას. ცენტრის ან მოედნის ძიება - მ. ე. დამახასიათებელი ნიშანია. 1980-იან წლებში მოსკოვში მან ჩაატარა „დიალოგური აზროვნების ექსპერიმენტები“. ხოლო 1990-იანი წლების ბოლოს, უკვე ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ეს სემინარები გადაიზარდა „კოლექტიურ იმპროვიზაციებში“ საუნივერსიტეტო კამპუსებში. ამ სემინარების მიზანია - კრეატიულობის, ინტელექტუალური ტექნოლოგიების და სულიერების როლის შესწავლა ყოველდღიური აზროვნების პროცესში. მ.ე. წიგნი მანიფესტიც არის და გზამკვლევიც ამ განვითარებადი ვირტუალური ინფრასტრუქტურისთვის. აწმყოს კრიტიკასა და სამოქმედო პროგრამას შორის გზავნილი-გაფრთხილებაა: ჰუმანისტიკა, რომელსაც ასეთი დიდი პოტენციალი აქვს და აღჭურვილია ბრწყინვალედ განათლებული პერსონალით, უმწეო არსებობას ეწევა, ზუსტი განმარტების და თავდაცვის საშუალებების გარეშე. ზოგჯერ ჩნდება ეჭვი, აქვთ თუ არა სწავლულ ადამიანებს საკმარისად მაღალი კვალიფიკაცია, რომ ასწავლონ სხვებს ან შექმნან კონკურენტუნარიანი პროდუქცია. ჩვენ, ჰუმანიტარებმა, როგორ უნდა დავაღწიოთ თავი არასრულფასოვნების, უხერხულობის კომპლექსს, გამოუსადეგარობის განცდას და თავის გამართლების სურვილს, რომელიც ჩნდება მაშინ, როდესაც ჰუმანისტიკას ვადარებთ ცოდნის სხვა სფეროებს და ტექნოლოგიებს?
ყველაზე მართებულია იმით დაწყება, რასაც ე. უწოდებს „დიფერენციალურ ეთიკას“. [2] ეს პერსონალიზმის მისი საკუთარი განშტოებაა. ამ თავში ჩვენ ვხედავთ ღრმად შესვლას მიხეილ ბახტინის ეთიკურ ფილოსოფიაში. ე. დამატებით მნიშვნელობას აძლევს ერთგვაროვან ოქროს წესს, რომელსაც საფუძვლად უდევს ადამიანის ნების ურთიერთშექცევადობა, ალმასის წესით, მრავალწახნაგოვანის და განსხვავებების გამთვალისწინებლის: „აკეთეთ ის, რაც სხვებს სჭირდება, და რასაც თქვენ გარდა ვერავინ გააკეთებს“. თუმცა, „არსებული ყოფიერების უნიკალურობა იძულებით სავალდებულოა“ (ბახტინის ფრაზა), ის ნაკლებად ეხმარება, როდესაც საქმე ეხება სამართლიანობას, ან თუნდაც გამართლებას. მიუხედავად ამისა, ეს საუკეთესო იარაღია იმისათვის, რათა წინააღმდეგობა გაუწიო თავს მოხვეულ იდეოლოგიას და არ დანებდე თავგანწირვის პასიურ რიტორიკას. მოიქეც ალმასის წესის მიხედვით - და მოთხოვნადი იქნები. თუ ასე იმოქმედებთ, ახლობელ ადამიანთან ყოველთვის გვერდით იქნები.
მაგრამ ჰუმანიზმის, თეორიებისა და წესების პრინციპების დაცვა საკმარისი არ არის. საჭიროა ახალი მეცნიერული ფორმები, რათა დაკანონდეს ბოლომდე არ ჩამოყალიბებული, მომავალზე ორიენტირებული იდეები. აკადემიურად დაკანონებული ჟანრების მიმდინარე რეესტრი უნდა გაფართოვდეს უფრო „შემოქმედებითი, შეკვეცილი, ენერგიული“ ფორმების ხარჯზე, რაც დამახასიათებელია ღრმა აზროვნებისთვის. ჩანაწერები, მანიფესტები, თეზისები, აფორიზმები, ფრაგმენტები წარმოადგენდნენ წარსული ეპოქის სწავლული სიბრძნის პრეამბულას, დღეს ისინი მიჩნეულია მოყვარულთა ინსტრუმენტად ან იყენებენ ნაკლებად წიგნიერი ბლოგები და ჩატრუმები. ე. ჯერ კიდევ 1982 წელს თავის „ესსეში ესსეს შესახებ“ წერდა: ჩვენ ახლა განსაკუთრებით გვჭირდება თავშეკავება, ლაკონურობა და ჰიპოთეტურობა „თამამი მოსაზრებებისა და ფრთხილი დასკვნების“ გასაკეთებლად. [3]
ე., რა თქმა უნდა, ესმის, რომ რთულია თამამი ჰიპოთეზების შეჩერება ფრთხილი დასკვნების ზღვარზე, ანუ მათთვის ბევრი უფლების არ მიცემა. როგორც კი სადავეებს მოუშვებენ, ისინი დაუყოვნებლივ იწყებენ აქტიურობას, იძენენ მხარდამჭერებს და მოიპოვებენ აღიარებას, იწყებენ თავისი ყოვლისმომცველი სისტემური ხასიათის დამტკიცებას და, შესაბამისად, აცხადებენ, რომ ჭეშმარიტებას განასახიერებენ. ე, როგორც იმ ქვეყნის მემატიანე, რომლის ყოვლისმძლე იდეოლოგია ჩამოინგრა ორი ათეული წლის წინ ყველაზე სასაცილო და ტრაგიკული გზით, - დანგრეული სისტემის გადარჩენილ ნანგრევებზე ადამიანის თავისუფლების მარცვლის აღმოცენების სპეციალისტია. ეს თავისუფლება მისი წიგნის ერთ-ერთი თემაა.
მეორე, არანაკლებ ძლიერი თემაა - ჰუმანიტარული ორგანიზმები, რომლებიც, როგორც სხვა ნებისმიერი ორგანიზმი, აუცილებლად იცვლება გარემოში მომხდარ ცვლილებებთან ერთად. ჩვენ კი, უმეტესწილად, შენიშნავს ე., მხოლოდ იმას ვაკეთებთ, რომ ვწუწუნებთ. იგი შიშობს, რომ, ჩვენ თუ ვერ მოვასწრებთ საკუთარი თავის შეცვლას, საკუთარი უზენაესობის გაცნობიერებას კულტურაში, ჰუმანიტარები (ჰუმანიტარულ მეცნიერებებთან ერთად) ამოწყდებიან, როგორც უსარგებლო ფუფუნება. წინასიტყვაობაში ის პირდაპირ მიიჩნევს საკუთარ თავს კრიზისულ მენეჯერად. და რბილი თავაზიანობით (მინდა აღვნიშნო, რომ რბილი თავაზიანობა - მისი ბუნების ძვირფასი თვისებაა) უწყრება სიტყვაკაზმული ხელოვნების მსახურთ იმის გამო, რომ ისინი ეძლევიან ნოსტალგიას, საკუთარი თავისადმი სიბრალულს, ზოგჯერ აღშფოთებას, და უპირატესობას ანიჭებენ ქვად ქცეული ტექსტების და უძველესი ტრადიციების („კანონების“) წყნარ ყურეს, ერთი სიტყვით, ყველაფერ იმას, რაც პარალიზებს ნებისმიერ მოქმედებას. ფუტურისტებისგან განსხვავებით, ვისთვისაც კულტურული მემკვიდრეობის უარყოფა და ძაგება იყო პრინციპის საქმე, ჩვენ უნდა ვეძებოთ დაგროვილი კულტურული სიმდიდრის აღორძინების გზები. გაჩნდა პრეფიქსის „პოსტ“ გამოყენების ცუდი ჩვევა - პოსტმოდერნი, პოსტკომუნიზმი, პოსტ-ჰუმანიზმი, პოსტომის ანუ ომის შემდგომი პერიოდი. ამ პრეფიქსის ქვეტექსტი წარსულისკენაა მიმართული და ყოველთვის რეაქტიული და „რეაქციულია“. ქმედითი პრეფიქსია, როგორც ე. აღნიშნავს, „პროტო“, და უფრო უკეთესია, ვიდრე „პოსტ“. „პროტო“ მიუთითებს, სად ჩვენ, სავარაუდოდ, მივდივართ და არა საიდანაც ჩვენ, სამწუხაროდ, მოვედით. მიმართულება, რა თქმა უნდა, მოცემულია აბსტრაქტულად, მაგრამ ვინ დაიწყებს კამათს, თუ წარსულს კუდში არ მისდევ და გამოდიხარ, როგორც მომავლის წინამორბედი, ეს ახდენს შემოქმედებითი ენერგიის მობილიზებას. იმისათვის, რომ იპოვო ახალი გზა, მას სახელი უნდა მისცე, აუცილებელია მუდმივად იფიქრო ახალი სიტყვების შექმნის შესახებ უცნობი, მაგრამ მოსალოდნელი კონტურების ასახსნელად. „გულწრფელად ვიტყვი, - ამბობს მიხაილ ე. 2002 წლის ნოემბერს გაზეთ „ქრონიკის უმაღლესი განათლების შესახებ“ მიცემულ ინტერვიუში, - ჩემი საყვარელი ინტელექტუალური საქმეა ახალი დისციპლინების, ახალი მეთოდების გამოგონება... ამით უნდა იყოს დაკავებული ჰუმანისტიკა - ეძებოს არსებული დისციპლინების ენაში ლაკუნები და ხარვეზები და შეეცადოს მათ შევსებას“. [4]
ყოვლისშემძლე რუსულ დოგმას „ნივთისთვის სახელის მიცემა - ნიშნავს მის შექმნას“, ჩვენ ჯერ კიდევ დავუბრუნდებით. ჯერ კი მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ სიცარიელე და ლაკუნები ენებში არ უნდა იყოს შევსებული მხოლოდ ლექსიკის შევსების მიზნით. არსებითად, ე, ჰუმანისტიკის განახლების თანამედროვე მოდელების კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია სიტყვების სიჭარბე. „წარმოიდგინეთ ბოტანიკა სოფლის მეურნეობის, მეტყევეობის და მებაღეობის, ანუ პრაქტიკული და ექსპერიმენტული ბაზის გარეშე, - აღნიშნავს იგი თავში „დასკვნის ნაცვლად“. - ან კოსმოლოგია კოსმონავტიკის და კოსმოსური ტექნოლოგიების გარეშე ... და მაინც, სწორედ ასეთი მდგომარეობაა დღეს ჰუმანისტიკაში. ჰუმანიტარული მეცნიერებები იმის ნაცვლად, რომ შეექმნათ საკუთარი პრაქტიკული და ექსპერიმენტული სფეროები, ჩაეფლენ სქოლასტიკაში“. ე შთაგონებულია რწმენით, რომ სიტყვა უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე ლექსიკონის შევსების ინსტრუმენტს: არა მხოლოდ აზრობრივი ლაკუნების შევსების საშუალებას, არამედ მნიშვნელოვანი ღირებულებების გენერატორებს. თავისი კვლევებით ის გვაგონებს ასტროფიზიკოსს, რომელიც ავსებს ვარსკვლავთა ცის რუკას, აღმოაჩენს ახალ პლანეტებს ინტუიციისა და ორბიტების მიკროსკოპული რხევების რთული გაანგარიშების ან პატარა ციმციმის საფუძველზე ვარსკვლავების ზედაპირზე.
მიზანმიმართულ ქმედებებზე გადასვლის ნაცვლად, ჰუმანიტარები კუთხე-კუთხე იმალებიან და წუწუნებენ. მიმოიხედეთ ირგვლივ და მოისმინეთ, რას ლაპარაკობენ: ციფრულმა ტექნოლოგიებმა გულგრილი გახადა თანამედროვე სამყარო, ისინი ანადგურებენ მის მთლიანობის, ართმევენ მას ინდივიდუალურ თვისებებს და მეტისმეტად აჩქარებენ პროგრესს. ე. მტკიცედ გამოთქვამს პროტესტს. ადრე არასოდეს, - ამბობს ის, - ჰუმანიტარებს არ ჰქონდათ ასეთი ეფექტური გზები „შეენარჩუნებინათ სახე“ (პირდაპირი მნიშვნელობით) და მოეძებნათ თანამოაზრენი. არასოდეს მანძილს დროსა და სივრცეში არ ჰქონდა ასე მცირე მნიშვნელობა ადამიანების, კონცეფციების დაახლოვებისთვის, სიხარულის მომტანი სამეცნიერო აღმოჩენებისთვის. არასდროს ინფორმაციის შენახვისა და მოძებნის საკითხი ასე ახლოს არ იდგა საუკეთესო გამოსავალის მოძებნამდე. რა თქმა უნდა, ონლაინ ტექსტი არ არის წიგნი, რომელსაც თაროდან ჩამოიღებ. და რა თქმა უნდა, კომპიუტერის ეკრანთან საუბარი განსხვავდება ცოცხალ ადამიანებთან ურთიერთობისგან. მაგრამ დღევანდელი რეალობა მოითხოვს, რომ შევცვალოთ დამოკიდებულება ჩვენი ფიზიკური არსებობის, ან, ყოველ შემთხვევაში, ადამიანის სხეულის სასურველი სითბოს მიმართ, წინააღმდეგ შემთხვევაში ვერ შევინარჩუნებთ გონებრივ და ემოციურ ბალანსს. ადამიანს ახასიათებს გამომგონებლობა ყველა სხვა ცოცხალი ორგანიზმისგან განსხვავებით: ჩვენ შეგვიძლია, თუ ერთად ვიმოქმედებთ, მოვიფიქროთ, როგორ დავაღწიოთ თავი ხაფანგს, ან ვაქციოთ ის რაღაც სახლის მსგავსად. პერსპექტივა არ აქვს რწმენას, რომ, თუ ტრადიციულ წესებს არ დავიცავთ, ჩვენ აღმოვჩნდებით ცვალებად კიბერსივრცეში და დავკარგავთ მარადიულ, ჩვენთვის ძვირფას ღირებულებებს. ეს შიში არ გვტოვებს ათასობით წლებია. [5] ამას არ უნდა ვუპასუხოთ საკუთარი თავისადმი სიბრალულით ან პანიკური შიშით, არამედ შემოქმედებითი გაბედულობის ახალი ტალღის, წარსულის შენარჩუნების და მასთან ურთიერთქმედების ახალი ფორმების ძიებით, არსებული და განვითარებადი ღირებულებების ახალი განმარტებებით. ჩვენთვის უკვე დიდი ხანია ცნობილია „ტექტონიკა“, „ელექტრონიკა“, „მნემონიკა“, დაე იყოს კიდევ „კულტურონიკა“. ჰუმანისტიკა, ისევე როგორც უფრო აბსტრაქტული მეცნიერებები, ახლა მშვენიერ პოზიციებს იკავებს გაბედული ნახტომის გასაკეთებლად. დროა მივმართოთ სინთეზს „ევრიკას“ მეთოდით, არ დავეყრდნოთ სტატისტიკას და არსებულ ნორმატივებს, რომლებიც მტკიცედ აკავშირებენ სოციოლოგიურ დისციპლინებს წარსულსა და აწმყოსთან (სწორედ ამ ბორკილებს - არა აქვს მნიშვნელობა სამართლიანად, თუ არა - აჰყავს ისინი მეცნიერების რანგში). უფრო თამამად მოაზროვნე ბუნებისმეტყველებას ყოველთვის სჭირდებოდა ჩვენი პროდუქცია და უყვარდა იგი. იმის ნაცვლად, რომ ექსპერიმენტების ჩატარების საკუთარი გზა მოძებნონ, ჰუმანიტარები წუწუნებენ და ძალიან ხშირად მიმართავენ ტრუიზმს. ადამიანის გონება, ასეთი პირადი და უნიკალური, არ შეიძლება იყოს ექსპერიმენტების ობიექტი, რომელსაც ასე ძალიან პატივს სცემენ სამეცნიერო ლაბორატორიებში.
ე. აღნიშნავს, რომ ჩვენ საკმაოდ დიდი ხანია დავუქვემდებარეთ ოსტრაკიზმს მეცნიერის ლაბორატორია. სიცრუეა, რომ ლაბორატორიაში ადამიანს გამოიკვლევენ, როგორც უგულო, პროგნოზირებად მექანიზმს, აქცევენ ნივთად. თეატრი, მუსიკა, ბალეტი - სასტიკ წესებს დამორჩილებული კოლექტივების კლასიკური მაგალითია, რომლებსაც აერთიანებს საერთო მიზანი. ისინი ერთად ატარებენ ექსპერიმენტებს და იღებენ საქებ, ყველასთვის სასურველ შედეგს. მაგრამ ე არ ჩერდება საშემსრულებლო ხელოვნების მონაწილეთა ყოველდღიურ ერთობლივ შრომაზე. ოთხმოციან წლებში მან მოახერხა მეცნიერისა და მწერლის შრომა ლაბორატორიული გაეხადა - ეს ინდივიდუალური შემოქმედების ყველაზე ძლიერი ბასტიონია. გამომდინარე მოსაზრებიდან, რომ კომუნიკაციას, როგორც შეგნებულ შემოქმედებით პროცესს, შეუძლია გადალახოს მარტივი საუბრის საზღვრები „კონფიდენციალურობის, განმარტოების და მედიტაციის“ საშუალებით, მან გამოიგონა „იმპროვიზაციული გაერთიანებები“, რომლებიც აერთიანებენ მწერლებს. ისინი რიგრიგობით ჩაღრმავდებიან ან მრავალგანზომილებიან აზროვნებაში, ან ერთგანზომილებიან მეტყველებაში. ანუ სარგებლობენ მყუდროების უპირატესობით და სიამოვნებას იღებენ წარმოთქმული სიტყვისგან. ამგვარად, ისინი უკავშირებენ „ორატორული ხელოვნების დასავლურ გამოცდილებას აღმოსავლურ უსიტყვო მედიტაციას“. [6]
ის, რაც ექსპერიმენტი იყო ოთხმოციან წლებში, ახლა ნორმად იქცა - ტექსტური შეტყობინებების გაცვლა “nonstop”-ის რეჟიმში. ჩნდება კითხვა, რატომ წუწუნებენ ჰუმანიტარები სიხარულის გამოხატვის ნაცვლად? ძალიან ხშირად ჩვენ რაღაცაზე ვართ ნაწყენი, გვენატრება წარსული, მივმართავთ თავდაცვას. და, რაც ყველაზე ცუდია, - გვძულს ახალი ტექნოლოგიები. გასაკვირი არ არის, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია კორპორაციების ყურადღების და ნდობის მოპოვება (მათ შორის, საკუთარი უნივერსიტეტების), რომლებიც აწარმოებენ ყველაზე დიდ საბაზრო მოთხოვნილების მქონე პროდუქციას: ბომბებს, სამომხმარებლო საქონელს და მომსახურებას, ყველაფერს, რაც საჭიროა დასასვენებლად, ლამაზად შეფუთულ ინფორმაციას და კომპიუტერულ ტექნოლოგიებს.
თავში „მიხეილ ბახტინი და ჰუმანისტიკის მომავალი“ [7], დასაწყისში ე პატივს მიაგებს მიხეილ ბახტინის, პირველი რუსი მოაზროვნე-ტრანსკულტურისტის ხსოვნას. ე წიგნის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო პარადოქსია ის ფაქტი, რომ ბახტინი, ე განსხვავებით, იყო ტექნოფობი - ის ვერ იტანდა ტექნიკურ ინოვაციებს. ტელეფონიც კი ზედმეტად მიაჩნდა. როგორ შეიძლება ამ სიძულვილის, მოწყობილობების მიმართ არ დაინტერესების ახსნა, რომლებიც უზრუნველყოფენ სწრაფ კომუნიკაციას შორს მყოფ თანამოსაუბრესთან? დაკავშირებულია ეს სურვილთან ხედავდეს მოსაუბრეს და ისმენდეს არაფრით არ დამახინჯებულ საუბარს? თუ ინსტინქტურ გრძნობასთან, რომ ტექნიკა ყოველთვის აჩქარებას გვაიძულებს? აჩქარება ხელს უშლის ადამიანებს შორის ურთიერთობას და ხელოვნების გააზრებას. ალბათ, ბახტინისთვის საინტერესო და მნიშვნელოვანი იყო დიალოგი შორეულ წარსულს ჩაბარებულ ცნობიერებასთან, რომელთანაც კომუნიკაცია გაქვთ ქაღალდზე აღბეჭდილი სიტყვების მეშვეობით, ანუ დიალოგი მკვდარ და წარმოსახვით და არა ცოცხალ თანამოსაუბრესთან, რომელსაც ახლავე შეგიძლიათ ტელეფონით დაუკავშირდეთ. ბახტინი გადარჩა სტალინის ეპოქაში, როდესაც საუბარი ფასდაუდებელი და ხშირად საშიში იყო. ჩვენ დროში შეგიძლიათ ისაუბროთ ვისთანაც გსურთ და რამდენიც გსურთ, თქვენ ხელთაა პატარა მობილური მოწყობილობა. ე არ არის ბახტინის არქაული მსოფლმხედველობის მომხრე. მაგრამ მისთვის ახლოა ბახტინის შეხედულებები კულტურების ჰიბრიდულ ბუნებასა და ცენტრიდანულ ენერგიაზე, გონების გარდაუვალ შეზღუდვებზე, რომელიც თავისთავად დომინირებს.
ე დასვა ბახტინისთვის დამახასიათებელი ორი კითხვა, რომელიც ეხება ჰუმანისტიკის შემდგომ განვითარებას თანამედროვე პროტო-გლობალურ სამყაროში. „საკმარისი თუა პლურალისტური სამყაროს მოდელი, რომელიც შედგება მრავალი თვითღირებული, საკუთარ თავში ჩაკეტილი კულტურებისგან, ახალი ინტერკულტურული მიმდინარეობების და ურთიერთკავშირის გასაგებად? თუ თანამედროვე გლობალისტიკამ უნდა შეიმუშაოს ახალი მოდელი, რომელიც გამოიწვევდა მოზაიკის პლურალისტურ მოდელს, ისევე, როგორც პლურალიზმმა ოდესღაც გამოიწვია „დნობის ქოთნის“ მოდელი და კულტურის „უნივერსალური“ კანონი? მულტიკულტურალიზმიდან ტრანსკულტურაზე გადასვლა ემ წიგნის (ელენ ბერისთან თანაავტორობით) “Transcultural Experiments: Russian and American Models of Creative Communication“, 1999 წ. („ტრანსკულტურული ექსპერიმენტები: შემოქმედებითი კომუნიკაციის რუსული და ამერიკული მოდელები“) ცენტრალური თემაა. ამ პრობლემების მიმართ სამეცნიერო საზოგადოების ინერტული დამოკიდებულება უსასრულოა. მაგრამ ემ არ არის ერთადერთი, რომელიც ცდილობს თავისი კოლეგების გამოცოცხლებას და ჰუმანიტარული პროგრამების და სასწავლო კურსების სტრუქტურის გადახედვას - ის კარგ კომპანიაშია. ემ წიგნთან “The Transformative Humanities: A Manifesto” [„ტრანსფორმაციული ჰუმანისტიკა. მანიფესტი“] ერთად სასარგებლო იქნება ანთოლოგიის (2009) წაკითხვა, რომელიც იმავე თემას მიეძღვნა. სტეფან გრინბლატმა, შემდგენელმა და რედაქტორმა, მას უწოდა „კულტურის მობილობა. მანიფესტი“ [Stephen Greenblatt, “Cultural Mobility: A Manifesto”] [8].
გრინბლატი ასევე მიიჩნევს ჩვენი ეროვნული ენებისა და ლიტერატურების დაყოფას დამოუკიდებელ ინსტიტუციონალურ ერთეულებად ძლიერ დაბრკოლებად პროფესიის გაჯანსაღების გზაზე, რადგან გულისხმობს (და წაახალისებს) ჰუმანიტარული დისციპლინების უფრო მეტ სტაბილურობასა და სტერილურობას, ვიდრე სინამდვილეშია. გულუბრყვილობაა იმის მიჩნევა, - ამბობს ის, - რომ სადღაც არსებობს „მტკიცე, ჰარმონიული, იდეალურად შეკავშირებული ნაციონალური ან ეთნიკური ჯგუფები" (2). სამყაროს ნორმალური მდგომარეობა ყოველთვის უსასრულოდ ჰიბრიდული და დენადი იყო. „არამყარი ილუზია მკვიდრი ადგილობრივი ლიტერატურების შესახებ, რომლებიც ძლივს, შემთხვევიდან შემთხვევამდე მიემართება საზღვრებისკენ, გაჩნდა მე-19 საუკუნეში და მე-20 საუკუნის დასაწყისში ბიუროკრატიულ, სტაგნაციურ საუნივერსიტეტო რასიზმის, ეთნოცენტრიზმის და ნაციონალიზმის შიშის მომგვრელ ზრდასთან ერთად“, - წერს გრინბლატი. და კიდევ: „სინამდვილეში, როგორც წარსულში, ისევე, როგორც, ვიმეორებ, დღეს - ყველგან უფრო მეტნი არიან „მომთაბარენი“, ვიდრე „ადგილობრივი მცხოვრებნი“ (6). მიუხედავად ამისა, „ტრადიციული სამეცნიერო მეთოდით დამკვიდრებულმა კულტურების სტაბილურობამ“ შექმნა მძიმე ტვირთად ქცეული მითი: „ჯანსაღი კულტურული იდენტობის“ იდეა გვაიძულებს ვეძებოთ თავდაპირველ ჩვეულებათა ფესვები, რომლებიც, საბოლოოდ, მოიძებნება. (3)
გრინბლატის მანიფესტში წარმოდგენილია კულტურათა მობილურობისა და ჯვარედინი ზემოქმედების გეოგრაფიული და პოლიტიკური ასპექტები. ემ გადააქვს მისი მობილური კულტურული ზემოქმედების იდეა ციფრული ტექნოლოგიების საუკუნეში. კანონის ცნებამ, როგორც ტექსტების დაკანონებულმა ნაკრებმა, დიდი ხანია დაკარგა ძალა. შემდეგი ეტაპია - მობილური, გამტარი „ტექსტოიდის“, როგორც მყარ ავტორიტეტს მოკლებული გამონათქვამის მიღება. ხოლო თარგმანისა, - როგორც ერთი ტექსტის რამდენიმე ვერსიის „თანაგაყრის“ ("interlation"), თანამდგომარეობისა, რომელიც თავისუფლად იქნება ასახული (გადაწერილი) სხვადასხვა ენებზე. შემდეგ ნაწერის სუბიექტი ხელახლა უნდა შეიქმნას ახალ დისციპლინაში, რომელსაც ემ უწოდებს „სკრიპტორიკას“ და რომელიც, დერიდეანული გრამატოლოგიისგან განსხვავებით, იკვლევს არა ნაწერს, არამედ დამწერს, ანუ დამწერლობის პერსონოლოგიას და ანთროპოლოგიას (იხ. „სკრიპტორიკა: შესავალი დამწერლობის ანთროპოლოგიასა და პერსონოლოგიაში“). თუ ვერ შევძლებთ ახალი ციფრული სამყაროს ჩვენ სასარგებლოდ გამოყენებას, ვერავის დავადანაშაულებთ საკუთარი თავის გარდა. ემ კარგად აცნობიერებს არსებულ ვითარებას - განათლების არასაკმარისად დაფინანსებას, სტუდენტთა რაოდენობის, კადრების შემცირებას, მორალური თამასის დაწევას ხელოვნებასა და ლიტერატურაში ჰუმანიტარული კულტურის კომერციალიზაციის გამო. მაგრამ ის კარგავს მოთმინებას, როდესაც ხედავს ჩვენს პასიურ დამოკიდებულებას იმის მიმართ, თუ რა ხდება. რასაკვირველია, არ შეიძლება კულტურული მემკვიდრეობისთვის ხაზის გადასმა. მაგრამ ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ, რომ ის ადამიანები ვართ, რომლებსაც შეუძლიათ ახალი იარაღების და უნარ-ჩვევების რადიკალურად ათვისება. ემ რამდენიმე თავი დაუთმო ჯერ-ჯერობით არარსებულ დისციპლინებს, რომლებიც შეძლებდნენ გამკლავებას თანამედროვეობის ყველაზე სახიფათო ტენდენციებთან. მაგალითად, იმ კულტურებს შეისწავლიდნენ, რომლებზეც ტრავმატულად მოქმედებს ინფორმაციის გაუთავებელი ნაკადი. ან კიდევ ერთი სრულიად ახალი - „ჰოროლოგია“ (ინგლისურიდან “horror”, რაც ნიშნავს „საშინელებას“, „კოშმარს“) – „კაცობრიობისთვის დამახასიათებელი თვითგანადგურების მექანიზმების შესწავლა, რომელიც მას დაუცველს გახდის ტერორიზმის სხვადასხვა ფორმების წინაშე“. თავი "ჰოროლოგია" მთავრდება მსჯელობით მთელი ჩვენი ცხოვრების „ჰორიფიკაციის“ შესახებ 2001 წლის 11 სექტემბრის შემდეგ. ზოგადად, რა თქმა უნდა, კარგი არაფერია და გასაგებია, რომ კიდევ ერთი გამოგონილი სიტყვა, რომელიც აღწერს ასეთ უსიამოვნო მდგომარეობას, არაფერს გამოასწორებს. მაგრამ, - აქვე ამატებს ემ, - თუ ახალ სამყაროს, რომელიც უარყოფს გაყინულ სტრუქტურებს, არ წარვუდგენთ სასარგებლო და შემოქმედებით იდეებს, არავითარი დაფინანსება არ გვიშველის.
როგორ მივაწვდინოთ იდეები მსოფლიოს? ემ მიძღვნილ [9] 2002 წლის ნოემბრის „უმაღლესი განათლების ქრონიკის“ სტატიაში მნიშვნელოვანი ადგილი დაეთმო მის წიგნში „ხმა მღაღადებლისა ახალ უდაბნოს შინა: მოსკოვის ათეიზმის არქივიდან“ გამოთქმულ შეხედულებებს ჰუმანისტიკის პრობლემებთან დაკავშირებით. წიგნი დაწერილია 1980-იან წლებში და დღის სინათლე იხილა 1990-იანი წლების საჯაროობის წყალობით და გამოქვეყნდა ინგლისურ ენაზე გამომცემლობაში „პოლ დრაის წიგნები“ მხოლოდ 2002 წელს. [10] როგორც „ახალი უდაბნო“, ასევე ათეიზმი დიდ ყურადღებას იმსახურებს. განზრახ ფრაგმენტული, მრავალი ციტატისგან შემდგარი წიგნი „ხმა ...“ - სამმაგი მისტიფიკაცია და პაროდიაა: რომანი შედგება რამდენიმე ბელეტრისტული ფენისგან, რომელსაც აერთიანებს საიდუმლო დოკუმენტი. ეს დოკუმენტია - მოხსენება, რომელიც 1985 წელს დაწერა ვინმე რაისა ომარის ასულმა გიბაიდულინამ, ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორმა, პარტიის წევრმა, რომელსაც დაავალეს მარქსისტულ-ლენინური იდეოლოგიის გაღატაკებულ ნიადაგზე წარმოქმნილი ახალი სიცოცხლისუნარიანი სულიერი სექტების შესწავლა.
წიგნის ცენტრს წარმოადგენს გიბაიდულიას გასაიდუმლოებული მოხსენება „ახალი სექტანტობა“, რომელშიც აღწერილია ქვეყანაში აღმოცენებული მდიდარი სულიერი სამყარო. უკანასკნელი დღეების სექტები, მეკიდობნეები და ე.წ. პუსტოვერცები ცდილობენ მოაქციონ თავის სარწმუნოებაში მაქსიმალურად ბევრი მიმდევარი. მათთან ერთად მოქმედებს პუშკინიანელთა ლიტერატურული სექტა, ნაციონალისტთა სექტები „წითელი ურდო“ და ჰაზარელები, ასევე ათეანები (დობროვერცები და გრეხოვნიკები) და პიშჩესვიატცების და ვეშჩესვიატცების ნეო-ფეტიშისტური „რელიგიურ-მეშჩანური სექტები“. მებრძოლი ათეისტი, საბჭოთა კავშირში ათეიზმის გამარჯვებისთვის მებრძოლი ვეტერანი გიბაიდულინა თავდაპირველად ძალიან გაოგნებული იყო მიღებული შედეგების გამო. მაგრამ, როგორც მტკიცე მატერიალისტი, რომელიც სერიოზულად ეკიდება ობიექტურ მონაცემებს, მან განაგრძო ფაქტების შეგროვება, რომლებიც გაოცებას იწვევდა. წიგნის სხვა ნაწილებიდან ვიგებთ, რომ გიბაიდულინა მოესწრო კომუნისტური რეჟიმის კოლაფსს და ცხოვრების ბოლო ათი წელი მან დაუთმო კიბერტექნოლოგიებისა და ვირტუალური სივრცის შესწავლას. მან დაინახა მათში კომუნისტური (კოლექტიურ-კომუნიკაციური) იდეალის განმათავისუფლებელი ფაზა. გიბაიდულინამ ამ გლობალურ „სინთელექტზე“ დაყრდნობით შექმნა ახალი „შემოქმედებითი ათეიზმი“, რომელსაც შეუძლია ყველა სარწმუნოების შენარჩუნება. ცენზურის გაუქმებამ ის შეაშინა, ისევე როგორც მისი თაობის ბევრი ადამიანი. პოსტმოდერნისტული ტექსტები, რომლებიც მოაწყდა რუსულ ბაზარს, განიცდიან დისციპლინარული სკეპტიციზმის ნაკლებობას, რომლითაც ყოველთვის გამოირჩეოდა მისი კულტუროლოგიური ოპუსები. პოსტმოდერნიზმი მისთვის წარმოადგენდა „თამაშის“ ნიშნური სისტემების, როგორც კერპების, თაყვანისცემას, ყველა მისთვის დამახასიათებელი ანტიჰუმანიზმის, წარმართობის და ანიმიზმის გონება-განწყობილებით. ახალი თეორეტიკოსები, მწუხარებით აღნიშნავს ის, ისევე ვულგარულად ცრუმორწმუნენი არიან, როგორც ძველი თეისტები, რომლებსაც „იმის უნარის კი არ შესწევთ, რომ დაამყარონ სერიოზული ეთიკური ურთიერთობები“ თავის „ბუნდოვან კერპებთან“ (ლინგვისტურ სტრუქტურებთან, ეპისტემურ კოდებთან, ქვეცნობიერებასთან). 1996 წელს, უკვე პენსიაზე გასულმა გიბაიდულინამ, ჟურნალში „ოქტომბერი“ წაიკითხა მიხეილ ემ სტატია „საბრალო რელიგიის“ შესახებ, და რედაქტორს მიწერა აღელვებული, აღშფოთებული წერილი. ემ ვერ მოასწრო მისთვის პასუხის გაცემა - გიბაიდულინა მოსკოვის ერთ-ერთ საავადმყოფოში გარდაიცვალა. გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა მისი ახალი პროექტის „მომავლის სულიერი მოძრაობები“ მონახაზები, რომელშიც, თითქოს, გაიჟღერა თავად ემ ძვირფასმა მოტივებმა.
ნიშნავს ეს იმას, რომ წიგნი (ანუ ემ მიერ გიბაიდულინას წიგნის გამოქვეყნება) - ფიქციაა? ძნელი სათქმელია, - განუცხადა ემ რეპორტიორს. ეს ადამიანები და კულტები რომც არ არსებობდნენ, მათი გამოგონება აუცილებელი იქნებოდა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვერ გავიგებთ საბჭოთა ხელისუფლების დასასრულს და ვერ ავხსნით მეცნიერებათა დოქტორის, პროფესორ გიბაიდულინას აზრის მკვეთრი მობრუნების მიზეზს. ემ ყოველთვის ასეა: რაც უფრო უცნაურია სახელები და გრძნობები, მით უფრო სერიოზულად წარუდგენს მათ მკითხველს. თავის წიგნს „ხმა“ ის ასრულებს ბოლოსიტყვაობით „იდეების კომედია“, სადაც მოუწოდებს შემოქმედებითი აზროვნების გათავისუფლებისკენ მის მიმართ დაუნდობელი ტოტალური იდეოლოგიებისა და დაკანონებული მეცნიერული ბიუროკრატიზმისგან. დროა დაუბრუნდეს „გონებაჭვრეტით ფანტასმაგორიას“, სადაც იგი გახსნილი იქნება მიგრაციებისა და მუტაციებისთვის მის შესაძლო შინაარსთან სრულ თანხმობაში. დღეს, ჩვენ შეგვიძლია ღირსეულად შევაფასოთ „ხმა მღაღადებლისა ახალ უდაბნოს შინა“ როგორც გამოყენებითი ან ექსპერიმენტული ჰუმანისტიკის ადრეული, ჯერ კიდევ ბუნდოვანი პირველსახე.
ბევრი რამ ამ წიგნში მოხიბლავს და შთააგონებს მკითხველს: ემ გლობალური ერუდიცია; ოპტიმიზმი მეცნიერების მიმართ, რომელიც, მისი აზრით, ემსახურება ადამიანის განვითარებას; მისი გონების სიღრმე, გამჭრიახობა და მოქნილობა, რომელსაც არაფრის არ ეშინია და ყველაფერი აინტერესებს. მომავალი აღაფრთოვანებს მას, და არ აშინებს. ამიტომ არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ ემ მთელი თავი დაუთმო „საინტერესოს“ ცნებას, რომელიც განსხვავდება დელეზის და გვატარის მიერ 1980-იან წლებში მიცემული განმარტებისგან, და დაუპირისპირა მკვეთრ, სტატიკურ სიმართლეს, რომელზეც პრეტენციას აცხადებს ცოდნა. „საინტერესო"“, - აღნიშნავს ემ, - არის კატეგორია, რომელიც „არა მხოლოდ უპირისპირდება ჭეშმარიტებას, არამედ აერთიანებს ჭეშმარიტსა და უტყუარს, ერთი მხრივ, და წარმოუდგენელსა და მშვენიერს - მეორე მხრივ ... მაგალითად, საინტერესო თეორია წარმოადგენს ყველაზე ლოგიკურ და დამაჯერებელ მტკიცებულებას იმისა, რაც ყველაზე ნაკლებადაა სავარაუდო. სხვა სიტყვებით, საინტერესოს ხარისხი წამოყენებული თეზისების ალბათობის უკუპროპორციულია და მტკიცებულების საიმედოობის პირდაპირპროპორციული... „საინტერესო“ ორი ურთიერთგამომრიცხავი და თანაბრად აუცილებელი მოვლენების ასპექტებს შორის მდგომარეობაა“. ამ ყველაფრის უკან მოჩანს - ისევე, როგორც ეს აქვს გვიანი პერიოდის ბახტინს, [11] - მეტაფიზიკა, რომელიც არა იმდენად ახლოსაა პლატონთან, მარქსთან და კანტთან, რამდენადაც თომა აკვინელის ნაშრომებში არისტოტელეს გაქრისტიანებასთან. ტომიზმის ონტოლოგია ამტკიცებს, რომ მეცნიერების ან ფილოსოფიის მიერ დასმული ყველა კითხვას ორი მხარე აქვს: ეს არის პრობლემაც და საიდუმლოებაც. პრობლემა ემპირიკის საკითხია, მისი გადაწყვეტა მეცნიერებს შეუძლია. საიდუმლოება კი - რწმენის და ინტუიციის სფეროა, ამიტომ მხოლოდ მაძიებლის მტკიცე რწმენას შეუძლია გამოავლინოს მისი არსი. [12] ემ არ არის რთული ამ საიდუმლოების სამეცნიერო-ტექნიკურ აღმოჩენათა უმრავლესობაში დანახვა, ვინაიდან მას აინტერესებს საიდუმლოება, როგორც გზა პრაქტიკული ცოდნისკენ.
სინათლით და სითბოთ სავსეა ემ ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მომავლის რწმენა, მათი ადამიანურობის, და, როგორც შედეგი, კაცობრიობის. მაგრამ სამი თეზისი მის წიგნში იწვევს გაოცებას და, რა თქმა უნდა, ახალ კითხვებს. ვიდრე წაიკითხავდეთ („პროტეიზმის“ სულისკვეთებით), მე მოვიყვან მათ. პირველი თეზისის გამოძახილი მთელ წიგნში ჟღერს: ემ სჯერა, რომ სიტყვას შესწევს უნარი მოძებნოს პრობლემა და მისი გადაჭრის გზა, რომელიც ყველას დააკმაყოფილებს, - მასაც, ვინც ის წამოჭრა, და მასაც, ვინც გადაწყვეტას ელოდებოდა; რომ მას შეუძლია მოახდინოს გარღვევა მომავალში. არავინ არ დაიწყებს კამათს იმის შესახებ, რომ სიტყვა საოცრად მოქნილი ინსტრუმენტია, ეფექტური და მრავალმიზნობრივი. მაგრამ შეუძლია მას მოიცვას ყველა კონცეპტი, რომელიც ეხება შემოქმედებითი საქმიანობის ყველა სახეობას, ადამიანთა შორის კომუნიკაციის ყველა მოტივაციას? თავი დავანებოთ „ლინგვისტურ მხარეს“, რომელმაც ქარიშხალივით შეცვალა გასული საუკუნის შუა წლებში ევროპული ჰუმანიტარული მეცნიერება. ამ რწმენაში შეიძლება შევამჩნიოთ ბახტინის თითქმის აკვიატებული მიდრეკილება „გამონათქვამის“ მიმართ. თავის ბოლო სტატიაში ბახტინმა გამოაცხადა: "ენა და სიტყვა თითქმის ყველაფერია ადამიანის ცხოვრებაში“ [13]. ჰუმანისტიკის (და, ცხადია, ადამიანის ფენომენის) ემ კონცეფცია ლიტერატურული და ლოგოცენტრისტულია. მიუხედავად იმისა, რომ თავში „სემიურგია: ენის ანალიზიდან ენის სინთეზამდე“ [14], რომელიც ეძღვნება ამ კონცეფციას, ხაზგასმით აღნიშნულია ყველა სახის ნიშნების მნიშვნელობა, არა მხოლოდ ფონემების თუ მარცვლების, ყველა მისი დასკვნა გამომდინარეობს სიტყვიდან, ყველა მაგალითი აღებულია პოეზიიდან და ფოლკლორიდან. ემს წიგნის მკითხველთა შორის არიან მოცეკვავეები, მიმები, მუსიკოსები, მოქანდაკეები, მხატვარი-პორტრეტისტები, დიზაინერები. ყველა მათგანი „სიტყვაკაზმული ხელოვნების“, ჰუმანისტიკის მნიშვნელოვანი ნაწილის მოღვაწენი არიან. ისინი გამოხატავენ საკუთარ თავს, აცხადებენ თავის შესახებ სიტყვის გამოუყენებლად, აბსოლუტური მკაფიოობით. მათ შეუძლიათ გამორიცხულებად იგრძნონ თავი ასეთი მიდგომიდან შემოქმედებითი ჰუმანისტიკის მიმართ.
ამრიგად, საკითხი იმაშია, აუცილებელია თუ არა ემ მანიფესტისთვის სიტყვის გარდამქმნელ ძალაში რწმენა, სწორედ სიტყვისა. შესაძლებელია სრულიად ახალი საცეკვაო მოძრაობის, უჩვეულო ჟესტის, აკორდების მოულოდნელი თანმიმდევრობის, საგალობლო ხმის არაორდინალური ჟღერადობის, უცნაური პორტრეტული ჩანახატის, ქვაზე ახალი მოჩუქურთმებული ორნამენტის შექმნა, რომელიც მისი საოცარი ნეოლოგიზმების (ინფინიცია - infinition, ინფორმატიზაცია - informatization, ნოოკრატია - noocracy, თანაგაყრა - interlation, იჰნოსფერა - ichnosphere) ექვივალენტური იქნება? ვრცელდება თუ არა ემ გარდამქმნელი მოდელის შემოქმედებითი ენერგია არალინგვისტური გამომხატველი სისტემების ენაზე? მართლაც, მოცეკვავემ, მევიოლინემ, მხატვარ-აკვარელისტმა ან არქიტექტორმა რატომ უნდა იფიქრონ და ისაუბრონ მხოლოდ სიტყვებით, და არა მოძრაობის, ტონის, რიტმის, ფერების, ხმის სიძლიერის, დროითი და სივრცითი შეხედულებების გამოყენებით? ამ შემოქმედებით გაერთიანებებში თქვენ პოულობთ რაღაც ნაწარმოებს და საკუთარი ნაწარმოების შექმნით ეხმაურებით მას. თქვენ გესმით მელოდია - და პასუხად მღერით; შედიხართ მოცეკვავეთა წრეში - და თქვენ მდგომარეობას წარმატებით გამოხატავთ სხეულის მოძრაობით. ენა კბილების უკან გაქვთ, მაგრამ მაინც სრულად ამყარებთ კონტაქტს ადამიანებთან, იზიარებთ მათ განწყობას, უნარებს, შთაგონებას. თუ ლიტერატურული ჰუმანიტარები დაკავებულები არიან მხოლოდ ერთმანეთის გადარჩენით, მაშინ, რა თქმა უნდა, საქმის ვითარება მარტივია. მათი იარაღია სიტყვა. ზეპირი თუ ბეჭდური, ის იკვლევს თავის გზას: იმისათვის, რომ შეუერთდეს ემ ინტელნეტს, საკმარისია მხოლოდ ღილაკის დაჭერა. ეს შეიძლება ბევრისთვის გახდეს გარდაქმნის დასაწყისი, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც სჯერა, რომ ჩვენი თამამი იდეები და შემოქმედებითი გონების განათება იბადება სიტყვის მეშვეობით და გამოიხატება სიტყვებით (ან, ზოგიერთ შემთხვევაში, მათი უარყოფით). მაგრამ შემოქმედებითი თვითგამოხატვის მრავალ ფორმას არაფერი აქვს საერთო ვერბალურ ენასთან. ემ წიგნში, ისევე როგორც იური ლოტმანის სემიოტიკაში, იგრძნობა ინტერდისციპლინარული, თავისი მასშტაბით კოსმოსური სწრაფვა მოიზიდონ სხვა ძლიერი გამომხატველობითი საშუალებები - მაგრამ როგორ?
ორი სხვა საკამათო და გამაოგნებელი თეზისი ეხება ხორცისა და სულის უძველეს ომს. დავიწყოთ ხორცით. წიგნის მწვავე პოლემიკურ მონაკვეთს მიეკუთვნება მესამე ნაწილი „ადამიანი და მანქანა“, განსაკუთრებით კი თავი „ადამიანის ბედი პოსტკაცობრიობის ხანაში“. სათაური, რა თქმა უნდა, ირონიულია - ემ ყველა „პოსტი“-ს მოწინააღმდეგეა. აქ ნამდვილი თემაა პროტო-ტექნოჰუმანიზმი, ეს ცნება სრულიად შეესაბამება ჰუმანიზმის კონცეფციას, „რადგან ყველაზე ადამიანური ადამიანში არის საკუთარი თავის დაძლევა და ტექნოლოგიზაცია“. რა გამომდინარეობს აქედან? ახალი დისციპლინა „ჰუმანოლოგია“ შეიმუშავებს ამ ტრანსფორმაციული ამოცანის შესრულების პროგრამას. მოკლედ, კიბორგი, ჰიბრიდული კიბერნეტიკული ორგანიზმი, აღარ მოგვეჩვენება მონსტრად ან კარიკატურად და აღიქმება, როგორც გაუმჯობესებული არსება. და შემდეგ: გაუმჯობესებული არსება უკავშირდება ენერგორესურსების წყაროს, სპეციალურად ჩამონტაჟებული მიკროსკოპული მოწყობილობები მუდმივად ამყარებენ კავშირს გარემოსთან, რომელიც აკმაყოფილებს მის პირად საჭიროებებს. ეს უკვე არ არის მხოლოდ შეუდარებელი კიბორგი, არამედ ხელოვნების ნიმუშია. „ტექნო-ჰუმანიზმი, - წერს ემ - უზრუნველყოფს ადამიანის სახეობის გადარჩენას ტექნოლოგიების, როგორც უმაღლესი ხელოვნების სახეობათა, საშუალებით“. ვშიშობ, რომ პროექტის განხორციელება, რომელიც ასეთ ესთეტიკურ მიზნებს სახავს, ტიტანურ შრომას მოითხოვს. საჭირო იქნება კომუნიკაციის ძველ მოდელებთან დამშვიდობება და საკუთარ დროსა და სივრცეში მცხოვრებ მეზობლებთან შეგუება, რომლებიც პრაქტიკულად არ გამოდიან სახლიდან. აუცილებელი იქნება წარსულში ძველი შეხედულებების დატოვება ადამიანის სხეულის სილამაზეზე, რომელიც შექმნეს ძველი საბერძნეთის გმირულმა ან გულახდილმა ქანდაკებებმა და რემბრანდტის ნახატებმა. აუცილებელი იქნება ჩვენი სილამაზის გრძნობის შეცვლა და კოგნიტურისა და კონსტრუქციულის გამოყოფა წმინდა ფიზიკური პროპორციების ხარჯზე.
აქ ემ გადაწყვიტა სიტყვიდან გადასულიყო სხვა საკომუნიკაციო საშუალებებზე. მართალია, თავდაპირველად მაინც საჭირო იქნება მათ შესახებ „ბეჭდური ფორმით“ გაცხადება. მის განკარგულებაში არსებული ინფოსფერა საბოლოო ჯამში გახდება „ჩემი გონების აქტიური ნაწილი“, - წინასწარმეტყველებს ის. - მე დავამყარებ კავშირს ქსელებთან, გამოვიყენებ ხმას, ჟესტს, შეხებას, რომლებიც ასევე გახდება სინტელექტის (ასე ემ უწოდებს ადამიანისა და მანქანების კომბინირებულ ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს) მეხსიერების უსასრულოდ მზარდი და თავისებურად კრეატიული ნაწილი. მე-14 თავში, „სხეულიდან „მე“-მდე, ან როგორია იყო ის, რაც ხარ?" [15] ის წინასწარმეტყველებს, რომ ნოოსფერო („აზრის სფერო“, გეოსფეროსა და ბიოსფეროს შემდეგ), შესაძლოა, ოდესმე პირდაპირ დაუკავშირდეს ადამიანის გონებას და „აღარ დასჭირდეს მისი სხეული, როგორც შუამავალი“. ამის მოსმენა ჰუმანიტარისგან, რა თქმა უნდა, განსაცვიფრებელია. ამის მიღება შეიძლება, რადგან ემ მტკიცედაა ამაში დარწმუნებული. პირდაპირი კომუნიკაცია დღესვე შეიძლება შეცვალოს დისტანციურმა ციფრული შუამავლების დახმარებით და მართული იყოს ერთდროულად ყველა მონაწილის მიერ. დღეს ჩვენ განკარგულებაშია ბევრი ახალი საშუალება და არხი იმისათვის, რომ დავძლიოთ მარტოობა. მაგრამ, ამტკიცებს ემ, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი გაუცხოების კრიტიკულ ზღვარზე იმყოფება, ის ყოველთვის რჩება ის, რაც არის. მას აღელვებს არა სხეული, როგორც ასეთი, არამედ ცოდნის სხეული, რომელიც ძაბავს კუნთებს, აჩქარებს რბოლას, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს აზრის ენერგიის აფეთქება. თავში „ცოდნის მასა, აზრის ენერგია“ ემ იყენებს შესანიშნავ მეტაფორას, აინშტაინის ფორმულას ჰუმანისტიკის მიმართ: „აზრის ენერგია მიიღება ცოდნის სხეულიდან, აწარმოებს მრავალრიცხოვან, სწრაფ, სინათლის მსგავს, უსხეულო, ფიქტიურ, ვირტუალურ კომბინაციებს მისი ყოფილი ნაწილაკებისგან“. ვინ უარყოფს, რომ ზოგჯერ მართლაც შეიძლება დიადი აზრის ასე ამაღელვებლად და ცოცხლად განცდა. წინააღმდეგობა იქმნება, როდესაც იწყებ ფიქრს გონებასა და სხეულს შორის ბალანსის შესახებ, კონტრასტის შესახებ სუსტ ორგანიზმს შორის, რომელიც ამაოდ ებრძვის სიბერეს და უძლურებას, და დიდებულ გაუნადგურებულ ნოოსფეროს შორის, სადაც ყველაა ჩართული და არ არიან დამარცხებულნი. მომხიბლავი აზრია - მოგეცეს შესაძლებლობა გახდე პროტო-სუპერმენი. მაგრამ ათავისუფლებს კი ის ტრადიციულ მოკვდავ სხეულს მისთვის დამახასიათებელი მღელვარებისგან?
ამ აზრს მივყავართ ემ მანიფესტის მესამე საოცარ თეზისამდე, წიგნის იმავე მესამე ნაწილში. მაგრამ ახლა საუბარია ადამიანის სულიერი მხარის, ტექნოთეიზმის შესახებ. ემ ამტკიცებს, რომ თანამედროვე აღმოჩენები კოსმოლოგიაში, ციფრული „რევოლუცია“, გლობალური ქსელები, ინფორმაციული მატრიცები და კაცობრიობის პროტო-სინტელექტუალური მდგომარეობა, - ეს ყველაფერი, ერთობლივად „კოგნიტურ რელიგიად“ წოდებული, ხელს უწყობს, როგორც არასდროს, რწმენას უზენაესი გონების შესახებ. ემ არ დაუთმობს ფუნდამენტალისტებს, ინტელექტუალიზმის მოწინააღმდეგეებს მულტივერსუმის მისტიკურ ბუნებას. არ წყალობს იგი რიჩარდ დოკინსის მსგავს (Richard Dawkins) ათეისტებსაც, რომლის ათეიზმის შეუპოვარ დაცვას სამეცნიერო მეთოდის საფარქვეშ ემ მიიჩნევს არაშორსმჭვრეტელს. თუ მართლაც „დასაწყისში იყო სიტყვა“, აქედან გამომდინარეობს, რომ „საინფორმაციო მოდელები წინ უსწრებენ მათ ფიზიკურ არსებობას“. ყველა მეცნიერება ძალას მოიკრებს ამ ჰიპოთეზიდან - ჰუმანიტარულიც და საბუნებისმეტყველოც. „დადგა დრო, - წერს ემ, - ვისაუბროთ ცოდნის რელიგიურობის შესახებ, და არა მხოლოდ რწმენის რელიგიურობის შესახებ. ... რატომ არ შეუძლია მეცნიერებას, რეპროდუცირებად ექსპერიმენტულ მონაცემებზე დაყრდნობით, საერთო ენა მოძებნოს თეოლოგიასთან?“ როგორც ჩანს, ბახტინი ფიქრობდა სამყაროს ასეთი ინტეგრალური სურათის შესახებ, როდესაც სტატიაში ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მეთოდოლოგიის შესახებ მან „აბსოლუტური სიახლეს“ დაამატა სიტყვა „სასწაული“.
* * *
თეორეტიკოსი და კულტუროლოგი მიხეილ ემ ეკუთვნის „საღად მოაზროვნე“ ადამიანთა რიცხვს (თუ დავესესხებით უილიამ ჯეიმსის ცნობილ გამონათქვამს მისი წიგნიდან „რელიგიური გამოცდილების ნაირფეროვნება“). თავის მეექვსე ლექციაში ამერიკელმა ფილოსოფოსმა მაღალფარდოვნად წარმოთქვა: „საღად მოაზროვნე ადამიანი, როგორც წესი, იმყოფება ცხოვრების იმ ბნელ მხარეს, სადაც მზე იხედება“. [16] ემ მთლიანად დაემორჩილა ამ საოცარ მენტალიტეტს. მისი ხსნაა - შეუცნობელი. მონაცემთა ბანკი და მსოფლიოს გამოცანები მისთვის ერთი ჯაჭვის ბმულია. მოაზროვნე და პრაგმატიკოსი ემ ცდილობს ერთმანეთს დაუკავშიროს „უხილავის რეალობა“ (ჯეიმსის მესამე ლექციის თემა) და „წმინდა იდეების ქმედითობა“. მათი ურთიერთკავშირი, - აღნიშნავს ჯეიმსი, - აუცილებელი წინაპირობაა ნებისმიერი პოზიტიური რწმენისთვის. [17] ყველა ბოროტება, ცუდი წინათგრძნობა, რომელიც არსებობს ცხოვრებაში, ინტელექტუალურ შემოქმედებაში, შეიძლება გამოიყოს, სახელი დაერქვას, შესწავლილ იქნას, კომპონენტებად დაშლილი, კრიტიკას დაქვემდებარებული და, შესაძლოა კიდეც, განადგურებული. საღად მოაზროვნე ადამიანებისთვის უვარგისი და ბოროტი არ არის ცხოვრების განუყოფელი თვისება, საჭიროა მხოლოდ ძალისხმევა, და ისინი განკურნებადი გახდება. ისინი „ჩვენი უთანხმოების და გარემოში ადაპტაციის შეუძლებლობის შედეგია“. [18] ემ სამყაროში არსებული ყველა ობიექტი (ორგანიზმები, ტექსტები, სხეულები, მანქანები) „საინტერესოა“ განმარტებიდან გამომდინარე. ისინი, ვინც იკვლევს მათ - კვლევით ცენტრში, და, უკეთეს შემთხვევაში, მსოფლიო ქსელის გამოყენებით, - დაჯილდოებული იქნება. მაღალი ტექნოლოგიების მიერ ბოძებული ეს მოდიფიცირებული, ჰიბრიდული ობიექტები, - შესანიშნავი ხელის შემწყობია სულისთვის. ამ წიგნის კითხვა „ტანჯული სულებისთვისაც“ კი, რომლებიც გლოვობენ ჰუმანისტიკის ბედს, შეიძლება წყალობა აღმოჩნდეს. ამრიგად, თუ წყალობა გვემუქრება ეკრანების, კაბელების და შტეფსელების მოკლე ჩართვით, რომლებიც სულის და სხეულის ერთიანობას ეხმარებიან, სხვაგვარად ვიტყვით: ეს წიგნი მკითხველისთვის იქნება მნიშვნელოვანი და სრულიად უნიკალური ინტელექტუალური და რელიგიური გამოცდილება.
შენიშვნები
[1]М Е. The Transformative Humanities: A Manifesto. Ed. and tr. by Igor Klyukanov. Foreword by Caryl Emerson. New York and London: Bloomsbury Academic, 2012, 318 pp.. წინასიტყვაობა თარგმნილია ამ გამოცემის მიხედვით.
[2] "Differential ethics: From the golden rule to the diamond rule", pp. 217 – 224. იხ. „სტერეოეთიკა. სათნოების ორობითობა და „ალმასისა და ოქროს“ წესი. მ. ემ წიგნში „ხარვეზის ნიშანი. ჰუმანიტარული მეცნიერებების მომავლის შესახებ“, მოსკოვი, ნლო, 2004, გვ. 745 - 760.
[3] „გამჭრიახობის გაბედულება - და მოკრძალება მოვლენების წინაშე. გზავნილების სითამამე და დასკვნების უწყინარობა“. მ. e. ყველა ესსე, 2 ტომად, ტ. 1. რუსეთში (1970-1980-იანი წლები); ეკატერინბურგი : უ-ფაქტორია, გვ. 16
[4] Peter Monaghan. "A Cultural Hero of the Soviet Era Looks to the Future" The Chronicle of Higher Education, November 22, 2002, pp. A16-A18.
[5] შეხსენება, რომ „გონებრივი გადავსება“ მოძველებულია და რომელსაც მე შეფასებას მისცემდა, შესულია წიგნში Ann M. Blair, Too Much to Know: Managing Scholarly Information before the Modern Age (New Haven: Yale University Press, 2010).
[6] მე მოჰყავს დამაჯერებელი არგუმენტები ამ ლაბორატორიებში შემოქმედებითი იმპროვიზაციის წერილობითი ხასიათის სასარგებლოდ, კერძოდ, მიუთითებს რუსეთსა და ახლო აღმოსავლეთზე, როგორც ანტიკური საჯარო რიტორიკისა და აღმოსავლური უსიტყვო მედიტაციის შეხვედრის ადგილზე, რასაც ნაწილობრივ შეუძლია ახსნას „წიგნის და წერა-კითხვისადმი სიყვარული“. „ქაღალდის ფურცელსა ან კომპიუტერის ეკრანის წინ ადამიანი სრულად გრძნობს მის შემოქმედებით ინდივიდუალობას. წერის გარეშე იმპროვიზაცია ადვილად გადადის საუბარში, აზრთა გაცვლაში, ანუ წმინდა ურთიერთობაში ... სწორედ წერა იძლევა მეტყველების და დუმილის დილემის მოგვარების საშუალებას“. იხ. თავი 17, „იმპროვიზირებული გაერთიანება“, წიგნში Ellen Berry, M. E Transcultural Experiments: Russian and American Models of Creative Communication. New York: Palgrave Macmillan, 1999, pp. 201–13, esp. 207.
[7] Mikhail Bakhtin and the Future of the Humanities, pp. 57 – 68.
[8] Stephen Greenblatt et al., Cultural Mobility: A Manifesto (Cambridge: Cambridge University Press, 2009). Дальнейшие отсылки в тексте статьи.
[9] Peter Monaghan. "A Cultural Hero of the Soviet Era Looks to the Future" The Chronicle of Higher Education, November 22, 2002, pp. A16-A18.
[10] მე. ახალი სექტანტობა: რელიგიურ-ფილოსოფიური გონება-განწყობილების ტიპები რუსეთში. 1970-1980-იანი წლები. ჰოლიოკი (მასაჩუსეტსი): ნიუ ინგლენდ პაბლიშინგ კო, 1993, 179 გვ.; 3-ე, დამატებული გამოცემა: სამარა: ბახრარ-მოსკოვი, 2005, 256 გვ. თარგმანი: M. E. Cries in the New Wilderness: from the Files of the Moscow Institute of Atheism. Trans. and intr. by Eve Adler. Philadelphia: Paul Dry Books, 2002, 236 pp.
[11] იხ. მიხეილ ბახტინი. „ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა მეთოდოლოგიისთვის“, სადაც ის აღნიშნავს მომავლისადმი არსებული „ვიწრო ადამიანური დამოკიდებულების“ არაადეკვატურობას (სურვილების, იმედების, შიშის); არ არსებობს ღირებული წინასწარ გადაუწყვეტლობის, მოულოდნელობის, ასე ვთქვათ, „სიურპრიზულობის“, აბსოლუტური სიახლის, სასწაულის და ა.შ. გაგება. წიგნში: მ. ბახტინი. „სიტყვის ხელოვნების ესთეტიკა“. მოსკოვი: ისკუსტვო, 1979. გვ. 361-373, http://2lib.ru/getbook/773.html
[12] მეტაფიზიკური თვალსაზრისის ყველაზე ცნობილი მხარდამჭერი მე-20 საუკუნეში იყო კათოლიკური ტომისტური ფილოსოფოსი ჟაკ მარიტენი. იხ. მისი მეტაფიზიკის წინასიტყვაობა: შვიდი ლექცია ყოფიერების შესახებ. (1934). მაგრამ ურთიერთქმედება სპეკულაციურსა და პრაქტიკულ ცოდნას შორის და პრაქტიკაში წარმოებასა და საქმეს შორის მუდმივად გადის მარინეტის (ისევე როგორც ემ ნამუშევრებში.
[13] იხ. მ. ბახტინი. ტექსტის პრობლემა (1959), მის წიგნში „სიტყვის ხელოვნების ესთეტიკა“. მოსკოვი: ისკუსტვო, 1979. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Article/Baht_PrT.php
[14] Semiurgy: From language analysis to language synthesis, pp. 95 – 116
[15] "From body to self: What is it like to be what you are?", pp. 205 – 216.
[16] William James, The Varieties of Religious Experience [1902], in Writings 1902–1910 (New York: The Library of America, 1987): 1–477, esp. 128.
[17] Ibid., 55.
[18] Ibid., 127.
https://media.sas.upenn.edu/pennsound/authors/Epstein-M/Epstein-Mikhail_02_The-Transformative-Humanities_XCP_2013.mp3
თარგმნის სერვისი
მ.ფ.ლ
11. 28.2017
(c)
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Will be revised