ნ.ა. ბურავლიოვა, ფსიქოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატი, ტომსკის სახელმწიფო პედაგოგიური უნივერსიტეტის ფსიქოლოგიისა და პედაგოგიკის კათედრის დოცენტი, ტომსკი (რუსეთი)
ანოტაცია: სტატია ეხება სიმბოლოთა მნიშვნელობას ღვთისმსახურებაში, რელიგიურ სიმბოლოთა ფსიქოლოგიურ ასპექტებს.
საკვანძო სიტყვები: რელიგია, ქრისტიანული ხატი, ფერის სემანტიკა, არქეტიპი, სიმბოლო, რიტუალი, სიმბოლური ენა.
რელიგია მრავალი საუკუნის განმავლობაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა საზოგადოების ცხოვრებაში. ის დღესაც ცოცხალ ძალად რჩება, მარადიულ ფასეულობათა მცველად. ბევრ ქვეყანაში რელიგია გამოხატავს იმ ადამიანთა იდეალების სისტემას, რომლებიც მას აღიარებენ. ის ასევე აცხადებს, რას წარმოადგენს ადამიანი და როგორი უნდა იყოს ის. ბევრ სახელმწიფოში სოციალური კონტროლის ელემენტს უფრო მეტად რელიგია უზრუნველყოფს, ვიდრე პოლიტიკური და სამართლებრივი ორგანიზაციები [1].
ჩნდება კითხვები: რა მეთოდებს იყენებს რელიგია იმისათვის, რომ ადამიანთა სულებში დანერგოს ძირითადი ცნებები და როგორ ახდენს მათ საფუძველზე სწორი ქცევის ორგანიზებას, რა მექანიზმებს იყენებს იმისათვის, რom მიაღწიოს კულტურული ფასეულობების გადაცემას თაობიდან თაობამდე? რელიგიის არსებობის მრავალსაუკუნოვანი ისტორია ნაჩვენებია, პირველ რიგში, სიმბოლოთა სისტემის დახმარებით, რომლებიც მუშაობენ ძლიერი და გრძელვადიანი მოტივაციის შესაქმნელად, უყალიბებენ ქრისტიანებს რწმენას არსებობის საყოველთაო წესის შესახებ.
რელიგიური სიმბოლური სისტემები მიეკუთვნება სოციალური ცხოვრების მაკროდონეს. ისინი უზრუნველყოფენ ადამიანის ქცევის გონივრულობას, უპირისპირებენ მას ცხოვრების მნიშვნელობის ზოგად გაგებას სამყაროსა და არსებობის ზოგადი წესრიგის კონტექსტში. რელიგია იმდენად არ არის დაკავებული ყოველდღიური არსებობის კონკრეტული საკითხებით, რამდენადაც სიცოცხლის მნიშვნელობის გააზრებით სიკვდილის, ტანჯვის, უსამართლობის წინაშე.
რელიგიურ პრაქტიკაში სიმბოლოების არსებობა უკავშირდება ადამიანების ფსიქოლოგიის თავისებურებებს: მათთვის ძნელია გარე ატრიბუტების გარეშე არსებობა. სიმბოლოები აადვილებენ გარეგნულის შინაგან განცდაზე გადასვლის აღქმას. ისინი ხელს უწყობენ სამყაროს ბუნების გააზრებას, ათავსებენ ნეგატიურ გამოცდილებას სამყაროს საერთო სურათის ჩარჩოში, სადაც ის იღებს განმარტებას და შედეგად ემოციური ნუგეში მოაქვს.
რელიგიურ სიმბოლოებში გაცნობიერებულია უკიდურესობის გამოცდილება, შეხვედრა რაღაც „სხვასთან“, რაც სცილდება ჩვეულებრივის, „წმინდას“ ჩარჩოებს, შეხვედრა, რომელიც ნიშნავს გარკვეულ განსაკუთრებულ დამოკიდებულებას რეალობის მიმართ და სცდება ყოველდღიურობის ფარგლებს (გაბრწყინება, გაცისკროვნება და ა.შ.) [2].
რიტუალები, სიმბოლოები ნერგავენ სოციალურ უნარ-ჩვევებს, ქმნიან პირობებს, რათა წინააღმდეგობა გაეწიოს საზოგადოებრივი ცხოვრების გამანადგურებელ ასპექტებს. რელიგიაში ისინი შეუცვლელები არიან, რადგან წარმოადგენენ იმას, რაც სხვაგვარად საერთოდ არ შეიძლება იყოს გამოხატული. ისინი ერთადერთი გზაა იმის გამოსახატად, რაც „განმარტების“ თანახმად, აუწერელია: წმინდა, ანუ, რაღაც სრულიად განსაკუთრებული.
ჩვენს მოუსვენარ სამყაროში, როცა ადამიანი იშვიათად რჩება პირისპირ საკუთარ თავთან და იშვიათად მიმართავს თავის შინაგან სამყაროს, ჩნდება ფსიქიკურის შინაგანი, სუბიექტური სამყაროს რეალობისა და ღირებულების, სიმბოლური ცხოვრების აღმოჩენის მოთხოვნილება. ამასთან დაკავშირებით იუნგი წერდა: „ადამიანს სჭირდება სიმბოლური ცხოვრება. უნდა აღინიშნოს, რომ მხოლოდ სიმბოლურ ცხოვრებას შეუძლია გამოხატოს სულის ყოველდღიური საჭიროებები. და რადგან ადამიანებს არ აქვთ სიმბოლური ცხოვრება, მათ არ შეუძლიათ თავი დააღწიონ ყოველდღიურ ცხოვრებას და იძულებულნი არიან შეურიგდნენ მას“ [2].
სიტყვა „სიმბოლო“ ბერძნული სიტყვიდან „სიმბოლონიდან“ მოდის, რომელშიც ორი ძირეული სიტყვაა შერწყმული, და ნიშნავს „ის, რაც ერთმანეთთან იყო დაკავშირებული“. ბერძნულ ენაში თავდაპირველად სიტყვით სიმბოლო აღნიშნავდნენ საგნის ორ ნაწილს (მაგალითად, ჩხირების ან მონეტების), რომლებსაც მოვაჭრეები იტოვებდნენ გირაოს სახით, რათა შემდგომ დაედგინათ პირველი ნახევრის მფლობელის ვინაობა მეორე ნახევრის მფლობელთან მიმართებაში. ამრიგად, თავდაპირველად სიმბოლო წარმოადგენდა ნახევარს, რომელიც მიუთითებდა საგნის იმ ნაწილზე, რომელიც აკლია. შემდეგ ორივე ნახევარს ერთმანეთთან აერთებდნენ, რაც იძლეოდა თავდაპირველი, მთლიანი საგნის აღდგენის საშუალებას. ეს პროცესი შეესაბამება სიმბოლოს ფსიქოლოგიური ფუნქციის ჩვენს გაგებას.
სიმბოლოს მივყავართ მთლიანი პიროვნების იმ ნაწილთან, რომელსაც იგი მოკლებულია. ეს საშუალებას გვაძლევს კავშირი დავამყაროთ ჩვენს თავდაპირველ ტოტალურობასთან. სიმბოლოს შეუძლია აგვარიდოს გაყოფა, ცხოვრებისგან გაუცხოება. რადგანაც მთლიანი პიროვნება გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე ეგო, სიმბოლო ახორციელებს ჩვენი კავშირის რეალიზებას იმ ზეპიროვნულ ძალებთან, რომლებიც შეადგენენ ჩვენი არსებობისა და ჩვენი ცხოვრების მნიშვნელობის წყაროს. ამიტომ აუცილებელია ჯეროვანი პატივისცემა გამოვიჩინოთ სიმბოლური ცხოვრების სუბიექტურობის მიმართ [2].
რელიგიური ენის სიმბოლურობა ეხმარება ადამიანს მისი თავის ასოცირებაში უსასრულობასთან. მნიშვნელობის მარადიული პრობლემა, რომელიც დღეს ჩვენთვის აქტუალურია, შეიძლება გადაიჭრას მხოლოდ რაღაც „უფრო დიდთან“ ასოცირების შემთხვევაში, ვიდრე ჩვენ ვართ. ადამიანი გრძნობს სამყაროს არასაკმარისობას, რომელიც მხოლოდ ეგოს ნება-სურვილით შეიქმნა, და მიისწრაფის რაღაც უფრო მნიშვნელოვანისკენ. იუნგი წერდა: „ადამიანისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს საკითხი, დაკავშირებულია ის რაღაც უსასრულობასთან, თუ არა? ასეთია მისი ცხოვრების განმსაზღვრელი საკითხი“ [3].
სიმბოლოებს ადამიანის ცხოვრებაში კ.გ. იუნგი უკავშირებდა არქეტიპების არსებობას (სიტყვასიტყვით, „პირველად მოდელებს“) და მიიჩნევდა, რომ სიმბოლოები არქეტიპური ფსიქიკის სპონტანური აქტივობის პროდუქტია. მან ფსიქოლოგიაში დანერგა „კოლექტიური არაცნობიერის“ ცნება, რომელიც წარმოადგენს კაცობრიობის მეხსიერების ლატენტური კვალის საცავს. მასში ასახულია ყველა ადამიანისთვის საერთო აზრები და გრძნობები, რომლებიც ჩვენი საერთო ემოციური წარსულის შედეგია. იუნგის თქმით, „კოლექტიური არაცნობიერი მოიცავს ადამიანის ევოლუციის მთელ სულიერ მემკვიდრეობას, რომელიც აღორძინდება ყოველი ადამიანის თავის ტვინის სტრუქტურაში“. კოლექტიური არაცნობიერის შინაარსი ყალიბდება მემკვიდრეობითობის წყალობით და თანაბრად მთელი კაცობრიობისთვის. [3].
არქეტიპები თანდაყოლილი იდეები ან მოგონებებია, რომლებიც უქმნიან ადამიანებს მოვლენების აღქმის, განცდის და მათზე გარკვეული სახით რეაგირების განწყობას. სინამდვილეში, ეს არ არის მოგონებები ან სახეები, არამედ წინასწარ განსაზღვრული ფაქტორებია, რომელთა გავლენის ქვეშ ადამიანები აორციელებენ მათ ქცევაში აღქმის, აზროვნებისა და მოქმედების უნივერსალურ მოდელებს რომელიმე ობიექტზე ან მოვლენაზე საპასუხოდ. აქ თანდაყოლილია სწორედ კონკრეტულ სიტუაციებზე ემოციურად, კოგნიტურად, ქცევით რეაგირების ტენდენცია [4].
კ.გ. იუნგი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ სიმბოლურია ისეთი სიტყვა ან სახე, რომლის მნიშვნელობაც სცილდება პირდაპირის ჩარჩოებს და არ ექვემდებარება ზუსტ განსაზღვრას ან განმარტებას. როდესაც გონება ცდილობს მოიცვას გარკვეული სიმბოლო, ის აუცილებლად მიდის ლოგიკის მიღმა არსებულ იდეამდე [3]. სიმბოლოების სისტემა ხელს უწყობს გამოუთქმელის გამოხატვას, სიტყვაში ისეთი გრძნობების მონიშვნას, რომლებიც არ შეესაბამება მიღებულ ცნებებს და ემოციებს, პიროვნების ღრმა განცდების გაააქტიურებას.
მკვლევარები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ უშუალო რელიგიური გამოცდილება მნიშვნელოვანწილად უფრო ქვეცნობიერი, ემოციური განცდაა, მაგრამ ის ვერ შენარჩუნდება მეხსიერებაში სათანადო რაციონალური გაფორმების გარეშე. ამ თვალსაზრისით, რიტუალები და წეს-ჩვეულებები ასრულებენ იდეათა ძლიერი დამცველის, როგორც ყველაზე საიმედო საშუალების, ფუნქციას დანერგონ მასებში ცნობილი რელიგიური შეხედულებები. თუ გავაანალიზებთ ეკლესიის წეს-ჩვეულებით და რიტუალურურ თავისებურებებს, დავინახავთ, რომ ადამიანზე ზემოქმედება, ლოგიკის დონეზე, მხოლოდ ნაწილობრივ აისახება. ზემოქმედება დიდწილად ემოციურ, ინტუიციურ დონეზე ხორციელდება. რიტუალებში მონაწილეობით გრძნობებზე ორიენტირებული მორწმუნეები სულიერად ადვილად „რეზონირებენ“ მუსიკის, სახეების და სიმბოლოების გავლენის ქვეშ [5].
სიმბოლოები, რიტუალები და წეს-ჩვეულებები განკუთვნილია პიროვნების ან ჯგუფების გარკვეული ფსიქიკური მდგომარეობის შექმნის და შენარჩუნების მიზნით, მათ შორის, შეცვლილი მდგომარეობის. მაგალითად, ქრისტიანობაში ამას ხელს უწყობს ლოცვის მრავალჯერ განმეორება. ლოცვა ამშვიდებს ადამიანს, განაწყობს გარკვეულ მდგომარეობაზე, აშორებს გონების გამფანტავ აზრებს. ხელს უწყობს გონების დამშვიდებას, ცნობიერების შეჩერებას, სივრცესა და დროში ერთ წერტილზე ფიქსირებული ცნობიერების მიღწევას, წარმოადგენს ჩვევათა განადგურების საშუალებას. ამ შემთხვევაში შესაძლებელია ყურადღების კონცენტრირება ზოგიერთ სულიერ ობიექტზე. რიტუალების შესრულებისას, ყველა მონაწილე განიცდის თანამეგობრობასთან შერწყმის გრძნობას, ის უკვე ვეღარ გრძნობს დროის ნაკადის შეუჩერებელ მსვლელობას.
საეკლესიო რიტუალებში ასევე გამოიყენება რიტმი. ცნობილია, რომ რიტმი ხელს უწყობს ცნობიერების გათავისუფლებას ლოგიკისგან, ანუ, ფაქტობრივად, იწვევს მედიტაციურ მდგომარეობას, როდესაც ადამიანი გრძნობს, რომ უწყვეტ ნაკადშია მოქცეული. ცნობიერება გადადის აზროვნების თვალსაჩინო-ქმედით და თვალსაჩინო-გამოსახულებით ფორმებზე. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ რიტუალების, როგორც ძირითადის, ზემოქმედების გასაძლიერებლად გამოიყენება მეთოდები, რომლებიც ააქტიურებენ მარჯვენა ნახევარსფეროს და აჩქარებენ რეზონანსის დადგომას. საეკლესიო მსახურებაში მონაწილე ადამიანები ხშირად განიცდიან კეთილდღეობის, შვების განსაკუთრებულ გრძნობას, ამავე დროს ხანგრძლივი და ინტენსიური სტრესის შესუსტებას.
მასობრივი მოვლენების ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით, გუნდის ხმა, გუნდის მიერ შესრულებულ სიმღერაში მონაწილეობის მიღება მაქსიმალურად განასახიერებს გრძნობას „ჩვენ“. გარდა ამისა, საგუნდო სიმღერა, მესა, რეკვიემი, რომელიც გაისმის ტაძრის თაღის ქვეშ, ირეალობის ატმოსფეროს ქმნის. ექსტატურ და მედიტაციურ რიტუალებში ადამიანთა ერთობლიობა ხელს უწყობს „მე“-ს საზღვრების გაფართოებას - ადამიანი დროებით იცვლება, განიცდის გარდასახვის გრძნობას. რიტუალის მონაწილეთა ემოციური ჩართულობის ზრდა განპირობებულია ემოციური მუხტის სპეციფიკური პროცესით. თუ სიტყვის საშუალებით ადამიანმა შეძლო სხვებისთვის თავისი აზრის გადაცემა, მაშინ რიტუალები დაეხმარება მას სხვებს გადასცეს თავისი გრძნობები, აიყოლიოს ისინი, და როდესაც განიცდის სხვების განცდებს, ახალი ძალით განიცადოს ისინი.
როდესაც ადამიანი განიცდის ასეთი ძლიერი გამაერთიანებელი გრძნობების სულის აღმავალ, დამათრობელ და მტკიცე ძალას, იგი განიცდის მათი გამეორების მოთხოვნილებას. ამ გზით შეიძლება იმის მიღწევა, რომ ცხოვრების გარკვეულ მომენტებში საზოგადოების წევრებმა ერთობლივად განიცადონ, იგრძნონ და გააცნობიერონ მათი მიზნების, ღირებულებებისა და ინტერესების საერთოობა, რომელიც აიძულებს მათ მოქმედებას. ამ თვალსაზრისით, რიტუალების ეფექტურობა დამოკიდებულია ადამიანთა ჯგუფის არსებობაზე, რომლებიც გულწრფელად იზიარებენ საერთო ღირებულებებს.
ამერიკელი ფსიქოანალიტიკოსი დ. რანკურ-ლაფერიერი, რომელიც განიხილავდა ეკლესიის სიმბოლოებისა და რიტუალების მნიშვნელობას, ყურადღებას ამახვილებს თვითშეფასების პრობლემაზე. ის წერს, რომ ღვთის რწმენის ერთ-ერთი უპირატესობა არის ის, რომ ჩნდება ვიღაც, ვისაც შენი სჯერა. თუ მართლმადიდებლობისთვის უფრო მისაღებ ენაზე გადავალთ, ლოცვის დროს სანთლის ანთების მნიშვნელობაა საკუთარი თავის ღვთიური ნათელით განათება. სანთელი არა მარტო ანათებს თაყვანისცემის ობიექტს, ანუ მას, ვისაც სინათლე არ სჭირდება. ეს სანთელი ასევე თაყვანისმცემლის მეთონიმიური აღნიშვნაა, ვისაც სჭირდება თაყვანისცემის ობიექტის ყურადღება. თაყვანისმცემელი ცდილობს მიიღოს მხარდაჭერა თაყვანისცემის ობიექტისგან, შესაძლოა, სასწაულებრივი დახმარებაც კი. მაგრამ ასეთი შედეგი არ არის სავალდებულო ხატთაყვანისცემის რელიგიური გამოცდილებისათვის. მნიშვნელოვანია, რომ თაყვანისმცემელი შენიშნოს, დაინახოს თაყვანისცემის ობიექტმა [6].
სიმბოლოების ხსენებისას, რომელსაც იყენებენ რელიგიურ პრაქტიკაში, ცალკე უნდა ითქვას ხატების შესახებ. ვ.ნ. ლოსკი, ლ.ა. უსპენსკი მიიჩნევენ, რომ ხატის მიზანი არ არის ჩვენში აღგზნების გამოწვევა ან გარკვეული ბუნებრივი ადამიანური გრძნობების გაძლიერება: „ხატი არ არის ამაღელვებელი, მგრძნობიარე. მისი მიზანია წარმართოს ყველა ჩვენი გრძნობა, ისევე როგორც გონება, მთელი ჩვენი ადამიანური ბუნება მისი ჭეშმარიტი მიზნის მისაღწევად - გარდასახვისკენ“. [7].
ხატზე მსჯელობის დროს, პ. ფლორენსკი საუბრობს ორ სამყაროს შორის საერთო საზღვრის არსებობის შესახებ, ... რადგან ჩვენთვისაც ცხოვრებას ხილულში ენაცვლება ცხოვრება უხილავში. იგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ხატის მიზანია წარმართოს ცნობიერება სულიერ სამყაროში, რომ იგი წარმოადგენს ზემგრძნობიარე ცოდნის ინსტრუმენტს [8].
„ხატი ყოველთვის ან თავის თავზე უფრო მეტია, როდესაც ის ზეციური ხილვაა, ან ნაკლები, თუ მას არ შეუძლია გაუხსნას გარკვეულ ცნობიერებას ზემგრძნობიარე სამყარო, და არ შეიძლება ეწოდოს სხვა რამ, გარდა მოხატული ფიცრისა. უკიდურესად ყალბია ის თანამედროვე მიმართულება, რომლის მიხედვითაც ხატწერაში უნდა ვხედავდეთ მხოლოდ უძველეს მხატვრობას, ფერწერას, ყალბია, პირველ რიგში, იმიტომ, რომ არ აღიარებს, რომ ფერწერას საკუთარი ძალა აქვს: ფერწერა, მეტ-ნაკლებად, უარყოფილიც კი არის. ნებისმიერი ფერწერა მიზნად ისახავს, რომ მაყურებელმა დატოვოს გრძნობით აღქმული საღებავებისა და ტილოების სამყარო და აღმოჩნდეს გარკვეულ რეალობაში, და მაშინ ფერწერული ნაწარმოები გაიზიარებს ყველა სიმბოლოსთან ერთად მათ მთავარ ონტოლოგიურ მახასიათებლებს - იყოს ის, რასაც ის სიმბოლიზირებს. მაგრამ თუ ფერმწერმა თავის მიზანს ვერ მიაღწია, ზოგადად ან კონკრეტულად ამ მაყურებლის მიმართ, და ნაწარმოებიც არსად არ გვიხმობს, მაშინ მის, როგორც მხატვრული ნაწარმოების შესახებ, საუბარიც კი არ ღირს“ [8].
ხატებში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სინათლეს. ფლორენსკი ამტკიცებს, რომ ნებისმიერი გამოცდილების შინაარსი, ნებისმიერი ყოფიერება, არის სინათლე. მეტაფიზიკური სინათლე ერთადერთი ჭეშმარიტი რეალობაა, მაგრამ მიუწვდომელია ჩვენი ფიზიკური მხედველობისთვის. იგივე ეხება მართლმადიდებლურ ხატწერას, სადაც ეს თავდაპირველი სინათლე გამოსახულია ოქროს, როგორც ნივთიერების, გამოყენებით და ესთეტიკურად სრულიად შეუთავსებელია ჩვეულებრივ საღებავთან. ოქრო აქ წარმოჩენილია, როგორც სინათლე, რომელსაც ფერი არ აქვს. ეს ნიშნავს, რომ მარადიული სინათლე ტრანსცენდენტურია იმის მიმართაც კი, რაც გამოსახულია ხატზე. თავად გამოსახულებაც ასევე სამყაროსთან გარემყოფია.
საღებავის ფერს ხატებში ასევე აქვს მნიშვნელობა. კაცობრიობის განვითარების ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე კულტურულ ტრადიციაში ჩამოყალიბდა გაუცნობიერებული (ბიოარქეტიპული) შესაბამისობა ცალკეულ ფერს და გარკვეულ სიმბოლურ მნიშვნელობებს შორის. როდესაც ადამიანი რომელიმე ფერს იყენებს, ხდება ფიზიოლოგიური სენსაციის სპონტანური ასოციაცია ამ კულტურულ ტრადიციაში დამკვიდრებულ სიმბოლურ მნიშვნელობასთან [9].
ფსიქოლოგიაში არსებობს მრავალი კვლევა ადამიანის ფსიქო-ფიზიოლოგიურ მდგომარეობაზე ფერის გავლენის შესახებ. მაგალითად, მ. ლიუშერმა შეიმუშავა ფერის აღქმის ფუნქციონალური ფსიქოლოგიის საფუძვლები და მის ბაზაზე შექმნა ფსიქოდიაგნოსტიკის პრაქტიკაში ფართოდ ცნობილი ფერების ტესტი, რომელიც მიეკუთვნება მაღალეფექტურ პროექტურ მეთოდებს და მიზნად ისახავს პიროვნების სიტუაციური ემოციური მდგომარეობის შესწავლას და სხვადასხვა სოციალურ-ფსიქოლოგიურ სიტუაციებში ადაპტირებას. ფერების ფსიქოლოგიური დიაგნოსტიკური სისტემის აგების საწყისი წერტილია ძირითადი ფერების კავშირის კონცეფცია ადამიანის გარემოცვასთან ურთიერთობის გარკვეულ განწყობასა და სპეციფიკურ ხასიათთან.
გოეთე წერდა: „ფერები მოქმედებენ სულზე: მათ შეუძლიათ გრძნობების გამოწვევა, ემოციების და აზრების გაღვიძება, რომლებიც გვამშვიდებს ან გვაღელვებს, ისინი გვანაღვლიანებს ან გვახარებს“. ისევე, როგორც მუსიკა წარმოშობს გრძნობებს, გადასცემს განწყობას და შეუძლია გრძნობების ყველაზე დახვეწილი ცვლილებების გამოხატვა, ასევე ფერები სხვადასხვა ტონით და სხვადასხვა ხარისხით, სიკაშკაშით და გაჯერებით თითოეული ადამიანში იწვევენ სრულიად გარკვეულ გრძნობებს [10].
უკვე XIII-XV საუკუნეების ხატებში ნათლად გამოიკვეთება სპეტაკი და ნათელი ფერების გამოყენების მცდელობა. ღია საღებავების წყალობით, ხატებმა შეიძინეს ნათელის მოფენის უნარი ტაძრის ნახევრად ბნელ ინტერიერში. ხშირად, სპეტაკ ფერებს კონტრასტით ერთმანეთს ადარებენ: წითელი - ლურჯი, თეთრი - შავი, რაც ხატს აძლევს გამოხატვის ძლიერ ძალას.
ხატწერის საღებავების აზრობრივი გამა უსასრულოა. ამავე დროს მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს ცის თაღის სხვადასხვა ტიპის ელფერი. ხატმწერთათვის ცნობილი იყო ცისფერის მრავალი ნიუანსი: ვარსკვლავური ღამის მუქი ლურჯი ფერი, ცისფერი ნათელი ბრწყინვალება და მზის ჩასვლის დროს უამრავი ფერმკრთალი და ღია ცისფერი, ფირუზის და მწვანე ფერის ტონი.
ანტიკური ეპოქიდან თეთრ ფერს ჰქონდა „სისპეტაკის“ და „სიწმინდის“, ამქვეყნიურის (ფერადის) უარყოფის, სულიერი სიმარტივისა და სიდიადისკენ სწრაფვის მნიშვნელობა. ალბათ, კლასიკური საბერძნეთის დროიდან არის შემორჩენილი შეხედულებები ფერადისა და ჭრელის შესახებ, როგორც ამაოებათა ამაოების, როგორც ყოველდღიურობის ბოროტების გამოხატვისა, რომელიც ანადგურებს დროთა დიდებას. ეს სიმბოლიკა თერთმა ფერმა ბიზანტიურ ესთეტიკურ ცნობიერებაშიც შემოინახა. თეთრი, როგორც თანასწორუფლებიანი ფერი, ნიშნავს გასხივოსნებას, „ღვთაებრივ ნათელთან სიახლოვეს“.
მეწამული ელფერი ხატებში ზეციური რისხვის, ხანძრის ანარეკლის, ჯოჯოხეთში მარადიული ღამის თვალუწვდენელი სიღრმის გასაშუქებლად გამოიყენება. ყავისფერი შიშველი მიწის, მტვრის, ყოველივე დროებითის და წარმავალის სიმბოლოა. როდესაც ეს ფერი შეერევა ღვთისმშობლის მეფური სამოსის მეწამულ ფერს, ის გვაგონებს ადამიანის ბუნებას, რომელიც მოკვდავია.
შავი ფერი ბოროტებისა და სიკვდილის ფერია. ხატწერაში შავი ფერით გამოქვაბულებს აფერადებდნენ, როგორც საფლავის სიმბოლოს, ასევე ჯოჯოხეთის პირდაღებულ უფსკრულს. ზოგიერთ სიუჟეტში ეს შეიძლება ყოფილიყო საიდუმლოების გამომხატველი ფერი. მაგალითად, შავ ფონზე, რომელსაც ჰქონდა სამყაროს მიუწვდომელი სიღრმის აღნიშვნა, სულიწმინდის გამოცხადების ხატში გამოსახავდნენ ბერს. საერო ცხოვრებიდან წასული ბერების შავი სამოსი წარსულის სიამოვნებისა და ჩვევების უარყოფის სიმბოლოა, გარკვეული სახის სიკვდილი სიცოცხლეში.
ფერი, რომელიც არასოდეს გამოიყენებოდა ხატწერაში, - ნაცრისფერია. მან ერთმანეთთან დააკავშირა შავი და თეთრი ფერები, ბოროტება და სიკეთე, და შედეგად გახდა გაურკვევლობის, სიცარიელის, არმყოფობის ფერი. ასეთი ფერის ადგილი არ იყო ხატის გასხივოსნებულ სამყაროში.
საეკლესიო ღვთისმსახურების თვალსაზრისით, არა მარტო ღვთაებრივი დიდების იმქვეყნიურმა სამყარომ ჰპოვა თავისი ადგილი ხატწერაში. მასში ასევე ადგილი ჰპოვა ორი სამყაროს ცოცხალმა, ქმედითმა ურთიერთშეხებამ, არსებობის ორმა თვალსაზრისმა: ერთის მხრივ, იმქვეყნიური მარადიული სიმშვიდე, ხოლო, მეორე მხრივ, ტანჯული, ცოდვილი, ქაოტური არსებობა, რომელიც სიმშვიდეს ღმერთში ეძებს, - ეს არის სამყარო, რომელიც ეძემს, მაგრამ ჯერ ვერ პოულობს ღმერთს.
იუნგის აზრით, იდეები რელიგიაში წარმოადგენენ გაცნობიერებამდელი ცოდნის პროდუქტს, რომელიც ყოველთვის და ყველგან გამოხატულია სიმბოლოების სახით. ეს უნივერსალური ფსიქიკური ფაქტებია, ამიტომ ისინი იმ პირობებშიც მოქმედებენ, როცა ინტელექტი არ აღიქვამს მათ. იუნგს მიაჩნდა, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია საათის ისრების უკან გადაწევა და საკუთარი თავის დაჯერება „იმაში, რაც, როგორც ვიცით, სიმართლეს არ შეესაბამება“; თუმცა ჩვენ შეგვიძლია დავფიქრდეთ სიმბოლოების ჭეშმარიტ მნიშვნელობაზე და ამის წყალობით შევინარჩუნოთ ჩვენი ცივილიზაციის მიღწევათა გარკვეული ნაწილი. რელიგიური ჭეშმარიტების, როგორც მათი სიმბოლური ხასიათის აღიარება, ანუ აღიარება იმისა, რასაც ისინი რეალურად წარმოადგენენ, გზას უხნის წარსულის სიბრძნეს [3].
დიდი ხნის განმავლობაში ითვლებოდა, რომ ახალი თაობებისთვის კულტურის გადაცემის საშუალებების განვითარებასთან ერთად, სიმბოლოების და რიტუალების როლი მცირდება. მაგრამ დღესდღეობით ჩვენ ვხედავთ მათი როლის გაძლიერების ტენდენციას, რადგან ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ხალხის ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების შენარჩუნებაში, დახმარებას უწევენ საზოგადოების წევრებს მათი მიზნების და მისწრაფებების საერთოობის ერთობლივად განცდასა და გაცნობიერებაში [1].
სიმბოლოებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ცხოვრებაში. ისინი უკავშირებენ ინდივიდს ისტორიულად ჩამოყალიბებულ გრძნობებს, საქმიანობას, ღირებულებებს და რწმენას. სიმბოლოები ფუნქციონირებენ, როგორც სოციალური ორგანიზმის განუყოფელი ნაწილი. ისინი ეხმარებიან ინდივიდს დროისა და სივრცის გადალახვაში, „საკუთარი თავის ფარგლებს“ მიღმა გასვლაში.
ლიტერატურის სია:
1. რ.მ. გრანოვსკაია. რწმენის ფსიქოლოგია. სანქტ-პეტერბურგი: რეჩი, 2004. 576 გვ.
2. დ.პ. დაურლი, ე. ედინგერი, ვ. ზელენსკი. კ.გ. იუნგი და ქრისტიანობა. სანქტ-პეტერბურგი: აკადემიური პროექტი, 1999. 287 გვ.
3. კ.გ. იუნგი. ფსიქიკის სტრუქტურა და არქეტიპები. მოსკოვი: აკადემიური პროექტი, 2009. 303 გვ.
4. ლ. ჰიელი, დ. ზიგლერი. პიროვნების თეორია. სანქტ-პეტერბურგი: პიტერი, 1999. 608 გვ.
5. ვ.ნ. გარაჯა. რელიგიის სოციოლოგია. მოსკოვი: ნაუკა, 1995. 223 გვ.
6. დ. რანკურ-ლაფერიერი. რუსეთში ამერიკელი ფსიქოანალიტიკოსის თვალით დანახული ღვთისმშობლის ხატის თაყვანისცემაის ტრადიცია. მოსკოვი: ლადომირი, 2005. 348 გვ.
7. ვ.ნ. ლოსკი, ლ.ა. უსპენსკი. ხატის მნიშვნელობა. მოსკოვი: წმიდა ტიხონის მართლმადიდებლური ჰუმანიტარული უნივერსიტეტი: ეკსმო, 2014. 336 გვ.
8. პ. ფლორენსკი. კანკელი. მოსკოვი: ეკსმო, 2008. 76 გვ.
9.ნ.ვ. სეროვი. კულტურის საუკეთესო ნაწილი: ფსიქოლოგია, კულტუროლოგია, ფიზიოლოგია. სანქტ-პეტერბურგი: რეჩი, 2004. 672 გვ.
10.ვ.ვ. დრაგუნსკი. ფერის პიროვნული ტესტი. მინსკი: ჰარვესტი. მოსკოვი: ასტ, 2000. 448 გვ.
ანოტაცია: სტატია ეხება სიმბოლოთა მნიშვნელობას ღვთისმსახურებაში, რელიგიურ სიმბოლოთა ფსიქოლოგიურ ასპექტებს.
საკვანძო სიტყვები: რელიგია, ქრისტიანული ხატი, ფერის სემანტიკა, არქეტიპი, სიმბოლო, რიტუალი, სიმბოლური ენა.
რელიგია მრავალი საუკუნის განმავლობაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა საზოგადოების ცხოვრებაში. ის დღესაც ცოცხალ ძალად რჩება, მარადიულ ფასეულობათა მცველად. ბევრ ქვეყანაში რელიგია გამოხატავს იმ ადამიანთა იდეალების სისტემას, რომლებიც მას აღიარებენ. ის ასევე აცხადებს, რას წარმოადგენს ადამიანი და როგორი უნდა იყოს ის. ბევრ სახელმწიფოში სოციალური კონტროლის ელემენტს უფრო მეტად რელიგია უზრუნველყოფს, ვიდრე პოლიტიკური და სამართლებრივი ორგანიზაციები [1].
ჩნდება კითხვები: რა მეთოდებს იყენებს რელიგია იმისათვის, რომ ადამიანთა სულებში დანერგოს ძირითადი ცნებები და როგორ ახდენს მათ საფუძველზე სწორი ქცევის ორგანიზებას, რა მექანიზმებს იყენებს იმისათვის, რom მიაღწიოს კულტურული ფასეულობების გადაცემას თაობიდან თაობამდე? რელიგიის არსებობის მრავალსაუკუნოვანი ისტორია ნაჩვენებია, პირველ რიგში, სიმბოლოთა სისტემის დახმარებით, რომლებიც მუშაობენ ძლიერი და გრძელვადიანი მოტივაციის შესაქმნელად, უყალიბებენ ქრისტიანებს რწმენას არსებობის საყოველთაო წესის შესახებ.
რელიგიური სიმბოლური სისტემები მიეკუთვნება სოციალური ცხოვრების მაკროდონეს. ისინი უზრუნველყოფენ ადამიანის ქცევის გონივრულობას, უპირისპირებენ მას ცხოვრების მნიშვნელობის ზოგად გაგებას სამყაროსა და არსებობის ზოგადი წესრიგის კონტექსტში. რელიგია იმდენად არ არის დაკავებული ყოველდღიური არსებობის კონკრეტული საკითხებით, რამდენადაც სიცოცხლის მნიშვნელობის გააზრებით სიკვდილის, ტანჯვის, უსამართლობის წინაშე.
რელიგიურ პრაქტიკაში სიმბოლოების არსებობა უკავშირდება ადამიანების ფსიქოლოგიის თავისებურებებს: მათთვის ძნელია გარე ატრიბუტების გარეშე არსებობა. სიმბოლოები აადვილებენ გარეგნულის შინაგან განცდაზე გადასვლის აღქმას. ისინი ხელს უწყობენ სამყაროს ბუნების გააზრებას, ათავსებენ ნეგატიურ გამოცდილებას სამყაროს საერთო სურათის ჩარჩოში, სადაც ის იღებს განმარტებას და შედეგად ემოციური ნუგეში მოაქვს.
რელიგიურ სიმბოლოებში გაცნობიერებულია უკიდურესობის გამოცდილება, შეხვედრა რაღაც „სხვასთან“, რაც სცილდება ჩვეულებრივის, „წმინდას“ ჩარჩოებს, შეხვედრა, რომელიც ნიშნავს გარკვეულ განსაკუთრებულ დამოკიდებულებას რეალობის მიმართ და სცდება ყოველდღიურობის ფარგლებს (გაბრწყინება, გაცისკროვნება და ა.შ.) [2].
რიტუალები, სიმბოლოები ნერგავენ სოციალურ უნარ-ჩვევებს, ქმნიან პირობებს, რათა წინააღმდეგობა გაეწიოს საზოგადოებრივი ცხოვრების გამანადგურებელ ასპექტებს. რელიგიაში ისინი შეუცვლელები არიან, რადგან წარმოადგენენ იმას, რაც სხვაგვარად საერთოდ არ შეიძლება იყოს გამოხატული. ისინი ერთადერთი გზაა იმის გამოსახატად, რაც „განმარტების“ თანახმად, აუწერელია: წმინდა, ანუ, რაღაც სრულიად განსაკუთრებული.
ჩვენს მოუსვენარ სამყაროში, როცა ადამიანი იშვიათად რჩება პირისპირ საკუთარ თავთან და იშვიათად მიმართავს თავის შინაგან სამყაროს, ჩნდება ფსიქიკურის შინაგანი, სუბიექტური სამყაროს რეალობისა და ღირებულების, სიმბოლური ცხოვრების აღმოჩენის მოთხოვნილება. ამასთან დაკავშირებით იუნგი წერდა: „ადამიანს სჭირდება სიმბოლური ცხოვრება. უნდა აღინიშნოს, რომ მხოლოდ სიმბოლურ ცხოვრებას შეუძლია გამოხატოს სულის ყოველდღიური საჭიროებები. და რადგან ადამიანებს არ აქვთ სიმბოლური ცხოვრება, მათ არ შეუძლიათ თავი დააღწიონ ყოველდღიურ ცხოვრებას და იძულებულნი არიან შეურიგდნენ მას“ [2].
სიტყვა „სიმბოლო“ ბერძნული სიტყვიდან „სიმბოლონიდან“ მოდის, რომელშიც ორი ძირეული სიტყვაა შერწყმული, და ნიშნავს „ის, რაც ერთმანეთთან იყო დაკავშირებული“. ბერძნულ ენაში თავდაპირველად სიტყვით სიმბოლო აღნიშნავდნენ საგნის ორ ნაწილს (მაგალითად, ჩხირების ან მონეტების), რომლებსაც მოვაჭრეები იტოვებდნენ გირაოს სახით, რათა შემდგომ დაედგინათ პირველი ნახევრის მფლობელის ვინაობა მეორე ნახევრის მფლობელთან მიმართებაში. ამრიგად, თავდაპირველად სიმბოლო წარმოადგენდა ნახევარს, რომელიც მიუთითებდა საგნის იმ ნაწილზე, რომელიც აკლია. შემდეგ ორივე ნახევარს ერთმანეთთან აერთებდნენ, რაც იძლეოდა თავდაპირველი, მთლიანი საგნის აღდგენის საშუალებას. ეს პროცესი შეესაბამება სიმბოლოს ფსიქოლოგიური ფუნქციის ჩვენს გაგებას.
სიმბოლოს მივყავართ მთლიანი პიროვნების იმ ნაწილთან, რომელსაც იგი მოკლებულია. ეს საშუალებას გვაძლევს კავშირი დავამყაროთ ჩვენს თავდაპირველ ტოტალურობასთან. სიმბოლოს შეუძლია აგვარიდოს გაყოფა, ცხოვრებისგან გაუცხოება. რადგანაც მთლიანი პიროვნება გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე ეგო, სიმბოლო ახორციელებს ჩვენი კავშირის რეალიზებას იმ ზეპიროვნულ ძალებთან, რომლებიც შეადგენენ ჩვენი არსებობისა და ჩვენი ცხოვრების მნიშვნელობის წყაროს. ამიტომ აუცილებელია ჯეროვანი პატივისცემა გამოვიჩინოთ სიმბოლური ცხოვრების სუბიექტურობის მიმართ [2].
რელიგიური ენის სიმბოლურობა ეხმარება ადამიანს მისი თავის ასოცირებაში უსასრულობასთან. მნიშვნელობის მარადიული პრობლემა, რომელიც დღეს ჩვენთვის აქტუალურია, შეიძლება გადაიჭრას მხოლოდ რაღაც „უფრო დიდთან“ ასოცირების შემთხვევაში, ვიდრე ჩვენ ვართ. ადამიანი გრძნობს სამყაროს არასაკმარისობას, რომელიც მხოლოდ ეგოს ნება-სურვილით შეიქმნა, და მიისწრაფის რაღაც უფრო მნიშვნელოვანისკენ. იუნგი წერდა: „ადამიანისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს საკითხი, დაკავშირებულია ის რაღაც უსასრულობასთან, თუ არა? ასეთია მისი ცხოვრების განმსაზღვრელი საკითხი“ [3].
სიმბოლოებს ადამიანის ცხოვრებაში კ.გ. იუნგი უკავშირებდა არქეტიპების არსებობას (სიტყვასიტყვით, „პირველად მოდელებს“) და მიიჩნევდა, რომ სიმბოლოები არქეტიპური ფსიქიკის სპონტანური აქტივობის პროდუქტია. მან ფსიქოლოგიაში დანერგა „კოლექტიური არაცნობიერის“ ცნება, რომელიც წარმოადგენს კაცობრიობის მეხსიერების ლატენტური კვალის საცავს. მასში ასახულია ყველა ადამიანისთვის საერთო აზრები და გრძნობები, რომლებიც ჩვენი საერთო ემოციური წარსულის შედეგია. იუნგის თქმით, „კოლექტიური არაცნობიერი მოიცავს ადამიანის ევოლუციის მთელ სულიერ მემკვიდრეობას, რომელიც აღორძინდება ყოველი ადამიანის თავის ტვინის სტრუქტურაში“. კოლექტიური არაცნობიერის შინაარსი ყალიბდება მემკვიდრეობითობის წყალობით და თანაბრად მთელი კაცობრიობისთვის. [3].
არქეტიპები თანდაყოლილი იდეები ან მოგონებებია, რომლებიც უქმნიან ადამიანებს მოვლენების აღქმის, განცდის და მათზე გარკვეული სახით რეაგირების განწყობას. სინამდვილეში, ეს არ არის მოგონებები ან სახეები, არამედ წინასწარ განსაზღვრული ფაქტორებია, რომელთა გავლენის ქვეშ ადამიანები აორციელებენ მათ ქცევაში აღქმის, აზროვნებისა და მოქმედების უნივერსალურ მოდელებს რომელიმე ობიექტზე ან მოვლენაზე საპასუხოდ. აქ თანდაყოლილია სწორედ კონკრეტულ სიტუაციებზე ემოციურად, კოგნიტურად, ქცევით რეაგირების ტენდენცია [4].
კ.გ. იუნგი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ სიმბოლურია ისეთი სიტყვა ან სახე, რომლის მნიშვნელობაც სცილდება პირდაპირის ჩარჩოებს და არ ექვემდებარება ზუსტ განსაზღვრას ან განმარტებას. როდესაც გონება ცდილობს მოიცვას გარკვეული სიმბოლო, ის აუცილებლად მიდის ლოგიკის მიღმა არსებულ იდეამდე [3]. სიმბოლოების სისტემა ხელს უწყობს გამოუთქმელის გამოხატვას, სიტყვაში ისეთი გრძნობების მონიშვნას, რომლებიც არ შეესაბამება მიღებულ ცნებებს და ემოციებს, პიროვნების ღრმა განცდების გაააქტიურებას.
მკვლევარები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ უშუალო რელიგიური გამოცდილება მნიშვნელოვანწილად უფრო ქვეცნობიერი, ემოციური განცდაა, მაგრამ ის ვერ შენარჩუნდება მეხსიერებაში სათანადო რაციონალური გაფორმების გარეშე. ამ თვალსაზრისით, რიტუალები და წეს-ჩვეულებები ასრულებენ იდეათა ძლიერი დამცველის, როგორც ყველაზე საიმედო საშუალების, ფუნქციას დანერგონ მასებში ცნობილი რელიგიური შეხედულებები. თუ გავაანალიზებთ ეკლესიის წეს-ჩვეულებით და რიტუალურურ თავისებურებებს, დავინახავთ, რომ ადამიანზე ზემოქმედება, ლოგიკის დონეზე, მხოლოდ ნაწილობრივ აისახება. ზემოქმედება დიდწილად ემოციურ, ინტუიციურ დონეზე ხორციელდება. რიტუალებში მონაწილეობით გრძნობებზე ორიენტირებული მორწმუნეები სულიერად ადვილად „რეზონირებენ“ მუსიკის, სახეების და სიმბოლოების გავლენის ქვეშ [5].
სიმბოლოები, რიტუალები და წეს-ჩვეულებები განკუთვნილია პიროვნების ან ჯგუფების გარკვეული ფსიქიკური მდგომარეობის შექმნის და შენარჩუნების მიზნით, მათ შორის, შეცვლილი მდგომარეობის. მაგალითად, ქრისტიანობაში ამას ხელს უწყობს ლოცვის მრავალჯერ განმეორება. ლოცვა ამშვიდებს ადამიანს, განაწყობს გარკვეულ მდგომარეობაზე, აშორებს გონების გამფანტავ აზრებს. ხელს უწყობს გონების დამშვიდებას, ცნობიერების შეჩერებას, სივრცესა და დროში ერთ წერტილზე ფიქსირებული ცნობიერების მიღწევას, წარმოადგენს ჩვევათა განადგურების საშუალებას. ამ შემთხვევაში შესაძლებელია ყურადღების კონცენტრირება ზოგიერთ სულიერ ობიექტზე. რიტუალების შესრულებისას, ყველა მონაწილე განიცდის თანამეგობრობასთან შერწყმის გრძნობას, ის უკვე ვეღარ გრძნობს დროის ნაკადის შეუჩერებელ მსვლელობას.
საეკლესიო რიტუალებში ასევე გამოიყენება რიტმი. ცნობილია, რომ რიტმი ხელს უწყობს ცნობიერების გათავისუფლებას ლოგიკისგან, ანუ, ფაქტობრივად, იწვევს მედიტაციურ მდგომარეობას, როდესაც ადამიანი გრძნობს, რომ უწყვეტ ნაკადშია მოქცეული. ცნობიერება გადადის აზროვნების თვალსაჩინო-ქმედით და თვალსაჩინო-გამოსახულებით ფორმებზე. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ რიტუალების, როგორც ძირითადის, ზემოქმედების გასაძლიერებლად გამოიყენება მეთოდები, რომლებიც ააქტიურებენ მარჯვენა ნახევარსფეროს და აჩქარებენ რეზონანსის დადგომას. საეკლესიო მსახურებაში მონაწილე ადამიანები ხშირად განიცდიან კეთილდღეობის, შვების განსაკუთრებულ გრძნობას, ამავე დროს ხანგრძლივი და ინტენსიური სტრესის შესუსტებას.
მასობრივი მოვლენების ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით, გუნდის ხმა, გუნდის მიერ შესრულებულ სიმღერაში მონაწილეობის მიღება მაქსიმალურად განასახიერებს გრძნობას „ჩვენ“. გარდა ამისა, საგუნდო სიმღერა, მესა, რეკვიემი, რომელიც გაისმის ტაძრის თაღის ქვეშ, ირეალობის ატმოსფეროს ქმნის. ექსტატურ და მედიტაციურ რიტუალებში ადამიანთა ერთობლიობა ხელს უწყობს „მე“-ს საზღვრების გაფართოებას - ადამიანი დროებით იცვლება, განიცდის გარდასახვის გრძნობას. რიტუალის მონაწილეთა ემოციური ჩართულობის ზრდა განპირობებულია ემოციური მუხტის სპეციფიკური პროცესით. თუ სიტყვის საშუალებით ადამიანმა შეძლო სხვებისთვის თავისი აზრის გადაცემა, მაშინ რიტუალები დაეხმარება მას სხვებს გადასცეს თავისი გრძნობები, აიყოლიოს ისინი, და როდესაც განიცდის სხვების განცდებს, ახალი ძალით განიცადოს ისინი.
როდესაც ადამიანი განიცდის ასეთი ძლიერი გამაერთიანებელი გრძნობების სულის აღმავალ, დამათრობელ და მტკიცე ძალას, იგი განიცდის მათი გამეორების მოთხოვნილებას. ამ გზით შეიძლება იმის მიღწევა, რომ ცხოვრების გარკვეულ მომენტებში საზოგადოების წევრებმა ერთობლივად განიცადონ, იგრძნონ და გააცნობიერონ მათი მიზნების, ღირებულებებისა და ინტერესების საერთოობა, რომელიც აიძულებს მათ მოქმედებას. ამ თვალსაზრისით, რიტუალების ეფექტურობა დამოკიდებულია ადამიანთა ჯგუფის არსებობაზე, რომლებიც გულწრფელად იზიარებენ საერთო ღირებულებებს.
ამერიკელი ფსიქოანალიტიკოსი დ. რანკურ-ლაფერიერი, რომელიც განიხილავდა ეკლესიის სიმბოლოებისა და რიტუალების მნიშვნელობას, ყურადღებას ამახვილებს თვითშეფასების პრობლემაზე. ის წერს, რომ ღვთის რწმენის ერთ-ერთი უპირატესობა არის ის, რომ ჩნდება ვიღაც, ვისაც შენი სჯერა. თუ მართლმადიდებლობისთვის უფრო მისაღებ ენაზე გადავალთ, ლოცვის დროს სანთლის ანთების მნიშვნელობაა საკუთარი თავის ღვთიური ნათელით განათება. სანთელი არა მარტო ანათებს თაყვანისცემის ობიექტს, ანუ მას, ვისაც სინათლე არ სჭირდება. ეს სანთელი ასევე თაყვანისმცემლის მეთონიმიური აღნიშვნაა, ვისაც სჭირდება თაყვანისცემის ობიექტის ყურადღება. თაყვანისმცემელი ცდილობს მიიღოს მხარდაჭერა თაყვანისცემის ობიექტისგან, შესაძლოა, სასწაულებრივი დახმარებაც კი. მაგრამ ასეთი შედეგი არ არის სავალდებულო ხატთაყვანისცემის რელიგიური გამოცდილებისათვის. მნიშვნელოვანია, რომ თაყვანისმცემელი შენიშნოს, დაინახოს თაყვანისცემის ობიექტმა [6].
სიმბოლოების ხსენებისას, რომელსაც იყენებენ რელიგიურ პრაქტიკაში, ცალკე უნდა ითქვას ხატების შესახებ. ვ.ნ. ლოსკი, ლ.ა. უსპენსკი მიიჩნევენ, რომ ხატის მიზანი არ არის ჩვენში აღგზნების გამოწვევა ან გარკვეული ბუნებრივი ადამიანური გრძნობების გაძლიერება: „ხატი არ არის ამაღელვებელი, მგრძნობიარე. მისი მიზანია წარმართოს ყველა ჩვენი გრძნობა, ისევე როგორც გონება, მთელი ჩვენი ადამიანური ბუნება მისი ჭეშმარიტი მიზნის მისაღწევად - გარდასახვისკენ“. [7].
ხატზე მსჯელობის დროს, პ. ფლორენსკი საუბრობს ორ სამყაროს შორის საერთო საზღვრის არსებობის შესახებ, ... რადგან ჩვენთვისაც ცხოვრებას ხილულში ენაცვლება ცხოვრება უხილავში. იგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ხატის მიზანია წარმართოს ცნობიერება სულიერ სამყაროში, რომ იგი წარმოადგენს ზემგრძნობიარე ცოდნის ინსტრუმენტს [8].
„ხატი ყოველთვის ან თავის თავზე უფრო მეტია, როდესაც ის ზეციური ხილვაა, ან ნაკლები, თუ მას არ შეუძლია გაუხსნას გარკვეულ ცნობიერებას ზემგრძნობიარე სამყარო, და არ შეიძლება ეწოდოს სხვა რამ, გარდა მოხატული ფიცრისა. უკიდურესად ყალბია ის თანამედროვე მიმართულება, რომლის მიხედვითაც ხატწერაში უნდა ვხედავდეთ მხოლოდ უძველეს მხატვრობას, ფერწერას, ყალბია, პირველ რიგში, იმიტომ, რომ არ აღიარებს, რომ ფერწერას საკუთარი ძალა აქვს: ფერწერა, მეტ-ნაკლებად, უარყოფილიც კი არის. ნებისმიერი ფერწერა მიზნად ისახავს, რომ მაყურებელმა დატოვოს გრძნობით აღქმული საღებავებისა და ტილოების სამყარო და აღმოჩნდეს გარკვეულ რეალობაში, და მაშინ ფერწერული ნაწარმოები გაიზიარებს ყველა სიმბოლოსთან ერთად მათ მთავარ ონტოლოგიურ მახასიათებლებს - იყოს ის, რასაც ის სიმბოლიზირებს. მაგრამ თუ ფერმწერმა თავის მიზანს ვერ მიაღწია, ზოგადად ან კონკრეტულად ამ მაყურებლის მიმართ, და ნაწარმოებიც არსად არ გვიხმობს, მაშინ მის, როგორც მხატვრული ნაწარმოების შესახებ, საუბარიც კი არ ღირს“ [8].
ხატებში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სინათლეს. ფლორენსკი ამტკიცებს, რომ ნებისმიერი გამოცდილების შინაარსი, ნებისმიერი ყოფიერება, არის სინათლე. მეტაფიზიკური სინათლე ერთადერთი ჭეშმარიტი რეალობაა, მაგრამ მიუწვდომელია ჩვენი ფიზიკური მხედველობისთვის. იგივე ეხება მართლმადიდებლურ ხატწერას, სადაც ეს თავდაპირველი სინათლე გამოსახულია ოქროს, როგორც ნივთიერების, გამოყენებით და ესთეტიკურად სრულიად შეუთავსებელია ჩვეულებრივ საღებავთან. ოქრო აქ წარმოჩენილია, როგორც სინათლე, რომელსაც ფერი არ აქვს. ეს ნიშნავს, რომ მარადიული სინათლე ტრანსცენდენტურია იმის მიმართაც კი, რაც გამოსახულია ხატზე. თავად გამოსახულებაც ასევე სამყაროსთან გარემყოფია.
საღებავის ფერს ხატებში ასევე აქვს მნიშვნელობა. კაცობრიობის განვითარების ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე კულტურულ ტრადიციაში ჩამოყალიბდა გაუცნობიერებული (ბიოარქეტიპული) შესაბამისობა ცალკეულ ფერს და გარკვეულ სიმბოლურ მნიშვნელობებს შორის. როდესაც ადამიანი რომელიმე ფერს იყენებს, ხდება ფიზიოლოგიური სენსაციის სპონტანური ასოციაცია ამ კულტურულ ტრადიციაში დამკვიდრებულ სიმბოლურ მნიშვნელობასთან [9].
ფსიქოლოგიაში არსებობს მრავალი კვლევა ადამიანის ფსიქო-ფიზიოლოგიურ მდგომარეობაზე ფერის გავლენის შესახებ. მაგალითად, მ. ლიუშერმა შეიმუშავა ფერის აღქმის ფუნქციონალური ფსიქოლოგიის საფუძვლები და მის ბაზაზე შექმნა ფსიქოდიაგნოსტიკის პრაქტიკაში ფართოდ ცნობილი ფერების ტესტი, რომელიც მიეკუთვნება მაღალეფექტურ პროექტურ მეთოდებს და მიზნად ისახავს პიროვნების სიტუაციური ემოციური მდგომარეობის შესწავლას და სხვადასხვა სოციალურ-ფსიქოლოგიურ სიტუაციებში ადაპტირებას. ფერების ფსიქოლოგიური დიაგნოსტიკური სისტემის აგების საწყისი წერტილია ძირითადი ფერების კავშირის კონცეფცია ადამიანის გარემოცვასთან ურთიერთობის გარკვეულ განწყობასა და სპეციფიკურ ხასიათთან.
გოეთე წერდა: „ფერები მოქმედებენ სულზე: მათ შეუძლიათ გრძნობების გამოწვევა, ემოციების და აზრების გაღვიძება, რომლებიც გვამშვიდებს ან გვაღელვებს, ისინი გვანაღვლიანებს ან გვახარებს“. ისევე, როგორც მუსიკა წარმოშობს გრძნობებს, გადასცემს განწყობას და შეუძლია გრძნობების ყველაზე დახვეწილი ცვლილებების გამოხატვა, ასევე ფერები სხვადასხვა ტონით და სხვადასხვა ხარისხით, სიკაშკაშით და გაჯერებით თითოეული ადამიანში იწვევენ სრულიად გარკვეულ გრძნობებს [10].
უკვე XIII-XV საუკუნეების ხატებში ნათლად გამოიკვეთება სპეტაკი და ნათელი ფერების გამოყენების მცდელობა. ღია საღებავების წყალობით, ხატებმა შეიძინეს ნათელის მოფენის უნარი ტაძრის ნახევრად ბნელ ინტერიერში. ხშირად, სპეტაკ ფერებს კონტრასტით ერთმანეთს ადარებენ: წითელი - ლურჯი, თეთრი - შავი, რაც ხატს აძლევს გამოხატვის ძლიერ ძალას.
ხატწერის საღებავების აზრობრივი გამა უსასრულოა. ამავე დროს მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს ცის თაღის სხვადასხვა ტიპის ელფერი. ხატმწერთათვის ცნობილი იყო ცისფერის მრავალი ნიუანსი: ვარსკვლავური ღამის მუქი ლურჯი ფერი, ცისფერი ნათელი ბრწყინვალება და მზის ჩასვლის დროს უამრავი ფერმკრთალი და ღია ცისფერი, ფირუზის და მწვანე ფერის ტონი.
ანტიკური ეპოქიდან თეთრ ფერს ჰქონდა „სისპეტაკის“ და „სიწმინდის“, ამქვეყნიურის (ფერადის) უარყოფის, სულიერი სიმარტივისა და სიდიადისკენ სწრაფვის მნიშვნელობა. ალბათ, კლასიკური საბერძნეთის დროიდან არის შემორჩენილი შეხედულებები ფერადისა და ჭრელის შესახებ, როგორც ამაოებათა ამაოების, როგორც ყოველდღიურობის ბოროტების გამოხატვისა, რომელიც ანადგურებს დროთა დიდებას. ეს სიმბოლიკა თერთმა ფერმა ბიზანტიურ ესთეტიკურ ცნობიერებაშიც შემოინახა. თეთრი, როგორც თანასწორუფლებიანი ფერი, ნიშნავს გასხივოსნებას, „ღვთაებრივ ნათელთან სიახლოვეს“.
მეწამული ელფერი ხატებში ზეციური რისხვის, ხანძრის ანარეკლის, ჯოჯოხეთში მარადიული ღამის თვალუწვდენელი სიღრმის გასაშუქებლად გამოიყენება. ყავისფერი შიშველი მიწის, მტვრის, ყოველივე დროებითის და წარმავალის სიმბოლოა. როდესაც ეს ფერი შეერევა ღვთისმშობლის მეფური სამოსის მეწამულ ფერს, ის გვაგონებს ადამიანის ბუნებას, რომელიც მოკვდავია.
შავი ფერი ბოროტებისა და სიკვდილის ფერია. ხატწერაში შავი ფერით გამოქვაბულებს აფერადებდნენ, როგორც საფლავის სიმბოლოს, ასევე ჯოჯოხეთის პირდაღებულ უფსკრულს. ზოგიერთ სიუჟეტში ეს შეიძლება ყოფილიყო საიდუმლოების გამომხატველი ფერი. მაგალითად, შავ ფონზე, რომელსაც ჰქონდა სამყაროს მიუწვდომელი სიღრმის აღნიშვნა, სულიწმინდის გამოცხადების ხატში გამოსახავდნენ ბერს. საერო ცხოვრებიდან წასული ბერების შავი სამოსი წარსულის სიამოვნებისა და ჩვევების უარყოფის სიმბოლოა, გარკვეული სახის სიკვდილი სიცოცხლეში.
ფერი, რომელიც არასოდეს გამოიყენებოდა ხატწერაში, - ნაცრისფერია. მან ერთმანეთთან დააკავშირა შავი და თეთრი ფერები, ბოროტება და სიკეთე, და შედეგად გახდა გაურკვევლობის, სიცარიელის, არმყოფობის ფერი. ასეთი ფერის ადგილი არ იყო ხატის გასხივოსნებულ სამყაროში.
საეკლესიო ღვთისმსახურების თვალსაზრისით, არა მარტო ღვთაებრივი დიდების იმქვეყნიურმა სამყარომ ჰპოვა თავისი ადგილი ხატწერაში. მასში ასევე ადგილი ჰპოვა ორი სამყაროს ცოცხალმა, ქმედითმა ურთიერთშეხებამ, არსებობის ორმა თვალსაზრისმა: ერთის მხრივ, იმქვეყნიური მარადიული სიმშვიდე, ხოლო, მეორე მხრივ, ტანჯული, ცოდვილი, ქაოტური არსებობა, რომელიც სიმშვიდეს ღმერთში ეძებს, - ეს არის სამყარო, რომელიც ეძემს, მაგრამ ჯერ ვერ პოულობს ღმერთს.
იუნგის აზრით, იდეები რელიგიაში წარმოადგენენ გაცნობიერებამდელი ცოდნის პროდუქტს, რომელიც ყოველთვის და ყველგან გამოხატულია სიმბოლოების სახით. ეს უნივერსალური ფსიქიკური ფაქტებია, ამიტომ ისინი იმ პირობებშიც მოქმედებენ, როცა ინტელექტი არ აღიქვამს მათ. იუნგს მიაჩნდა, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია საათის ისრების უკან გადაწევა და საკუთარი თავის დაჯერება „იმაში, რაც, როგორც ვიცით, სიმართლეს არ შეესაბამება“; თუმცა ჩვენ შეგვიძლია დავფიქრდეთ სიმბოლოების ჭეშმარიტ მნიშვნელობაზე და ამის წყალობით შევინარჩუნოთ ჩვენი ცივილიზაციის მიღწევათა გარკვეული ნაწილი. რელიგიური ჭეშმარიტების, როგორც მათი სიმბოლური ხასიათის აღიარება, ანუ აღიარება იმისა, რასაც ისინი რეალურად წარმოადგენენ, გზას უხნის წარსულის სიბრძნეს [3].
დიდი ხნის განმავლობაში ითვლებოდა, რომ ახალი თაობებისთვის კულტურის გადაცემის საშუალებების განვითარებასთან ერთად, სიმბოლოების და რიტუალების როლი მცირდება. მაგრამ დღესდღეობით ჩვენ ვხედავთ მათი როლის გაძლიერების ტენდენციას, რადგან ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ხალხის ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების შენარჩუნებაში, დახმარებას უწევენ საზოგადოების წევრებს მათი მიზნების და მისწრაფებების საერთოობის ერთობლივად განცდასა და გაცნობიერებაში [1].
სიმბოლოებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ცხოვრებაში. ისინი უკავშირებენ ინდივიდს ისტორიულად ჩამოყალიბებულ გრძნობებს, საქმიანობას, ღირებულებებს და რწმენას. სიმბოლოები ფუნქციონირებენ, როგორც სოციალური ორგანიზმის განუყოფელი ნაწილი. ისინი ეხმარებიან ინდივიდს დროისა და სივრცის გადალახვაში, „საკუთარი თავის ფარგლებს“ მიღმა გასვლაში.
ლიტერატურის სია:
1. რ.მ. გრანოვსკაია. რწმენის ფსიქოლოგია. სანქტ-პეტერბურგი: რეჩი, 2004. 576 გვ.
2. დ.პ. დაურლი, ე. ედინგერი, ვ. ზელენსკი. კ.გ. იუნგი და ქრისტიანობა. სანქტ-პეტერბურგი: აკადემიური პროექტი, 1999. 287 გვ.
3. კ.გ. იუნგი. ფსიქიკის სტრუქტურა და არქეტიპები. მოსკოვი: აკადემიური პროექტი, 2009. 303 გვ.
4. ლ. ჰიელი, დ. ზიგლერი. პიროვნების თეორია. სანქტ-პეტერბურგი: პიტერი, 1999. 608 გვ.
5. ვ.ნ. გარაჯა. რელიგიის სოციოლოგია. მოსკოვი: ნაუკა, 1995. 223 გვ.
6. დ. რანკურ-ლაფერიერი. რუსეთში ამერიკელი ფსიქოანალიტიკოსის თვალით დანახული ღვთისმშობლის ხატის თაყვანისცემაის ტრადიცია. მოსკოვი: ლადომირი, 2005. 348 გვ.
7. ვ.ნ. ლოსკი, ლ.ა. უსპენსკი. ხატის მნიშვნელობა. მოსკოვი: წმიდა ტიხონის მართლმადიდებლური ჰუმანიტარული უნივერსიტეტი: ეკსმო, 2014. 336 გვ.
8. პ. ფლორენსკი. კანკელი. მოსკოვი: ეკსმო, 2008. 76 გვ.
9.ნ.ვ. სეროვი. კულტურის საუკეთესო ნაწილი: ფსიქოლოგია, კულტუროლოგია, ფიზიოლოგია. სანქტ-პეტერბურგი: რეჩი, 2004. 672 გვ.
10.ვ.ვ. დრაგუნსკი. ფერის პიროვნული ტესტი. მინსკი: ჰარვესტი. მოსკოვი: ასტ, 2000. 448 გვ.
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Will be revised