კიბორგ ადამიანებს „დედები“ გამოუჩნდათ

 კიბორგ ადამიანებს  „დედები“ გამოუჩნდათ

https://www.dsnews.ua/society/u-lyudey-kiborgov-poyavilis-mamy--30082014075400

ტატიანა გრომოვა

 20 წლის შემდეგ ბავშვები ხელოვნურ  საშვილოსნოში გაიზრდებიან, ხოლო კიდევ 10 წელიწადში პროცესს კონვეიერზე დააყენებენ.

სენსაციური პროგნოზი ცოტა ხნის წინ გააკეთა ცნობილმა ამერიკელ-უნგრელმა ფუტუროლოგმა და ფილოსოფოსმა, WorldFutureSociety ორგანიზაციის წარმომადგენელმა, ზოლტან იშტვანმა, CNN-ზე ერთ-ერთ ბოლო გამოსვლაში. მეცნიერები უკვე მიუახლოვდნენ ამ პრობლემის გადაჭრას. კერძოდ, ცოტა ხნის წინ იაპონელმა პროფესორმა, ტოკიოს იუნტენდოს უნივერსიტეტის მეანობა-გინეკოლოგიის კათედრის ხელმძღვანელმა ესინორი კუვაბარემ მოახერხა ცხოველის გაზრდა ხელოვნურ საშვილოსნოში. ექსპერიმენტის დეტალები აღწერილია ჟურნალ NewScientist-ს ახალ ნომერში.

ხელოვნური საშვილოსნოს პროექტები აქვთ ამერიკელებს, იაპონელებს, კორეელებსა და ევროპელებს. პრობლემა ის არის, რომ საზოგადოება ჯერ კიდევ არ არის მორალურად მზად მიიღოს ამგვარი ნოუ-ჰაუ. მაგალითად, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ზეწოლის ქვეშ, შეჩერდა კორნელის უნივერსიტეტის რეპროდუქციული მედიცინისა და ხელოვნური განაყოფიერების ცენტრის შემდგომი ექსპერიმენტები ჰან-ჩინ ლიუს ხელმძღვანელობით, რომლის სპეციალისტებმა ქალის ღეროვანი უჯრედებიდან ხელოვნური საშვილოსნოს ანალოგი გაზარდეს. ამასთან ერთად, მისი განაყოფიერების პროცესში ემბრიონები წარმატებით მიმაგრდა.

იაპონელები უფრო ლოიალურები აღმოჩნდნენ ასეთი გამოკვლევების მიმართ. სწორედ იქ იქნა აღმოჩენილი ახალი ერა რეპროდუქციულ მედიცინაში: ესინორი კუვაბარამ არა მხოლოდ შექმნა ფუნქციური ხელოვნური საშვილოსნო, არამედ შეძლო მასში ციკანის გაზრდა.

ექსპერიმენტი მდგომარეობდა შემდეგში: თხის საშვილოსნო მოთავსებული იყო სტერილურ პლასტიკურ კონტეინერში, რომელიც სავსე იყო ხელოვნური ამნისტიური სითხით. ამის შემდეგ იქ გადაინერგა ემბრიონი, რომელსაც მიეწოდებოდა სპეციალური მკვებავი ხსნარი. ექსპერიმენტებმა აჩვენა, რომ კუვაბარას აპარატი უფრო ეფექტურია, ვიდრე ჩვეულებრივი ხელოვნური განაყოფიერება (განაყოფიერება კოლბაში): მასში შემავალი ემბრიონების ნახევარზე მეტი არა მხოლოდ მიმაგრდა, არამედ ჯანმრთელი განვითარდა.

ჯერი ხელოვნურ ადამიანებზეა. ჯერ-ჯერობით ახალი ტექნოლოგია გამოყენებული იქნება იმისათვის, რომ დედობის სიხარული მიანიჭოს ქალებს, რომლებსაც აქვთ საშვილოსნოს დეფექტი ან მისი განუვითარებლობა. ექტოგენეზი ასევე მისცემს სუროგატ დედაზე უარის თქმის და შვილების გაჩენის საშუალებას ნებისმიერ ასაკში. ახალი ტექნოლოგია ასევე განიხილება აბორტის წინააღმდეგ ბრძოლის კონტექსტშიც: არასასურველი ბავშვი შეიძლება გაიზარდოს ხელოვნურ საშვილოსნოში და გადაეცეს აღმზრდელ მშობლებს.

ახალი ბიოტექნოლოგიების გამოყენების კიდევ ერთი სფეროა ფეტალური ქირურგია. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით, მსოფლიოში ახალშობილთა 5%-მდე განიცდის სხვადასხვა მემკვიდრეობით პათოლოგიებს, რაც ორსულობის დროს ქირურგიული ჩარევის მაჩვენებელია. თუმცა, ასეთი მანიპულაციები ხშირად საშიშია არა მხოლოდ ბავშვის, არამედ დედის სიცოცხლისთვის. ხელოვნურ საშვილოსნოსთან ერთად, ეს რისკები მინიმუმამდე შემცირდება.

აშკარაა, რომ ახალი რეპროდუქციული ტექნოლოგიები გახდება საზოგადოებაში მრავალი რევოლუციური პროცესის დასაწყისი. მაგალითად, ქალების მიერ დედის ფუნქციის დაკარგვა გამოიწვევს სოციალური როლების მნიშვნელოვან ცვლილებას. მეორეს მხრივ, ჯერჯერობით უცნობია განსაკუთრებული კავშირის განადგურების შედეგები დედასა და ბავშვს შორის, რომელიც ხელოვნური საშვილოსნოდან დაიბადა.

ზოლტან იშტვანი თვლის, რომ იმ დროისთვის, როცა კაცობრიობა მზად იქნება დაიწყოს ხელოვნურ საშვილოსნოში ბავშვების გაჩენა, გამოჩნდება სრულფასოვანი ხელოვნური ინტელექტი. ამ ორი ტექნოლოგიის გაერთიანება საბოლოოდ გამოიწვევს რეალური კიბორგების - მომავლის ადამიანების გაჩენას.

საიდან მოდიან ხელოვნური ბავშვები?

თავდაპირველად, ნაყოფის განვითარების პრობლემა ქალის სხეულის გარეთ განიხილებოდა დღენაკლული ჩვილების მოვლის კონტექსტში. პირველი ასეთი ინკუბატორი გაჩნდა საფრანგეთში ჯერ კიდევ 1891 წელს. გასული საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოდან დღენაკლული ჩვილებისთვის გამოიყენებოდა პლასტიკური კონტეინერები წყლის მატრასებით, რომლებიც დედის ორგანიზმში ნაყოფის მდგომარეობის იმიტაციას ახდენენ. ამისათვის კონტეინერებში ინარჩუნებენ მუდმივ ტემპერატურას და ჰაერის ტენიანობას, ისინი აღჭურვილია ფილტვის ხელოვნური ვენტილაციის სისტემით და ხელოვნური კვების აპარატებით. თუმცა, ფილტვების ხელოვნური ვენტილაცია ყოველთვის არ უწყობს ხელს ახალშობილის სიცოცხლის გადარჩენას.

         ეკოს მეთოდით ჩასახული პირველი ბავშვი 1978 წელს ლონდონში დაიბადა. ეს იყო ლუიზა ჯოი ბრაუნი. 1990 წელს სინჯარაში ჩასახული 20 ათასზე მეტი ბავშვი იყო, ხოლო 2010 წელს უკვე დაახლოებით 4 მილიონი. ყველაზე მეტად ხელოვნური ჩასახვა ისრაელში ტარდება, სადაც 1 მილიონ მოსახლეზე წელიწადში მოდის ეკოს 3.4 ათასი პროცედურა.

ფიზიკოსებმა შექმნეს მზის ბატარეა, რომელიც CO2- ს საწვავად გარდაქმნის

ფიზიკოსებმა  შექმნეს მზის ბატარეა, რომელიც CO2- ს საწვავად გარდაქმნის

 https://ria.ru/20160728/1473104935.html

ამერიკელმა ფიზიკოსებმა შექმნეს რევოლუციური მზის ბატარეები, რომლებიც იაფად და ეფექტურად გარდაქმნიან ატმოსფერულ ნახშირორჟანგს ნახშირწყალბადის საწვავად სინათლისა და წყლის ენერგიის გამოყენებით.

მოსკოვი, 28 ივლისი – რია ნოვოსტი.  ამერიკელმა ფიზიკოსებმა შექმნეს რევოლუციური მზის ბატარეები, რომლებიც იაფად და ეფექტურად გარდაქმნიან ატმოსფერულ ნახშირორჟანგს ნახშირწყალბადის საწვავად სინათლისა და წყლის ენერგიის გამოყენებით, ნათქვამია ჟურნალ Science-ში გამოქვეყნებულ სტატიაში.

„ეს მზის ბატარეა წარმოადგენს არა ფოტოელექტრულ, არამედ ფოტოსინთეზურ მოწყობილობას. ახლა ჩვენ შეგვიძლია უარი ვთქვათ პრინციპულად არასიცოცხლისუნარიანი „ცალმხრივი“ ენერგიის წარმოებაზე, საწვავის წიაღისეული სახეობები გარდავქმნათ ნახშირორჟანგში და პროცესი შევაბრუნოთ უკან, გადავამუშავოთ ატმოსფერული CO2 საწვავად სინათლის დახმარებით“,  - განაცხადა ამინ სალეჰი-ხოჯინმა (Amin Salehi-Khojin) ჩიკაგოს ილინოისის  შტატის  უნივერსიტეტიდან (აშშ).

Ex machina-ს ფოტოსინთეზი

ევოლუციის მილიონობით წლის განმავლობაში მცენარეებმა და ციანობაქტერიებმა ისწავლეს მზის სხივებიდან ფოტონების მიღება და ენერგიის გამოყენება მასაზრდოებელი ნივთიერებების მოლეკულების შესაგროვებლად. ერთის მხრივ, ეს პროცესი ძალიან ეფექტურია ქიმიის თვალსაზრისით, ხოლო მეორეს მხრივ, მცენარეები იყენებენ მზის გამოსხივების მთლიანი ენერგიის მხოლოდ 1-2%-ს. მზარდი სასურსათო კრიზისისა და საწვავის „მწვანე“ წყაროების საჭიროების გათვალისწინებით, ბოლო წლებში მეცნიერები არაერთხელ ეცადნენ „გაეუმჯობესებინათ“ მცენარეების მარგი ქმედების კოეფიციენტი მათი გენომის შეცვლით და შეექმნათ ფოტოსინთეზის უფრო ეფექტური ხელოვნური ანალოგი.

სალეჰი-ხოჯინმა და მისმა კოლეგებმა ეს პროცესი ლოგიკურ დასასრულამდე მიიყვანეს, შექმნეს ისეთი კატალიზატორი, რომელსაც შეუძლია გამოიყენოს სინათლის ენერგია CO2-ის და წყლის მოლეკულების მხუთავ აირად (CO) და წყალბადად გადაქცევის მიზნით, საიდანაც შეიძლება მეთანოლის და სხვა სახის აალებადი სპირტების   დამზადება. 

მათი „ხელოვნური ფურცლის“ გული, როგორც მეცნიერები უწოდებენ ამ ინსტალაციას, მოცულობაა, რომელიც შეიცავს კატალიზატორს - ვოლფრამის დისელენიდს - პატარა ფანტელების სახით, და განსაკუთრებულ იონურ სითხეს - 1-ეთილ-3-მეთილიმიდაზოლის ტეტრაფტორბორატს, რომელიც ხელს უწყობს CO2-ის მოლეკულების დაშლას მხუთავ აირად და ჟანგბადად და იყენებს გამოთავისუფლებული ენერგიის ნაწილს წყლის წყალბადსა და ჟანგბადზე დაშლის მიზნით.

მზის მოშინაურება

ენერგია ამ სისტემისთვის წარმოიქმნება მზის ბატარეების მცირე ნაკრებით, რომლებიც გარდაქმნიან სინათლეს ელექტრონების მოძრაობად და აიძულებენ კატალიზატორს CO2-ის დაყოფას O-სა და CO-ზე. მეცნიერთა აზრით, მათი „ფურცელი“ იწყებს მუშაობას ჩვეულებრივი მზის განათებაზე  და არ საჭიროებს სინათლის კონცენტრაციას, ისევე როგორც წყლის და ნახშირორჟანგის სხვა ფოტოგამყოფი.

მეცნიერთა აზრით, მათ მოახერხეს იმის მიღწევა, რომ მათმა კატალიზატორმა შეძლოს სინათლის ენერგიის 24%-ზე მეტის გამოყენება, გაცილებით მაღალის, ვიდრე შესაძლებელი იყო ამის მიღწევა სხვა მსგავს მოწყობილობებში. ეს მაჩვენებელი მნიშვნელოვანი ეტაპია - ის მნიშვნელოვნად აღემატება მარგი ქმედების კოეფიციენტის 17%-ს, რომელსაც ბევრი მეცნიერი მიიჩნევს კომერციული სიცოცხლისუნარიანობის ზღურბლად ნახშირწყალბადების წარმოებისათვის „ჰაერიდან“ და არა მათ მოსაპოვებლად პლანეტის წიაღისეულიდან. აქედან გამომდინარე, სისტემის საერთო მარგი ქმედების კოეფიციენტი აღემატება 4.5%-ს, რაც თითქმის ორჯერ აღემატება სხვა „ხელოვნურ ფურცლებს“.

როგორც სალეჰი-ხოჯინი აღნიშნავს, ასეთი დანადგარების შესაძლებელია გამოყენებული იქნას საწვავის მოსაპოვებლად არა მხოლოდ დედამიწაზე, არამედ, მაგალითად, მარსზე, რომლის ატმოსფერო 99% ნახშირორჟანგისგან შედგება. წყალი მარსზე არის, და ადგილობრივი მზის სინათლის სიძლიერე, მისი შეფასებით, საკმარისი იქნება ამ რეაქციის გასააქტიურებლად და პირველი მარსიანული კოლონიების წყლით, ჟანგბადით, სინათლით და სითბოთ უზრუნველსაყოფად.

მეორეს მხრივ, არ უნდა ველოდოთ, რომ ნახშირწყალბადები მხვალვე კვეთრად გაიაფდება - რომელიც ამ ტექნოლოგიის ჩვენს ცხოვრებაშუ სწრაფად „შემოჭრის“ გზაზე ჯერ-ჯერობით მთავარი პრობლემაა ის, რომ კატალიზატორის ხსნარში ჩაშვებული მზის ბატარეები დეგრადირებენ მისი მუშაობის 4-5 საათის  შემდეგ. მეცნიერებს ჯერ კიდევ მოუწევთ ისეთი ფოტოელემენტების შექმნა, რომლებიც არ დაიშლებიან იონური სითხის  და იმ ქიმიური პროცესების მოქმედების ქვეშ, რომლებიც  მასში მიმდინარეობენ.

================

https://ria.ru/20161119/1481713237.html

ფიზიკოსი „ინტერსტელარიდან“: ფილმი დაგვეხმარა რეალური შავი ხვრელების დანახვაში

ცნობილმა ამერიკელმა ფიზიკოსმა კიპ ტორნმა, ფილმის „ინტერსტელარის“ ერთ-ერთმა სცენარისტმა, რია „ნოვოსტის“ მოუყვა იმის შესახებ, თუ რატომ გაუცრუა გრავიტაციულმა დეტექტორმა LIGO-მ მოლოდინი მეცნიერთა დიდ ნაწილს, სჯერა თუ არა მას მარსის კოლონიზაციის და „თხუნელების სოროების“, და გაუზიარა თავისი ფიქრები იმაზე, თუ როგორი დახმარება გაუწია ფილმის გადაღებამ მეცნიერებას.

მოსკოვი, 19 ნოემბერი – რია ნოვოსტი. ცნობილმა ამერიკელმა ფიზიკოსმა კიპ ტორნმა, ფილმის „ინტერსტელარის“ ერთ-ერთმა სცენარისტმა, რია „ნოვოსტის“ მოუყვა იმის შესახებ, თუ რატომ გაუცრუა გრავიტაციულმა დეტექტორმა LIGO-მ მოლოდინი მეცნიერთა უმეტესობას, სჯერა თუ არა მას მარსის კოლონიზაციის და „თხუნელების სოროების“, და გაუზიარა თავისი ფიქრები იმაზე, თუ როგორი დახმარება გაუწია ფილმის გადაღებებებმა მეცნიერებას.

კიპ ტორნი ერთ-ერთი წამყვანი ფიზიკოს-თეორეტიკოსია მსოფლიოში, რომელიც შეისწავლის შავ ხვრელებს, გრავიტაციას და კოსმოლოგიას. ტორნი LIGO-ს პროექტის, გრავიტაციული ობსერვატორიის ერთ-ერთი თანადამფუძნებელი და ხელმძღვანელია, რომელმაც პირველად კაცობრიობის ისტორიაში 2015 წლის სექტემბერში აღმოაჩინა გრავიტაციული ტალღები. ახლა ტორნი ხელმძღვანელობს მეცნიერთა მცირე ჯგუფს, რომელიც მუშაობს შავი ხვრელების ქცევის სიმულაციაზე და იყენებს ამ მოდელებს გამოყენებით LIGO-ს მიერ შეგროვებული მონაცემების გასაანალიზებლად.

ტორნმა წაიკითხა საჯარო ლექცია (შეგიძლიათ მოუსმინოთ აქ) მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტზე, რომლის თანამშრომლებმა გადამწყვეტი როლი ითამაშეს LIGO-ს შექმნაში და ობსერვატორიის იმ მგრძნობელობამდე მიყვანაში, რომელიც საჭირო იყო გრავიტაციული ტალღების აღმოსაჩენად. ამ ლექციაზე ფიზიკოსმა, რომელსაც წელს უწინასწარმეტყველებდნენ ნობელის პრემიის მიღებას, ისაუბრა იმაზე, თუ როგორ იქნა აღმოჩენილი სივრცე-დროის ეს „აინშტაინისეული რხევები“, და საზოგადოებას გაუზიარა თავისი მოსაზრება იმის შესახებ, თუ როგორ დაეხმარება LIGO იმის დანახვაში, რაც ხდებოდა დიდი აფეთქების პირველ წამებში.

— თქვენმა კოლეგამ ლოურენს კრაუსმა განსაკუთრებული როლი შეასრულა გრავიტაციული ტალღების აღმოჩენის ისტორიაში, რომელიც ჭორების მთავარ წყაროს წარმოადგენდა და აცნობა მთელ მსოფლიოს მათი აღმოჩენის შესახებ რამდენიმე თვით ადრე, მანამ, სანამ ამას ოფიციალურად გამოაცხადებდით. როგორ აფასებთ მის ქმედებებს?

—  მკაცრად რომ ვთქვათ, მას არ გაუმჟღავნებია ინფორმაცია თავად აღმოჩენის შესახებ - ინფორმაცია აღმოჩენის შესახებ ისედაც ყველას ყურადღებას იქცევდა, მან უბრალოდ აჩვენა პრესას და სხვა ადამიანებს, სად უნდა ეძებონ იგი. ლოურენსმა არ იცოდა, რა აღმოვაჩინეთ, რა მასები გააჩნდა შავ ხვრელებს და მათ სხვა თვისებებს, ის უბრალოდ წააწყდა ჭორებს, რომ ჩვენ გარკვეული აღმოჩენა გავაკეთეთ, და გაავრცელა ეს ინფორმაია. 

მე და ჩემი კოლეგები LIGO-დან, რა თქმა უნდა, გავნაწყენდით, როდესაც გავიგეთ, რომ კრაუსმა ამის შესახებ თავის ტვიტერში გამოაქვეყნა, მაგრამ, მეორეს მხრივ, მისი საქმიანობა ჩვენს სასარგებლოდ შემობრუნდა. რასაკვირველია, თუ მან იცოდა ყველა დეტალი და საზოგადოებას მოუყვა მათ შესახებ, ეს ცუდი იქნებოდა - ჩვენ გვინდოდა მათი წარმოდგენა ჩვენი პრესკონფერენციის დროს და მაქსიმალური ყურადღების მიქცევა.

მაგრამ ვინაიდან კრაუსმა არაფერი იცოდა მათ შესახებ, მან უბრალოდ საზოგადოების ინტერესი გაამძაფრა, მიიპყრო მათი ყურადღება LIGO-ს მიმართ და ყველას აფიქრებინა, რომ ჩვენ მართლაც რაღაც აღმოვაჩინეთ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მისი საქმიანობა ჩვენთვის დადებითი აღმოჩნდა, მაგრამ ყველაფერი შეიძლებოდა სხვაგვარად წასულიყო, ნაკლებად სასიამოვნო გზით.

— წელს კიდევ ერთი გახმაურებული მოვლენა, რომელიც ეხებოდა კოსმოსის შესწავლას, იყო ილონ მასკის გამოსვლა სექტემბრის ბოლოს, რომელშიც მან მსოფლიოს აცნობა მარსის კოლონიზაციის საკუთარი გეგმის შესახებ. როგორ ფიქრობთ, SpaceX შეძლებს ამ გეგმების რეალიზებას?

— მჯერა თუ არა, რომ  მასკი მარსზე კოლონიას შექმნის საუკუნის მეორე ნახევრისთვის? ილონი ჩემი კარგი მეგობარია, და ჩვენ მუდმივი ურთიერთობა გვაქვს არაფორმალურ გარემოში. რამოდენიმე დღით ადრე მან მაცნობა ამ გეგმების შესახებ, ჩვენ გვქონდა ხანგრძლივი დისკუსია ამ თემაზე სუფრაზე, რომლის დასასრულს ორივენი გარკვეულწილად შეზარხოშებული აღმოვჩნდით.  

მან მიამბო თავისი გეგმების შესახებ, და ეს სხვა ვინმე რომ ყოფილიყო, და არა ილონ მასკი, შეშლილი მეგონებოდა, და ამ ინიციატივას ძალიან სკეპტიკურად შევხვდებოდი. მაგრამ ილონი ჩვეულებრივი ადამიანი არ არის, თავის ცხოვრებაში მან მოახერხა ბევრი რამის რეალიზება, რომელსაც არავინ მოკიდებდა ხელს. მას შეუძლია აზრების და იდეების რეალობად ქცევა. ამიტომ ვფიქრობ, რომ თუ ის ტიტანურ ძალისხმევას ჩადებს იმაში, რაც დაგეგმა და დაარწმუნებს ინვესტორებს იმავეს გაკეთებაში, ის მიაღწევს იმას, რაც მან სექტემბერში გვითხრა. ამ შემთხვევაში, მე მთლიანად მჯერა მასკის გენიალურობის.

— თუ ვისაუბრებთ სხვა შეუძლებელ რამეზე - დაეხმარება თუ არა LIGO და სხვა გრავიტაციული ობსერვატორიები ცნობილი „თხუნელების  ხვრელების“ მოძებნაში, თუ მათი არსებობა პრინციპში შეუძლებელია?

—  მე ვფიქრობ, რომ ასეთი გვირაბები სივრცე-დროის ქსოვილში ალბათ არ არსებობს. შეიძლება მე ვცდები, მაგრამ რამდენიმე ათეული წელია ვცდილობ ვიპოვო ის პირობები, რომლებშიც ისინი რეალურ სამყაროში შეძლებენ არსებობენ და მე, ისევე როგორც ყველა სხვა ფიზიკოსმა, ვერ შევძელი მათი პოვნა. ფიზიკის კანონები, რომლებიც დღეს ვიცით, მიუთითებს იმაზე, რომ ისინი არ არსებობენ ბუნებაში.

რა თქმა უნდა, სავსებით შესაძლებელია, რომ მე ვცდები, და ისინი არსებობენ, მაშინ ჩვენთვის ძალიან საინტერესო იქნებოდა მათთვის შეხედვა, თუ როგორ ურთიერთქმედებენ ერთმანეთთან ბრუნვადი „თხუნელების სოროების“ ორთქლის მიერ გამომუშავბული გრავიტაციული ტალღები. მაგრამ მათ აღმოსაჩენად, ჩვენ მეტი უნდა ვიცოდეთ ფიზიკის შესახებ, რომელიც მართავს მათ ქცევას. 

ისინი უფრო რთული იქნება, ვიდრე შავი ხვრელები, რომელთა ქცევა სრულად შეიძლება აღწერილი იქნას მხოლოდ ორი პარამეტრის - მასის და მათი ღერძის გარშემო ბრუნვის სიჩქარის - გამოყენებით. ამის საპირისპიროდ, „თხუნელების სოროების“ ფორმა და თვისებები შეიძლება მნიშვნელოვნად მრავალფეროვანი იყოს, რაც არ მოგვცემს საშუალებას განვსაზღვროთ რა გრავიტაციულ ტალღებს ისინი წარმოქმნიან ერთმანეთთან ურთიერთობისას, რაც მნიშვნელოვნად გაართულებს მათ ძიებას. საერთოდ, ვერ ვიტყვი, რომ ოპტიმისტურად ვარ განწყობილი მათი ძიების პრობლემის მიმართ, მაგრამ მათი არსებობისა თუ არარსებობის საიდუმლო ნამდვილად იმსახურებს ჩვენს ყურადღებას.

— თქვენმა რუსმა კოლეგებმა LIGO–ში, მაგალითად მიხაილ გოროდეცკიმ, აღნიშნეს, რომ სამეცნიერო გუნდი თავდაპირველად ელოდა გრავიტაციული ტალღების დანახვას, რომლებიც წარმოიქმნება შეჯახებული პულსარების,  და არა შავი ხვრელების შედეგად. ყველაფერი პირიქით მოხდა. რატომ?

— Да, большинство из нас действительно считало, что мы увидим сначала пульсары, а потом уже черные дыры, но я никогда не входил в их число. С начала 80-х годов прошлого века я считал, что мы увидим то, что мы действительно увидели в сентябре 2015 года. Поводом для подобных мыслей – и причиной тех реальных событий, которые произошли, — является закон, управляющий тем, как далеко мы можем видеть подобные события. დიახ, უმეტესობა ჩვენგანს ნამდვილად ეგონა, რომ ჯერ პულსარებს დავინახავდით, შემდეგ კი შავ ხვრელებს, მაგრამ მე მათ შორის არასოდეს ვყოფილვარ. გასული საუკუნის 80 -იანი წლების დასაწყისიდან მჯეროდა, რომ ჩვენ ვნახავდით იმას, რაც რეალურად ვნახეთ 2015 წლის სექტემბერში. ამგვარი ფიქრების მიზეზი - და რეალური მოვლენების მიზეზი - არის კანონი, რომელიც განსაზღვრავს, რამდენად შორს შეგვიძლია ვნახოთ ასეთი მოვლენები.

საქმე იმაშია, რომ მანძილი ჩვენი „ხედვის ჰორიზონტამდე“ დამოკიდებულია ობიექტების მასაზე, რომლებიც გამოსცემენ გრავიტაციულ ტალღებს. რაც უფრო დიდია ის, მით უფრო შორს შეგვიძლია დავინახოთ ისინი. შესაბამისად, ვინაიდან შავი ხვრელები გაცილებით უფრო მძიმეა, ვიდრე პულსარების წყვილი, ჩვენ შეგვიძლია მათი შემჩნევა უფრო შორ მანძილზე, ვიდრე შერწყმული ნეიტრონული ვარსკვლავების. ის შავი ხვრელები, რომლებიც ჩვენ ვნახეთ, პულსარებზე 10-15-ჯერ უფრო მძიმე იყო, ამიტომ  თვალმისაწვდომ სამყაროში ჩვენ შეგვიძლია 153-ჯერ (~ 3300-ჯერ) მეტი  შრწყმული შავი ხვრელის დანახვა, ვიდრე პულსარების.

რატომ ფიქრობდნენ ჩემი კოლეგები სხვაგვარად? ჩვენ არ ვიცით რამდენი ორმაგი შავი ხვრელი არსებობს სამყაროში, ჩვენ გვეგონა რომ ისინი გაცილებით ნაკლები იყო, ვიდრე წყვილი პულსარი. მაგრამ ასეთი დიდი განსხვავება, რაზეც ზემოთ ვისაუბრე, მაიძულებდა მეფიქრა, რომ ჩვენ ვნახავთ შავ ხვრელებს პულსარებზე ადრე. და ეს არის ზუსტად ის, რაც მოხდა LIGO-ს დაკვირვებებში.

— ნახავთ თუ არა პულსარებს LIGO– ს გადატვირთვის შემდეგ?

—  რა თქმა უნდა. ეს შეიძლება მოხდეს, როგორც ახლა - ჩვენ რამდენიმე კვირაში დავიწყებთ ხელახალ დაკვირვებებს LIGO-ს განახლების და მწყობრიდან გამოსული ლაზერის შეცვლის შემდეგ - ან შემდგომი დაკვირვების კამპანიის დროს. ჯერ ზუსტად არ ვიცი, როდის მოხდება ეს, მაგრამ აბსოლუტურად დარწმუნებული ვარ, რომ ეს ნამდვილად მოხდება. ყოველ შემთხვევაში, 2019-2020 წლებში, როდესაც ჩვენ მივაღწევთ LIGO–ს მაქსიმალურ მგრძნობელობას, ეს საკმარისი უნდა იყოს იმის გარანტიისთვის, რომ ჩვენ შეგვიძლია დავინახოთ პულსარების შერწყმა ჩვენს გალაქტიკაში.

— რუსი ფიზიკოსების თქმით, თქვენი გუნდის მიერ შემუშავებული შაბლონები სიგნალის ანალიზისთვის დღეს თითქმის იდეალურია თავისი ხარისხით და რომ მათი გაუმჯობესება არ მოგცემთ საშუალებას დაადასტუროთ შავი ხვრელების კიდევ ერთი შერწყმა, რომელიც LIGO– მ თითქმის აღმოაჩინა გასული წლის დაკვირვების სესიის დროს. შეძლებთ ოდესმე იმის დამტკიცებას, რომ ეს მოვლენა ნამდვილად მოხდა?

— ჩვენს მოდელებში გრავიტაციული ტალღების რხევების გაანგარიშების სიზუსტე აღემატება იმას, რაც ჩვენ გვჭირდება იმ მონაცემების გასაანალიზებლად, რომელსაც ჩვენ ვიღებთ LIGO-ს დახმარებით, მათი შემდგომი გაუმჯობესება უფრო მეტად უტყუარს ვერ გახდის მათ. 

მეორეს მხრივ, მომავალში, როდესაც დეტექტორების მგრძნობელობა გაუმჯობესდება და ჩვენ ვნახავთ უფრო მეტ მსგავს მოვლენებს, მაგალითად, შავი ხვრელების ერთ შერწყმას დღეში ან რამდენიმე ასეთი კატაკლიზმს საათში, მაშინ ჩვენ მოგვიწევს ახალი გზების პოვნა ამგვარი გამოთვლების განხორციელებისთვის. საქმე იმაშია, რომ ჩვენ უბრალოდ არ გვექნება საკმარისი გამომთვლელი სიმძლავრე და დრო, რათა გავიანგარიშოთ შავი ხვრელები და გამოვიყენოთ ეს გამოთვლები  სიგნალის ამოსაცნობად.

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დეტექტორების გაუმჯობესება ალბათ მოითხოვს სიმულაციების გაუმჯობესებას, მაგრამ მათი განახლება არ მოგვცემს არავითარ დამატებით სარგებელს.

— ცოტა ხნის წინ თქვენ გამოაქვეყნეთ სტატია, რომელშიც თქვენ და პროგრამისტები, რომლებიც მუშაობდნენ 3D ეფექტებზე „ინტერსტელარში“, საუბრობდით იმაზე, თუ როგორ შექმენით შავი ხვრელის რეალისტური კომპიუტერული მოდელი. ასეთი ნამუშევრები ხელს უწყობს მეცნიერების განვითარებას?

— ჩემი აზრით, ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ მხრივ იყო ის, რომ მე და ჩემმა კოლეგებმა სტუდია Double Negative-დან, რომლებმაც შევქმენით ეს ეფექტები, და განსაკუთრებით ჩემმა მეგობარმა ოლივერ ჯეიმსმა, ამ გუნდის მთავარმა მეცნიერმა თანამშრომელმა, შევქმენით შავი ხვრელების ვიზუალიზაციის ახალი მეთოდიკები და შევძელით მათი გაუმჯობესება.

ისინი საშუალებას მოგცემთ შეხედოთ შავ ხვრელებს უფრო მაღალი გარჩევადობით, ვიდრე ამის გაკეთება ადრე შეიძლებოდა, რაც აუცილებელია შავი ხვრელების სურათების გადასაღებად და იმის შესასწავლად, რაც მათ გარშემო ხდება. იმ სტატიაში, რომელზეც ჩვენ ვსაუბრობთ, ჩვენ წარმოვადგინეთ მეთოდი ასეთი გამოთვლებისთვის, და ახლა მათ ასტროფიზიკოსები და კინოკომპანიები იყენებენ შავი ხვრელების შესასწავლად და ფილმებში მათ სწორად ასახვის მიზნით.

გარდა ამისა, ჩვენ აღმოვაჩინეთ, რომ შავი ხვრელების მიერ წარმოქმნილი გრავიტაციული ლინზები უჩვეულოდ ამახინჯებენ უშუალოდ მათ უკან მყოფ ვარსკვლავების შუქს. ჩვენ გავარკვიეთ, რატომ და როგორ არის დამახინჯებული მათი გამოსხივება შავი ხვრელების სიახლოვეს გავლისას. ეს ყველაფერი ძალიან საინტერესოა ფიზიკოსებისა და მათემატიკოსებისთვის, მაგრამ არც ისე მნიშვნელოვანია გრავიტაციული ტალღების ძიებისთვის.

—ბოლო ორი წლის განმავლობაში ასტრონომებმა სულ უფრო მეტი მინიშნება აღმოაჩინეს იმის შესახებ, რომ სამყარო ისე არ ფართოვდება, როგორც  ადრე გვეგონა, რომ მისი გაფართოების სიჩქარე არ შეცვლილა ისე, როგორც ეს აჩვენა 2011 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატების გამოთვლებმა, რომლებმაც აღმოაჩინეს მისი დაჩქარებული გაფართოების ფენომენი. დაეხმარება LIGO, LISA და სხვა გრავიტაციული ტალღის დეტექტორები ამ კითხვაზე პასუხის მოძებნას?

— მთავარია გვესმოდეს, რომ დღეს მეცნიერებს ეჭვი არ ეპარებათ იმაში, რომ სამყარო აჩქარებით ფართოვდება, მაგრამ ცდილობენ გაიგონ, რამდენად სწრაფად ხდება ეს. ამ ფენომენის აღმოჩენა ასტრონომების მიერ, რომლებიც შეისწავლიდნენ სუპერახალ ვარსკვლავებს, ჩვენთვის დიდი მოულოდნელობა აღმოჩნდა - ყველას მიაჩნდა, რომ სამყაროს გაფართოების სიჩქარე უნდა დაეცეს და არა გაიზარდოს.

ახლა მე და სხვა მეცნიერებს ბოლომდე არ გვესმის, რატომ ვუწოდებთ საერთოდ ამ აჩქარების მიზეზს „ბნელ ენერგიას“ - ჩვენ აბსოლუტურად არაფერი ვიცით მისი თვისებების, ქცევისა და გენეზისის შესახებ. იმის გასაგებად, თუ რას წარმოადგენს ის, ჩვენ უნდა გავზომოთ, როგორ იცვლებოდა ეს აჩქარება ბოლო რამდენიმე მილიარდი წლის განმავლობაში. თავის მხრივ, ეს მოითხოვს ბევრჯერ მეტ მონაცემს, ვიდრე იმას, რაც გამოიყენეს ამ ფენომენის აღმომჩენებმა.  

სწორედ ამით არიან დღეს დაკაებული მეცნიერები, რომლებზედაც თქვენ საუბრობთ. ისინი ამ დაკვირვებებს ატარებენ ჩვეულებრივი ტელესკოპების დახმარებით, რომლებიც მოქმედებენ ელექტრომაგნიტური გამოსხივების სპექტრის სხვადასხვა ნაწილში, და გრავიტაციული ობსერვატორიები, საჭიროების შემთხვევაში, ჩაერთვებიან ასეთ გაზომვებში და დააკვირდებიან ნეიტრონული ვარსკვლავებისა და შავი ხვრელების შერწყმას.

მეორეს მხრივ, მე ვთვლი, რომ ჩვენ ვიპოვით ამ კითხვაზე პასუხს გრავიტაციულ ტალღებზე საკმარისი მონაცემების დაგროვებამდე, და ჩვენი მონაწილეობა ბნელი ენერგიის საიდუმლოებების გამოვლენაში აღარ იქნება საჭირო. მიუხედავად ამისა, თუ ეს არ მოხდება, მაშინ, რა თქმა უნდა, გრავიტაციული ასტრონომია დაეხმარება ამ კითხვაზე პასუხის პოვნაში. ეს შეიძლება იყოს ერთ-ერთი ის მოულოდნელი რამ, რაც,  როგორც ლექციაზე ვთქვი, გრავიტაციულ ასტრონომიას შეუძლია მოგვცეს.

ნაწილი III. ფსიქოთერაპია ყოველდღიური ცხოვრებისთვის

ნაწილი III. ფსიქოთერაპია ყოველდღიური ცხოვრებისთვის

. . . https://bookap.info/popular/franclpsyter/gl27.shtm

ადამიანის საკუთარი თავისადმი შიში

კარგად არის ცნობილი, რომ ჩვენს საუკუნეს შიშის საუკუნე ეწოდება. პირველ რიგში, საუბარია ადამიანის ხვალინდელი დღის შიშზე. კიდევ რას შეიძლება ეხებოდეს ადამიანის შიში უკვე სხვა საკითხია. ამ კითხვაზე პასუხის გაცემას ცდილობს ეგზისტენციალიზმის თანამედროვე ფილოსოფია, რომელიც მიიჩნევს, რომ საბოლოოდ ადამიანის ყველა შიში ეხება არარსებობის შიშს.

ფსიქოთერაპევტები დიდ ყურადღებას უთმობენ ადამიანის შიშის საკითხს. ყველა ნევროპათოლოგმა კარგად იცის, რა უზარმაზარი როლი აქვს შიშს თითოეული ადამიანის ცხოვრებაში. ჩვეულებრივ, ეს შიში ეხება ყველა იმ ფაქტორს, რომელმაც შეიძლება საფრთხე შეუქმნას ადამიანის სიცოცხლეს, და აქ, პირველ რიგში, შეიძლება დავასახელოთ ტანჯვით სიკვდილის შიში. რასაც ექიმები ჰიპოქონდრიას უწოდებენ, სხვა არაფერია თუ არა ადამიანის შიშის კონცენტრაცია ერთ რომელიმე ორგანოზე, ასე ვთქვათ, შიშის დამთრგუნველი გრძნობის ფოკუსზე.

იმ მომენტებში, როდესაც ადამიანი განიცდის შიშს არა მარადისობის, არამედ რაღაც კონკრეტულის, გარკვეული, რაიმე სახის დაავადების წინაშე; იმ მომენტებში, როდესაც ის მთელ ყურადღებას ფოკუსირებს წარმოშობილ დაავადებაზე, მხოლოდ მასზე ფიქრობს, შიშს ცვლის მუდმივი შფოთვა. თუმცა, განსხვავება ამ ცნებებს შორის, რომელიც პირველად შემოიღო ფსიქოანალიზის შემქმნელმა ზიგმუნდ ფროიდმა და შემდგომ გამოიყენა კიერკეგორმა, ეგზისტენციალიზმის ფილოსოფიის მამამ, პრაქტიკულად გაქრა.

ადამიანის შიში ავადმყოფობის წინაშე ცალკე კატეგორიად უნდა გამოიყოს. ეს შიში ხშირად არის დაავადების მიზეზი, ის თითქოს უხმობს იმას, რისაც ადამიანს ეშინია. არსებობს მტკიცებულება იმისა, რომ წყალში ადამიანის გარდაცვალების შემთხვევების უმრავლესობა სწორედ ახსნილია დამხრჩვალის შიშით ასეთი დასასრულის წინაშე. თუ ჩვენ განვიხილავთ სურვილს როგორც ჩანაფიქრის მამას, მაშინ შეიძლება ითქვას, რომ შიში მოვლენის დედაა. ეს ასევე ეხება სხვადასხვა სახის დაავადების შემთხვევებს. ის, რაც იწვევს ადამიანის შფოთვას, რასაც ის შიშით ელის, ჩნდება როგორც მოვლენა, არსებობს, შეემთხვევა მას - დაარქვით რაც გინდათ. ვისაც ეშინია სიწითლის, მაშინვე უჩნდება სიწითლე სახეზე. ვისაც ეშინია უდროო დროს ოფლიანობის, შიში მაშინვე იწვევს ოფლის გამოყოფას. ნევროპათოლოგებისთვის კარგად არის ცნობილი უსიამოვნო მოვლენების მოლოდინის შიშის მოქმედების ეს მექანიზმი. ამ შემთხვევაში წარმოიქმნება ჩაკეტილი წრე: ჯერ ჯანმრთელობის უმნიშვნელო დარღვევა, რომელიც სწრაფად გაივლიდა, ადამიანს რომ არ მიექცია ყურადღება, მასში იწვევს შიშს; შიში მკვეთრად აძლიერებს ამ დარღვევას, ხოლო განვითარებული დაავადება ამ ადამიანში შიშის კიდევ უფრო დიდ გრძნობას იწვევს. ვერაგი წრე ჩაიკეტა, ადამიანი იქ მინიმუმ ექიმის მოსვლამდე დარჩება.

ამ ჩაკეტილი წრის ვერაგული დასაწყისი იმაში მდგომარეობს, რომ შიშზე დაფუძნებული საკუთარ ჯანმრთელობაზე წუხილი ინტენსიურ თვითრეფლექსიას იწვევს. გავიხსენოთ ენაბრგვილი ადამიანები: ისინი ყველანაირად ცდილობენ აკონტროლონ საკუთარი მეტყველება, მაგრამ ეს თვითკონტროლი უფრო მეტად იწვევს მათ ენაბრგვილობას. ან სხვა მაგალითი: ადამიანები, რომლებიც წარმოუდგენელი ძალისხმევის ხარჯზე ცდილობენ საკუთარ თავს აიძულონ დაძინება; დაძაბულ მცდელობას მთელი ყურადღება გამახვილდეს დაძინების პროცესზე საპირისპირო ეფექტი მოაქვს. მართალია, შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ ნორმალურად დაძინების პროცესს გამუდმებით არღვევდეს აზრი: „მოიცადე, დაძინებამდე თითქოს კიდევ რაღაცის გაკეთებას ვაპირებდი“. უნდა განდევნოთ ასეთი აზრები, მოდუნთეთ და მშვიდად დაიძინოთ.

გრძნობებს, რომლებსაც ნერვიული ადამიანები განიცდიან,  შიშიც მიეკუთვნება. ამ შემთხვევაში ნევროპათოლოგები შიშის წინაშე შიშზე საუბრობენ. როგორც ჩანს, სწორედ ასეთი შიში ჰქონდა მხედველობაში ერთ ნევროტიკს, რომელმაც ფ.დ. რუზველტთან საუბარში თქვა: „მე არაფრის მეშინია ისე, როგორც თავად შიშის“. კარგად არის ცნობილი ისეთი დაავადება, როგორიც აგორაფობიაა, ანუ სივრცის შიში. ამ პაციენტებთან საუბრისას, უმეტეს შემთხვევაში ირკვევა, რომ მათ ყველაზე მეტად ეშინიათ გულის შეტევის ან ტვინში სისხლის ჩაქცევის (ზოგჯერ კი უბრალოდ კოლაფსის), რის შედეგადაც ისინი შეიძლება პირდაპირ ქუჩაში დაეცნენ.

ისევე, როგორც ბევრი ნევროტიკი განიცდის შიშს შიშის წინაშე, ბევრ ნერვიულ ადამიანს ეშინია მოვლენების არაპროგნოზირებადობისა და საკუთარი აკვიატებული იდეების. ეს ადამიანები თავიანთ აკვიატებულ იდეებს ფსიქიკური დაავადების სერიოზულ სიმპტომებად თვლიან. ასეთი ნებისმიერი სიმპათიის ღირსი ადამიანები ხედავენ საკუთარ თავს, როგორც ჩვეულებრივ ამბობენ, საწოლზე მჯდომარეს, რომელზეც დამაგრებულია გისოსები.

ნევროტიკებისთვის, რომლებიც განიცდიან შიშს მოვლენების გარდაუვალობის წინაშე, ეს ყველაფერი უკიდურესად ტრაგიკულია. იმ ადამიანებთან ერთად, რომლებიც, ნებისმიერ შემთხვევაში, დაზღვეულნი არიან სერიოზული ფსიქიკური დარღვევებისგან, არიან ადამიანები, რომლებიც განიცდიან თავიანთ აკვიატურ იდეებს ან ძალიან მიდრეკილნი არიან ამისკენ. მაგრამ ავადმყოფური ჰიპერტროფიული შიში შესაძლო ფსიქიკური აშლილობების მიმართ, არსებითად, აკვიატებულ იდეას წარმოადგენს, და აკვიატებული იდეებით დაავადებულ ყველა ადამიანს უნდა ახსოვდეს, რომ სწორედ ნევროზები აზღვევენ ფსიქოზისგან, ისინი ფსიქოზისგან დაცულები არიან, ასე რომ მათ შეუძლიათ იყვნენ სრულიად დარწმუნებული, რომ არასოდეს განუვითარდებათ რაიმე ფსიქიკური აშლილობა ამის შედეგად.

მაგრამ აკვიატებული იდეებით დაავადებული ადამიანები განიცდიან შიშს კიდევ ერთი გარემოების წინაშე: მათ ეშინიათ, რომ დაიწყებენ დახმარების თხოვნას სადღაც თეატრში ან ეკლესიაში; მათ ეშინიათ სხვა ადამიანებთან ერთად ერთ შენობაში დარჩენის, ეშინიათ, რომ შეიძლება თავს დაესხან ამ ადამიანებს, - ამიტომ, ნებისმიერ შემთხვევაში, ასეთ პაციენტებს აუცილებლად შეძლებისდაგვარად უნდა დაუმალოთ დანები, ჩანგლები, მაკრატლები და სხვა საშიში საგნები. აკვიატებული იდეებით დაავადებული ადამიანები განიცდიან შიშს შენობების ზედა სართულებზე არსებული ღია ფანჯრების მიმართ; მათ ეშინიათ, რომ შინაგან იმპულსს დაემორჩილებიან და ფანჯრიდან გადმოხტებიან. ჩემს მიერ ჩამოთვლილ ყველა ილუზიას, რომელიც უჩნდება ამ პაციენტებს, შეიძლება და უნდა ვებრძოლოთ. სხვათა შორის, იმ მრავალ ადამიანს შორის, ვინც თვითმკვლელობით დაასრულა თავისი სიცოცხლე, არ არის არც ერთი, ვინც ამას გააკეთებდა და დაემორჩილებოდა აკვიატებულ იმპულსს, ანუ შეასრულებდა თავის აკვიატებულ იდეას. რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, ჯერ არც ერთ ადამიანს, რომელსაც რაიმე აკვიატებული იდეა გააჩნდა, სხვას ყელში წვდომოდა, ან  თითით შეხებოდა სხვა ადამიანს.

ადამიანის შიშებზე საუბარს არმყოფობის წინაშე შიშით, საკუთარი სიკვდილის შიშით დავასრულებთ. მაგრამ არმყოფობა, რომლისაც ადამიანს ასე ეშინია, არა მხოლოდ ადამიანისგან დამოუკიდებლად არსებობს, არამედ მასშიც არის. სწორედ ამ შინაგანი არმყოფობის წინ განიცდის ადამიანი შიშს, და საკუთარი თავის შიშის გამო, ის გაურბის საკუთარ თავს: ის გაურბის მარტოობას, რადგან მარტოობა ნიშნავს - იყო ყოველთვის მარტო საკუთარ თავთან ერთად. და როდის ხდება ადამიანი იძულებული დარჩეს მარტო საკუთარ თავთან? როდესაც მკვეთრად სუსტდება ან მთლიანად წყდება მისი კავშირი რომელიმე საზოგადოებრივად სასარგებლო საქმეებთან. მაგალითად, კვირის ბოლოს, ანუ შაბათ -კვირას. მარტოხელა ადამიანის დასვენების დღეებს –  ასე ეწოდებოდა საკმაოდ გახმაურებულ და სევდიან შლიაგერს - საკმაოდ ცუდი სახელი აქვს, რადგან სწორედ ამ დღეებში ხდება თვითმკვლელობების ყველაზე დიდი რაოდენობა, რომლისკენ ადამიანებს უბიძგა არა მხოლოდ მოხერხებული მუსიკალური გამომცემლობის შლიაგერმა. ნევროპათოლოგები კარგად იცნობენ ფსიქიკური დაავადების ამ სიმპტომებს, რომლებსაც ისინი დასვენების დღეების ნევროზს უწოდებენ.

ამასთან საქმე ეხება გრძნობას, რომელიც შეიძლება მოჰგვაროს უდაბურმა ადგილმა, საერთოდ ცარიელმა სივრცემ, შინაგანმა სიცარიელემ და ცხოვრების უაზრობის განცდამ, რომელიც ეუფლება ადამიანს ზუსტად მაშინ, როდესაც მისი შრომითი საქმიანობა ნელდება, ხოლო სამუშაო დღეებში სავსეა მრავალფეროვანი საზრუნავით. ყოველგვარი ძალისხმევის უმიზნობისა და უაზრობის ამ განცდას მე ვუწოდე ეგზისტენციალური ფრუსტრაცია, ანუ ადამიანისთვის ყველაზე მეტად დამახასიათებელი მნიშვნელობის სურვილის შეუძლებლობა. ამ მნიშვნელობის სურვილს მე ვუპირისპირებ ძალაუფლების სურვილს, რომელიც აშკარად გამოიხატება ინდივიდუალიზმის ფილოსოფიაში ამაოებისკენ სწრაფვის სახით. ამ მნიშვნელობის სურვილს მე ასევე ვუპირისპირებ ადამიანის მეორე სურვილს, კერძოდ სიამოვნების სურვილს, რომლის აშკარა დომინირებაში, ფროიდისეული სიამოვნების პრინციპის სახით, ასეა დარწმუნებული ფსიქოანალიზი. დასვენების ნევროზის განხილვისას ჩვენ ვრწმუნდებით, რომ სწორედ იმ შემთხვევებში, როდესაც მნიშვნელობის სურვილი სრულად ნულდება ნულამდე, ვინაიდან ის აუხდენელი რჩება, წინა პლანზე გამოდის სიამოვნების სურვილი, ხოლო ადამიანის საკუთარი ეგზისტენციალური მოუთხოვნადობა ზიანს აყენებს მის ცნობიერ დამოკიდებულებას ცხოვრებისადმი და ემალება საკუთარ სინდისს. ის ფაქტი, რომ ეგზისტენციალური ფრუსტრაცია ამ ცნების ზოგადი გაგებით და, განსაკუთრებით, ე. წ. დასვენების დღის ნევროზი, შეიძლება სიკვდილით დასრულდეს, ანუ ადამიანი თვითმკვლელობამდე მიიყვანოს, დაადასტურა ჰაიდელბერგელი ექიმი-თერაპევტის პლუგეს  სამეცნიერო ნაშრომმა, რომელმაც ორმოცდაათი სუიციდური მცდელობის მაგალითზე  ნათლად აჩვენა, რომ ისინი არ იყო გამოწვეული რაიმე ახალი დაავადებით, ან მძიმე ფინანსური მდგომარეობით, ან პროფესიული, ან სხვა რაიმე კონფლიქტით, არამედ, როგორი გასაკვირიც არ უნდა იყოს, აიხსნებოდა მხოლოდ ერთი რამით: ყველა იმედის დანგრევით, საკუთარი არსებობის უაზრობის განცდით, რამაც წარმოშვა უიმედო მოწყენილობა; ან სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აუხდენელი სურვილით შეიქმნას გააზრებული, ადამიანისთვის ღირსეული ცხოვრება.

რით ემუქრება დედამიწას მზის მინიმუმი.პლანეტების ორბიტები ხელს უწყობენ მზის აქტივობის 11 წლიანი ციკლის საიდუმლოს ამოხსნას

 რით ემუქრება დედამიწას მზის მინიმუმი

https://hi-tech.mail.ru/news/chem-zemle-ugrozhaet-solnechnyj-minimum/

მზეზე თითქმის არ არის ლაქები, რაც ნიშნავს რომ ჩვენი მნათობი შევიდა მზის მინიმუმის ფაზაში. რას მოუტანს იგი დედამიწის მცხოვრებლებს?

მზის მინიმუმი ხდება ყოველ 11 წელიწადში ერთხელ. ამ დროს მზის აქტივობა მინიმალურია. მასზე ლაქები და აფეთქებები არ არის. მაგრამ ისინი, ვინც თვლიან, რომ ასეთ მდგომარეობაში არაფერია საინტერესო, ძალიან ცდებიან.

მზის მინიმუმი ერთგვარი სიმშვიდეა ქარიშხლის წინ. და რაც უფრო გრძელი და მშვიდია ის, მით უფრო აქტიური იქნება მზე მის შემდგომ. ასეთი მშვიდი პერიოდის შემდეგ რამდენიმე წლის განმავლობაში, კოსმოსური აფეთქებები და მაგნიტური ქარიშხლები ძალიან ინტენსიური იქნება.

ამან შეიძლება გამოიწვიოს შეფერხება ორბიტული თანამგზავრების მუშაობაში და ხელის შემშლელი იქნება ასტრონავტებისთვის, ასევე დედამიწაზე ელექტროენერგიის ლოკალურ გათიშვას გამოიწვევს. ასტროფიზიკოსების ვარაუდით, ყოველივე აღნიშნული შეიძლება გველოდებეს უკვე მომდევნო კალენდარულ წელს.

მზის მინიმუმის დასრულებამ შეიძლება კიდევ ერთი პრობლემა შეგვმატოს. საქმე იმაშია, რომ „მშვიდი მზის“ დროს დედამიწაზე საშუალო ტემპერატურა ჩვეულებრივ მცირდება, და როდესაც მინიმუმი მთავრდება, პირიქით, იზრდება. იმის გათვალისწინებით, რომ გლობალური დათბობის წინააღმდეგ ბრძოლა კაცობრიობისთვის ადვილი არ არის , ჩვენ გველოდება ძალიან რთული წლები.

===

https://astronews.ru/cgi-bin/mng.cgi?page=news&news=20190619174452

პლანეტების ორბიტები ხელს უწყობენ მზის აქტივობის 11 წლიანი ციკლის საიდუმლოს ამოხსნას

 ვენერას, დედამიწისა და იუპიტერის ორბიტებს შეუძლიათ ახსნან მზის აქტივობის რეგულარული 11 წლიანი ციკლი, ნათქვამია ახალ კვლევაში.

        მეცნიერთა გუნდმა ჰელმჰოლცის სახელობის დრეზდენ-როსენდორფის ცენტრიდან (Helmholtz-Zentrum Dresden-Rossendorf, HZDR), ქ. დრეზდენში, გერმანია, მდებარე სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტიდან, აჩვენა, რომ ამ სამი პლანეტის მხრიდან მოქმედი მოქცევის ძალები გავლენას ახდენენ მზის აქტივობის ციკლზე. ეს მონაცემები დაეხმარება იმ პრობლემის გადაჭრაში, რომელიც მზის შემსწავლელი ფიზიკოსების წინაშე დიდი ხანია დგას, მიიჩნევენ ნაშრომის ავტორები.

         „ეს ყველაფერი მიუთითებს რეგულარულ პროცესზე, - თქვა ფრანკ სტეფანიმ (Frank Stefani), მკვლევარმა HZDR–იდან და ახალი კვლევის მთავარმა ავტორმა, გაკეთებულ განცხადებაში. - ჩვენ შევამჩნიეთ სრული მსგავსება ამ პლანეტების ორბიტალურ მოძრაობასთან 90 ციკლის განმავლობაში“.

        მკვლევარებმა შეადარეს მზის აქტივობის გამოვლინების დაკვირვებები, როგორიცაა მზის ლაქები, მზის ამოფრქვევები და მასების გვირგვინოვანი ამოფრქვევები - პლანეტების კონფიგურაციას გასული ათასი წლის განმავლობაში, რათა ეჩვენებინათ კორელაციის არსებობა, ნათქვამია განცხადებაში.

        მიუხედავად იმისა, რომ აქტივობის ანალოგიური ციკლები, რომლებიც ხასიათდება გამოსხივების დონის ცვლილებით, ასევე ვარსკვლავური ლაქების რაოდენობით და ზომით, შეინიშნება სხვა მზის მსგავსი ვარსკვლავებისთვის, წინა მოდელებმა ვერ ახსნეს მზის აქტივობის რეგულარული 11-წლიანი ციკლის არსებობის მიზეზი.

        მაგრამ ეს ახალი კვლევა დემონსტრირებს კავშირს მოქცევის ძალებს შორის, რომლებიც მოქმედებენ ვენერას, დედამიწისა და იუპიტერის მხრიდან მზის პლაზმზე, და მზის მაგნიტური აქტივობის პერიოდს შორის. „ჩვენ დავფიქსირეთ შეთანხმებულობის უმაღლესი დონე“, - თქვა სტეფანიმ.

       მკვლევარები იმედოვნებენ მზის მაგნიტური ველის იგივე მოდელის გამოყენებას, რათა უფრო ეფექტურად განსაზღვრონ კოსმოსური ამინდის მოვლენების ინტენსივობის და პროგნოზირების ან მზის ქარიშხლების  უფრო ეფექტური რაოდენობრივი შეფასება,  რომლის დროსაც მზის საშიში გამოსხივება აღწევს დედამიწას.

      კვლევა გამოქვეყნებულია ჟურნალში Solar Physics.

ტატიანა ჩერნიგოვსკაია: „მსოფლიოს სჭირდება ტვინის სასწრაფო შეკეთება - უკვე დრო მოვიდა“

 ტატიანა ჩერნიგოვსკაია:  „მსოფლიოს სჭირდება ტვინის სასწრაფო შეკეთება - უკვე დრო მოვიდა“ 

https://www.sobaka.ru/city/science/108928

ჩვენი ინტერვიუს გაგრძელება ბიოლოგთან, ლინგვისტთან, სემიოტიკოსთან და პეტერბურგის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოლოგიური ფაკულტეტის ბაზაზე სპეციალიზაციის „ფსიქოლინგვისტიკის“ შექმნის ინიციატორთან. ტატიანა ჩერნიგოვსკაია განმარტავს „Sobaka.ru“–ხრ, თუ როგორ უნდა შეკეთდეს ტვინი (ჯერ არ არის გვიანი!) და თავად განსაზღვროს, რა არის ბედნიერება. არავითარი ნეიროლინგვისტური პროგრამირება!

                  ტვინის შეკეთება განათლებაა. დროა მისი მიღება

რა დიაგნოზი შეიძლება დაესვას მომავლის საზოგადოებას?

მას, სამწუხაროდ, ელოდება დაყოფა მათზე, ვისაც ბევრი რამის საშუალება აქვს, და „სხვებზე“, ანუ ელიტიზაცია. მე ვხედავ ყველა ნიშანს. არა, მე პითია არ ვარ, რომ ვიწინასწარმეტყველო: მე ვიზიარებ ბევრი მეცნიერის აზრს. ძლიერი განშრევება ყოველთვის არსებობდა, მაგრამ ახლა ის უფრო ძლიერია, როგორც არასდროს. და ის მხოლოდ გაიზრდება. ძალიან კარგი და ძალიან ძვირადღირებული განათლების - არა ონლაინ, არამედ ოსტატიდან ოსტატამდე - მიღება მხოლოდ ერთეულებს შეუძლია. ვერ გახდები კარავაჯოს მოწაფე, თუ ფიზიკურად მის სახელოსნოში არ აღმოჩნდი: უნდა იტრიალო იქ, საღებავები შეაზავო, დაჭიმო ტილოები - მხოლოდ ამის შემდეგ გამოვა რაღაც.

და იქნება გარკვეული სახის განათლება უმრავლესობისთვის. ჩნდება ასეთი კითხვა: რა უნდა ვასწავლოთ ყველას? ბანკი ონლაინ გამოვიყენოთ? ყველა ბავშვმა უნდა წაიკითხოს არისტოტელე? არსებობს მოსაზრება, რომ თუ ადამიანი შემდგომ კონვეიერზე იმუშავებს, მაშინ მას არისტოტელე ალბათ არ დასჭირდება. მაგრამ ეს მცდარი მოსაზრებაა. ყველას უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა მიიღოს კულტურული ძალა, რომელიც კაცობრიობამ შექმნა ათასწლეულების განმავლობაში. ამ თვალსაზრისით, საბჭოთა სკოლის სისტემა, როდესაც ყველა ყველაფერს კითხულობდა, ძალიან კარგია. მე მესმის საწინააღმდეგო აზრი: „რატომ უნდა წაიკითხოს მოზარდმა დოსტოევსკი, რას გაიგებს ის ამ ასაკში?!“ საქმე იმაშია, რომ თუ ის ამ ასაკში არ წაიკითხავს მას, ​ არასოდეს წაიკითხავს. დოსტოევსკი მოგვიანებით რომ უნდა გადაიკითხო: სხვა თვალით, ზრდასრული ადამიანის გონებით და ბევრჯერ - შემდეგი ეტაპია. მაგრამ თუ ეს ბავშვობის ვაქცინაცია არ გაკეთდა, მაშინ ბავშვი დაიკარგება. მას აზრადაც კი არ მოუვა, რომ სხვა შესაძლებლობებიც აქვს და არა მხოლოდ ღილაკზე დაჭერა შეუძლია.

როგორც ცნობილ ანეკდოტში: „ასე რა, შეიძლებოდა?“

აზრად არ მოუვა იმიტომ, რომ „ანა კარენინას“ მოკლე ვარიანტი წაიკითხეს. რეჟისორმა სერგეი სოლოვიევმა ერთ-ერთ ინტერვიუში შემდეგი ფრაზა თქვა: „ანა კარენინა“ იმის შესახებ კი არ არის, რომ თუ ქმარს უღალატებ, ორთქმავალის ქვეშ აღმოჩნდები“. ზუსტად ასე ვფიქრობ მეც! მე პირდაპირ გამაოგნა ჩვენი აზრების და თუნდაც სიტყვების აბსოლუტურმა დამთხვევამ. ტოლსტოი საერთოდ არ წერდა ამის შესახებ!

- გამოდის, რომ ყველამ უნდა წაიკითხოს  „ანა კარენინა“?

დიახ, ყველამ. და „ანა კარენინაში“ ვგულისხმობ დიდი ლიტერატურის კრებით ცნებას.

 შეიძლება თუ არა ტვინის შეკეთება, თუნდაც კოსმეტიკური, რომ ჩვენც წაგვიყვანონ მომავალში?

შეიძლება! მე ასე გეტყვით, თუ თქვენ გეგმავდით ამ ტვინის რემონტს, მაშინ ახლა დროა ამის გაკეთება. ტვინის შეკეთება არის განათლება, სხვა გზა ჯერ არ არის გამოგონილა. და აქ მაქსიმალურად სასარგებლო ინტერნეტი აღმოჩნდება. ნებისმიერ ადამიანს, ვინც კომპიუტერთან ზის, შეუძლია გარკვეულწილად დაეუფლოს ახალ პროფესიას. რა თქმა უნდა, ის არ გახდება ექიმი, მაგრამ სავსებით შესაძლებელია მიიღოთ მაღალი ხარისხის ცოდნა მრავალი სხვა სფეროდან.

ტვინს ასევე ავითარებს კარგი ხელოვნება. მე თვითიზოლაციაში ვარ, როდესაც გადავწყვეტ მუშაობაში შესვენებას, სიამოვნებას ვიღებ ტრანსლაციებით მეტროპოლიტენ ოპერადან, დიდ თეატრიდან, ვენის ოპერიდან, მარიინკის თეატრიდან - რა ბრწყინვალე დადგმებია! გუშინ ვუყურებდი დონიცეტის ოპერას „ანა ბოლეინი“ მიტროპოლიტენ ოპერადან. ღმერთო! რა წარმოდგენაა! რა მუსიკა! როგორ საოცრად მღერიან! შეიძლება ჭკუიდან შეიშალო. ისტორიული კოსტიუმები წარმოუდგენლად არის დამზადებული, თითქოს ფერწერული ტილოდან არის აღებული?! კი ბატონო: დაბრძანდით, უყურეთ! უფრო მეტიც, თქვენ არ გჭირდებათ ამისთვის არაფრის გადახდა.

- გამოდის, რომ არ უნდა გვეშინოდეს საყოველთაო დიგიტალიზაციის?

მე ვხედავ მასში ბევრ სასარგებლო რამეს. ბანალური მეტაფორაა: დანით შეიძლება ყველი გაჭრათ, ან შეიძლება ადამიანი დაჭრათ. რასაკვირველია, თუ ჩვენ ვსაუბრობთ იმაზე, რომ თავი რეალურ ცხოვრებას ვეთიშებით და ვირტუალურ ცხოვრებაში გავუჩინარდებით, ეს დიაგნოზია. მაგრამ ნახეთ: ჩვენ გვაქვს უნიკალური შესაძლებლობა შევიდეთ უზარმაზარ საგანმანათლებლო სივრცეში, არა მხოლოდ მეცნიერებებში, არამედ ყველა სახის ხელოვნებაში. დიდი შემსრულებლების მუსიკა, დიდი ოსტატების ფერწერა, ფილმები-შედევრები შეგიძლიათ მიიღოთ მაუსის ერთი დაკლიკებით.

                       ყველამ თვითონ უნდა იგრძნოს, რას ნიშნავს მისთვის ბედნიერება

- ახლა ძალიან პოპულარულია სურვილების მატერიალიზაციისა და რეალობის სხვა ტრანსფერების კურსები და მარათონები. შეგვიძლია თუ არა საკუთარი თავის ლინგვისტურად კოდირება? „მე ყველაზე მომხიბვლელი და მიმზიდველი ვარ“ მსგავსი.

 ასეთი კოდირება მუშაობს მხოლოდ ძალიან სულელ ადამიანებზე. სხვათა შორის, ნეიროლინგვისტურ პროგრამირებას არაფერი აქვს საერთო ნეიროლინგვისტიკასთან. ნეიროლინგვისტიკა არის ტვინის და ენის კვლევა, ხოლო ნეიროლინგვისტური პროგრამირება უფრო ახლოს არის ფსიქოთერაპიასთან. მაგრამ ჩვენ, რა თქმა უნდა, ენაზე ვართ დამოკიდებული, ადამიანი არ არის მხოლოდ homo sapiens, არამედ homo loquens-ის - „მოლაპარაკე ადამიანი“.

საკუთარი რეალობის გაუმჯობესება ასე შეიძლება: წაიკითხეთ სერიოზული წიგნები, აღზარდეთ თქვენი გემოვნება. რეალობის ფორმირება მდგომარეობს ყურადღების ფოკუსში. რისკენ არის ის მიმართული? არხზე მკვლელობების შესახებ სერიალებით თუ არხზე, რომელიც აჩვენებს ფელინის ან ტარკოვსკის ფილმებს? როგორც იური მიხაილოვიჩ ლოტმანმა თქვა: „ხელოვნება ქმნის ჩვენი ცოდნის მოცულობას“. მხოლოდ ხელოვნება გვაძლევს შესაძლებლობას ვიცხოვროთ სხვა ცხოვრებით. იოზებ ბროდსკიმ ერთ-ერთ თავის ესეში აღნიშნა, რომ კაცობრიობის სახეობრივი მიზანია პოეზია. მართლაც, პოეზია ჩვენი ევოლუციური გამოწვევაა. და ეს არ არის „ვარდები, მიმოზები და ყინვები“. პოეზია არის ახალი მნიშვნელობა, რომელიც წარმოშობს სიტყვის დამუშავების უნარს.

თუ ადამიანს საერთოდ არ აქვს პოეტური ნიჭი, უნდა ეცადოს თუ არა ლექსების წერას?

დიახ, უნდა ეცადოს! ღირს ყველაფერი გავაკეთოთ და, თუ ეს შესაძლებელია, ბავშვებს ვასწავლოთ ყველაფერი, რათა მათ მივცეთ მთავარი - არჩევანის შესაძლებლობა. ასწავლეთ თქვენს შვილს მუსიკა, დაე თქვას მოგვიანებით: „მე ის მძულს!“ - მაგრამ არა მანამდე, სანამ ეზიარება მას? ეს მოზრდილებსაც ეხება. იმის გასაგებად, ტკბილი მიყვარს თუ მჟავე,  უნდა გავიგოთ, როგორი გემო აქვთ მათ.

ყველას სურს ბედნიერების მატერიალიზაცია, მაგრამ ცოტამ თუ იცის, რა არის ეს.

არ იცის მან, ვისაც ცოტა წაუკითხავს. ბედნიერების „დასაჭერად“ ბევრი რამის ცოდნაა საჭირო. უფრო მეტიც, კარგად უნდა იცნობდეთ საკუთარ თავს. ახლა საუკეთესო დროა საკუთარი თავის გასაცნობად.

როგორ უნდა გავაკეთოთ ეს?!

ყველა ცალკე და მთელი კაცობრიობა უნდა დადგეს სარკის წინ და დაუსვას საკუთარ თავს ასეთი კითხვები: „ვინ ვარ მე?“, „რა მიზანი მაქვს?“, „ვინ ვართ და სად მივდივართ?“ ყველამ უნდა იგრძნოს, რას ნიშნავს მისთვის ბედნიერება.  ხდება ისეც, რომ ადამიანი ბედნიერია იმით, რომ მან იყიდა მეოცე წყვილი ფეხსაცმელი. ესე იგი ის ასეთი ადამიანია. ხდება ისე, რომ მიზანი არის ყველა ტყის გაჩეხვა და დედამიწის ოზონის შრის წაშლა. მაშასადამე, ასეთია ეს  კაცობრიობა.

თქვენთვის რას ნიშნავს ბედნიერება?

მე უფრო მარტივად გიპასუხებთ, ვიდრე თქვენ ელოდებით: ეს არის ჩემი ახლობლების, ნათესავების და მეგობრების ჯანმრთელობა და კეთილდღეობა. დოსტოევსკი წერდა: „კომფორტში ბედნიერება არ არის. ბედნიერება ტანჯვით არის ნაყიდი“. ბევრი დასავლელი მოაზროვნე ამ მოსაზრებას არქაულს უწოდებს. ან მხოლოდ რუსულს. არსებობს თუ არა რუსული ცნობიერება?

ამაში ეჭვი არ მეპარება. ისევე როგორც გერმანული, ჩინური და ინგლისური....

 მაშინ ნება მომეცით მოვიყვანო ფილოსოფოს ალექსანდრე მოისეევიჩ პიატიგორსკის ციტატა. მაგრამ ჯერ დავაზუსტებ: რა დამოკიდებულება გაქვთ არანორმატიული ლექსიკის მიმართ?

ზოგჯერ სიამოვნებით ვიყენებ მას!

(იცინის.) პიატიგორსკიმ თქვა:  „რუსეთის მთავარი თავისებურება არც ქურდობაა, არც კორუფცია, არც სისულელე, არც რისხვა ... არც უხეშობა, არც პატივმოყვარეობა, არც უმეცრება. რუსეთის მთავარი თავისებურებაა ... (სისულელე)! ნებისმიერი ... (სისულელე) !!! ".

ძალიან ძნელია არ დაეთანხმო მის შენიშვნას! დრო ხომ არ არის გარდავქმნათ ჩვენი ცნობიერება ისე, რომ ნებისმიერი ... (სისულელე) აღარ დაგვემართოს ჩვენ? როგორ შეიძლება  ამის გაკეთება?

ჩვენ ვერაფრის გარდაქმნას ვერ შევძლებთ: როგორიც ვართ, ისეთი ვართ. იგივე დოსტოევსკიმ „ძმებ კარამაზოვებში“ ზუსტად განმარტა: „ფართო სული აქვს რუს ადამიანს, ფართო, მე შევავიწროვებდი“. ახლა ყველა იცავს თავის უფლებებს, მაგრამ მათ რატომღაც ავიწყდებათ პასუხისმგებლობა. ეს მხოლოდ ჩანს ისე, თითქოს კითხვა „თუ უფლება მაქვს?“ მარტივად ჟღერს, მის უკან მართლაც გიგანტური სიღრმე იმალება! მაგრამ ნამდვილად დაგვეხმარება, თუ ადამიანი ისწავლიდა უფრო მეტი პასუხისმგებლობის აღებას.

ახალი დროის პარადიგმა შეიცვალა მექანიკიდან სიღრმეზე. უკეთესია არა ის, ვისაც უფრო ძვირი ტომოგრაფი აქვს. უკეთესია ის, ვისაც უკეთესი ტვინი აქვს.

როგორც ჩანს, ახალი სამყაროს ერთ-ერთი თვისება სინერგია ხდება: მეცნიერებებმა დაიწყეს გაერთიანება და ერთმანეთის შევსება. მაგალითად, შესავალი „ნეიროლინგვისტიკის“ თქვენს კურსში განმარტავს, რომ ეს სპეციალობა მოიცავს ფილოსოფიას, ფსიქოლოგიას, ლინგვისტიკას, ანთროპოლოგიას, ნეირობიოლოგიას და ხელოვნური ინტელექტის კვლევას.

სხვა ვარიანტები არ არის. თუ გსურთ იცოდეთ, როგორ ითვისებს ბავშვი თავის პირველ მშობლიურ ენას, ყველა ეს მეცნიერება დაგჭირდებათ. ცაში ფრინველს არ აინტერესებს აეროდინამიკა, მაგრამ თუ ჩვენ გვაინტერესებს ფრინველი, მის შესასწავლად ჩვენ უნდა დავათვალიეროთ ის სხვადასხვა კუთხით, მაგრამ ერთდროულად! ნატურფილოსოფიის ეპოქის შემდეგ, როდესაც ყველაფერი არსებობდა ურთიერთკავშირში, ასტროლოგიისა და ალქიმიის ჩათვლით, XIX და XX საუკუნეებში მეცნიერებები დაიყო ცეხებად: ცალკე ფიზიკოსები, ცალკე ქიმიკოსები, ცალკე ბიოლოგები. ყველა თავის შენობაში წავიდა. ახლა უკვე ნათელია, რომ დადგა ამ შენობებიდან გამოსვლის დრო. მაგალითად, გარკვეული დროის განმავლობაში მე ვსწავლობდი სუნის გავლენას ტვინზე, კერძოდ, მეხსიერებაზე. ეს არის ერთ-ერთი უძველესი ფუნქცია რთული კოდირებით: ჩვენი ქვეცნობიერება დიდწილად დამოკიდებულია სუნზე, რადგან ანატომიურად სუნს აქვს პირდაპირ და მოკლე გზა ტვინამდე.

  არსებობს განცდა, რომ სხეულსა და სულს შორის კავშირის გაგება საბოლოოდ დაბრუნდა. ამ კავშირის მნიშვნელობის გაცნობიერებას ასი წლის წინ ჩარლზ დარვინიც იზიარებდა თავისი თეოლოგიური განათლებით, და პეტერბურგელი ფიზიოლოგი ალექსეი უხტომსკიც, რომელმაც ოხტინსკის ეპისკოპოსად იქნა ხელდასხმული.

დიახ, მთავარეპისკოპოსი ლუკა, ერისკაცობაში ვალენტინ ვოინო-იასენეცკი, იყო ძლიერი ნეიროქირურგი. როდესაც იგი საოპერაციოში შედიოდა, პირველ რიგში, ყველაფერს პირჯვარს გადაწერდა. ბიოლოგიაში ჩემი საკანდიდატო გამოცდა ჩავაბარე მის ვაჟს ალექსეი ვალენტინოვიჩს, ის მუშაობდა რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ი.მ. სეჩენოვის სახელობის ევოლუციური ფიზიოლოგიისა და ბიოქიმიის ინსტიტუტში. ის უკვე ხანდაზმული ადამიანი იყო, მე კი, რა თქმა უნდა, სულელი: არც კი მესმოდა მთელი  პათოსი იმისა, თუ ვინ იყო ჩემს წინაშე. რაც შეეხება სხეულს, ინტერესი ამ კვლევების მიმართ გაიზარდა, მე მონაწილეობაც კი მივიღე რამდენიმე კონფერენციაში, რომელიც ეძღვნებოდა ამ თემებს. სხეულიც ხომ ყველაფერს ზუსტად იმახსოვრებს.

შეიძლება საუბარი იმის შესახებ, რომ მეცნიერება და რელიგია ერთმანეთს უახლოვდება?

არა, რადგან ისინი კონკურენტები არ არიან. მეცნიერება და რელიგია განსხვავებული შეხედულებებია ერთსა და იმავე საკითხზე, სამყაროს შეცნობის სხვადასხვა გზები. უბრალოდ, ამ სფეროებს განსხვავებული თამაშის წესები აქვთ. მეცნიერება ოპერირებს ფაქტებით, მოითხოვს მტკიცებულებებს, სტატისტიკურ უტყუარობას, გადამოწმებას. რწმენა ირაციონალურია და არ საჭიროებს მტკიცებულებას: შენ ან გწამს, ან არა. ვერნერ კარლ ჰაიზენბერგმა - ნობელის პრემიის ლაურეატმა ფიზიკაში! - თქვა: „ბუნებისმეტყველების ჭიქიდან პირველი ყლუპი ათეისტად გაგხდით, მაგრამ არ დაგავიწყდეთ, რომ ჭიქის ფსკერზე ღმერთი გელოდებათ“. ხშირად, როდესაც მაღალი სამეცნიერო დონის ადამიანები მიაღწევენ წარმოუდგენელ უფსკრულს, რომელიც რაღაც მომენტში იხსნება მათ წინაშე, გასაკვირი არ არის, რომ ბევრი მათგანი იძენს რწმენას იმისა, რომ ვიღაცამ აამოქმედა ეს მექანიზმი.

  ლენინგრადის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფიზიოლოგიის ინსტიტუტის დირექტორმა, ალექსეი უხტომსკიმ, რომელმაც ის დააფუძნა,  ХХ საუკუნის დასაწყისში აღწერა დომინანტის პრინციპი, რომელიც არა მხოლოდ განმარტავს, რომ ჩვენი სამყარო სუბიექტურია (ის ისეთია, როგორც მას გონება აღიქვამს, რეაგირებს კონკრეტული ადამიანის საჭიროებებზე!), არამედ განჭვრიტა კიბერნეტიკისა და ჰომეოსტაზის ზოგიერთი იდეა. რატომ არ აღმოჩნდა ჩვენი პეტერბურგის სკოლა მთელი პლანეტის  წინ?

ისეთი ანგარიში - ვინ პირველია და ვინ მეორე - მეცნიერებაში არ ხდება. მოხდა ისე, რომ მთელი ХХ საუკუნის განმავლობაში უხტომსკიმ გაუსწრო აკადემიკოს პავლოვს, რომელმაც მსოფლიო პოპულარობა მოიპოვა. მაგრამ XXI საუკუნე არ არის პავლოვის, ის უხტომსკის საუკუნეა, მე დარწმუნებული ვარ ამაში. მისი სწავლება დომინანტის შესახებ გაცილებით დახვეწილია, იგი მოიცავს დამკვირვებელს და ის ბევრად უფრო რთულია პავლოვის ბიჰევიორისტულ სისტემაზე  „სტიმული-რეაქცია“.

ადამიანური რეაქციები გაცილებით უფრო რთულად არის მოწყობილი, ვიდრე პრინციპი „მოიქეცი კარგად - მიიღებ კანფეტს“. ახალი დროის პარადიგმა შეიცვალა მექანიკიდან სიღრმეზე. უხტომსკის შეხედულება პრაქტიკულად იგივე იყო, რაც კვანტური ფიზიკის მკვლევარების - მაგრამ როგორ შეეძლო მას ამის ცოდნა ასი წლის წინ?! ჩვენი მეცნიერები დღესაც ძალიან მაღალ პოზიციებზე დგანან მსოფლიოში. ჯერჯერობით, ჩვენ გვჯობნიან მხოლოდ იქ, სადაც მოქმედებს რთული ტექნიკა: უკეთესია ის, ვისაც აქვს უფრო ძვირადღირებული ტომოგრაფი. სინამდვილეში, დადგა დრო, როდესაც უკეთესის ის, ვისაც გონება უჭრის.

შვეიცარელი ტექნოლოგიები შეცვლიან ძროხების კვებას და გადაარჩენენ კლიმატს?

 შვეიცარელი ტექნოლოგიები შეცვლიან ძროხების კვებას და გადაარჩენენ კლიმატს?

https://www.swissinfo.ch/rus/sci-tech/экология-и-сельское-хозяйство_швейцарские-технологии-изменят-рацион-коров-и-спасут-климат--/44950548

შეუძლია თუ არა მეწველი ძროხების კვების რეჟიმის შეცვლას ხელი შეუწყოს ჩვენს პლანეტაზე გლობალური დათბობის თავიდან აცილებას? რამდენიმე შვეიცარულმა კომპანიამ შექმნა საკვები დანამატები, რომლებიც, მათი თქმით, ამცირებენ მეთანის ემისიებს ცხოველის კუჭიდან, მაგრამ მათმა დასკვნებმა ყველა ვერ დაარწმუნა.

ტარა ჟირო  (Tara Giroud)

მეცხოველეობის ხუტორები და ფერმები „სარეკლამო“, იდილიური შვეიცარიის განუყოფელი ელემენტია. მინდვრის ყვავილებით მოფენილი მწვანე მდელოები და ძროხები ზანზალაკებით კისერზე, თვალწარმტაცი ალპური პეიზაჟების ფონზე: ასე წარმოუდგენიათ შვეიცარია მთელს მსოფლიოში. თუმცა, ცოტა ვინმე თუ აცნობიერებს, რომ ყველა ეს საძოვარი ყოველწლიურად მილიონობით ლიტრი მეთანის, სათბურის გაზის ემისიებს უშვებს ატმოსფეროში, რომლის  ატმოსფეროზე ზემოქმედების საზომი და ხარისხი ბოლო 100 წლის განმავლობაში 28-ჯერ აღემატება  ნახშირორჟანგის  ემისიების ეფექტს. 

ამრიგად, სწორედ მეთანი ხდება ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელსაც შეაქვს წვლილი კლიმატის ცვლილების პროცესში. „დედამიწაზე ძროხების მთელი სულადობა სათბურის გაზების ემისიის მესამე უდიდესი წყაროა ჩინეთისა და აშშ-ს ეკონომიკის შემდეგ“, - ამბობს მიშელ მათრესი (Michael Mathres) - აგროქიმიური კომპანია Mootral-ის სტრატეგიული პროექტის ხელმძღვანელი, რომლის შტაბ-ბინა ჟენევის გარეუბნებშია. ამიტომ, მისი თქმით, დღეისათვის სოფლის მეურნეობა და კვების მრეწველობა სრულიად არასაკმარისადაა ჩართული იმ მიზეზებთან ბრძოლაში, რომლებიც იწვევს კლიმატის ცვლილებებს. 

გაეროს სასურსათო და სასოფლო-სამეურნეო ორგანიზაციის (Food and Agriculture Organization — FAO) მონაცემებით, სასოფლო-სამეურნეო პირუტყვზე მოდის მთელს მსოფლიოში სათბურის გაზების ატმოსფეროში ემისიების საერთო მოცულობის დაახლოებით 14%, აქედან ამ მოცულობის ორი მესამედი გენერირებულია მსხვილფეხა პირუტყვის მიერ. შვეიცარიაში მსგავსი სურათი შეინიშნება: აქ სოფლის მეურნეობა პასუხისმგებელია გენერირებული სათბურის გაზების საერთო მოცულობის დაახლოებით 13% -ზე.

მსხვილფეხა რქოსანი ცხოველების საჭმლის მოსანელებელი ტრაქტის როლი გლობალურ დათბობაში

ძროხის ოთხკამერიანი კუჭის პირველი კამერა, ნაწიბური, სავსეა უამრავი მიკრობით, რომლებიც ფერმენტირებენ საკვებს და აადვილებენ საჭმლის მონელებას. საჭმლის მონელების პროცესში წარმოიქმნება მეთანი, რომელიც გამოიყოფა ატმოსფეროში ძროხის ბოყინთან ერთად. საშუალოდ, ძროხას შეუძლია წუთში ერთხელ ამობოყინება, ყოველდღიურად ჰაერში უშვებს 500 ლიტრამდე მეთანს, უსუნო აირს.

სიტუაციის შეცვლა შეუძლია Mootral Ruminant-ს, პრეპარატს, რომელიც მზადდება ნიორიდან და ციტრუსებიდან. ბაზარზე გაყიდვაში მიმდინარე წლის ბოლოსთვის უნდა გავიდეს. როგორც მწარმოებელი კომპანიის წარმომადგენლები ამტკიცებენ, მისი ყოველდღიური ძროხის რაციონში შეტანით მეთანის ემისიები შეიძლება 30%-ით ან მეტით შემცირდეს. კიდევ ერთი შვეიცარიული კომპანია, Agolin, აწარმოებს და აწვდის საკვების დანამატს, რომელიც დამზადებულია მიხაკისა და ქინძის თესლისგან. კომპანიის დირექტორის კურტ შალერის (Kurt Schaller) თქმით, ეს დანამატი ბაზარზე პოზიცინირებულია, როგორც ნაწველის გაზრდის საშუალება, მაგრამ ნახირის რძის წარმოების გაზრდა იწვევს ატმოსფეროში გამოყოფილი მეთანის მოცულობის 6-30%-ით შემცირებას.

როგორც კურტ შალერი ამბობს, ყველა ეს საკვები დანამატი ცვლის ძროხის ნაწიბურის ბაქტერიულ გარემოს. მისი თქმით, ახლა დაახლოებით მილიონი ძროხა იკვებება Agolin Ruminant-ის შემცველი საკვებით, ძირითადად ევროპაში. კომპანია Mootral-ის წარმომადგენლები ამბობენ, რომ მათი პროდუქცია ამცირებს მეთანის წარმოქმნას ორგანიზმის ინჰიბირების ხარჯზე, რომელსაც ეწოდება მეთანობრევიბაქტერი (Methanobrevibacter smithii), რომელიც გადაამუშავებს წყალბადსა და ნახშირორჟანგს მეთანში. კვლევა, რომელმაცც დაადასტურა ეს ჰიპოთეზა, დააფინანსა ბრიტანულმა ფარმაცევტულმა კომპანიამ Neem Biotech-მა, რომელიც მონაწილეობდა, კერძოდ პრეპარატის Mootral Ruminant–ის შექმნაში.

ექსპერიმენტული  შემოწმება

რას ამბობენ სხვა კვლევები და ექსპერიმენტები ამ სახის უახლესი წამლების ეფექტურობაზე? Agolin Ruminant–ის მწარმოებელი კომპანია ამტკიცებს, რომ ცხოველების მიერ გამოყოფილი მეთანის მოცულობის შემცირება შეინიშნებოდა დანამატის გამოყენების პირველი ექვსი კვირის შემდეგ. თუმცა, სხვა ტესტებმა აჩვენა, რომ დაახლოებით სამი ექსპერიმენტული კვირის განმავლობაში მეთანის მოცულობის შემცირების პროცესი პროგრესირებდა, მაგრამ თანდათან სუსტდებოდა.

კურტ შალერი Agolin-ის კომპანიიდან ამბობს, რომ ცხოველებზე ჩატარებული უფრო მასშტაბური ექსპერიმენტები ყოველთვის აჩვენებდნენ დადებით შედეგებს, მაგრამ მათი დეტალები ჯერ-ჯერობით გასაიდუმლოებელია მომავალი ოფიციალური პუბლიკაციის მოლოდინში. ლონდონის კონსალტინგური კომპანია Carbon Trust, რომელიც სპეციალიზდება ეკოლოგიის სფეროში, ძალიან კმაყოფილია Agolin-ის კომპანიის მიერ მიღებული შედეგებით. ისინი მისთვის საკმაოდ დამაჯერებელი და სერთიფიკატის გაცემის საფუძველიც კი გახდა, რომელიც ადასტურებს: კომპანიებს, რომლებიც აწარმოებენ საკვებს ამ პრეპარატის მინარევით, აქვთ უფლება პრეტენზია განაცხადონ იმაზე, რომ მათ მიაღწიეს სათბურის გაზების ემისიების მოხულობის შემცირებას მინიმუმ 10% -ით. 

კვლევითი ჯგუფი, რომელიც მუშაობს შვეიცარიის სასოფლო-სამეურნეო შემუშავების ფედერალური ცენტრის Agroscope-ს შემადგენლობაში, შეეცადა შეეფასებინა, თუ რამდენად ეფექტურია სელის და დაფქული რაფსის თესლი როგორც პირუტყვის საკვები დანამატი. ორივე ინგრედიენტის გამოყენებამ გამოიწვია გენერირებული მეთანის საერთო მოცულობის 7%-ით შემცირება და ემისიების 15-17% შემცირება წარმოებული რძის ერთ კილოგრამზე გაანგარიშებით. ხოლო Agroscope-ს ცენტრი მეცნიერ თანამშრომელი დანიელ ბრეტჩერი (Daniel Bretscher), რომელიც არ იყო ჩართული კვლევაში, ამბობს, რომ ის არ განიცდის განსაკუთრებულ ოპტიმიზმს მათი, როგორც სათბურის გაზების ემისიების შემცირების საშუალების ეფექტურობის გამო.

„მცოხნელი ცხოველი ავტომობილი არ არის, შეუძლებელია მათი ოპტიმიზაცია და უფრო მეტი ეფექტურობა  სხვადასხვა სახის დანამატების გამოყენების გზით“, - ამბობს ის და დასძენს, რომ ათასწლეულების განმავლობაში განვითარებულ პროცესებში ჩარევამ შეიძლება გამოიწვიოს არასასურველი გვერდითი მოვლენები. რა შეიძლება  გაკეთდეს? ნაკლებად უნდა დალიონ რძე და ნაკლებად მიირთვან ხორცი და საერთოდ შეამცირობ ცხოველური პროდუქტების პროპორცია ჩვენს რაციონში! საინტერესოა, ეთანხმებიან თუ არა ამას სკოლის მოსწავლეები, რომლებიც მონაწილეობენ კლიმატის დაცვის დემონსტრაციებში?

ფერმერები და დაფინანსება

როგორც შვეიცარიის ფერმერთა კავშირის (Schweizer Bauernverband) ენერგეტიკისა და გარემოს დაცვის განყოფილების ხელმძღვანელი ფაბიენ ტომასი (Fabienne Thomas) აღნიშნავს, შვეიცარიელი გლეხები ყურადღებით აკვირდებიან ყველაფერს, რაც ხდება ახალი ტიპის საკვების კვლევასა და განვითარებაში. მაგრამ სახელმწიფო ავალდებულებს მეცხოველეებს გარკვეული საკვები დანამატების გამოყენებას? არა, ასეთ ჩარევას ფერმერები ძალიან ფრთხილად ეკიდებიან! გადაჭარბებული ბიუროკრატია, მათი თვალსაზრისით, სავსეა ახალი არამწარმოებლური დანაკარგით.

„ეს უპირველეს ყოვლისა ეხება ხარჯების საკითხს“, - ამბობს ფ. ტომასი. „ნორმატიული მოთხოვნების მზარდი რაოდენობა იწვევს წარმოების დანახარჯის ზრდას და, შესაბამისად, შვეიცარიელი ფერმერების კონკურენტუნარიანობის დონის შემცირებას ევროპელ მწარმოებლებთან შედარებით“. მაგრამ იქნებ სხვა გზით უნდა წავიდეთ და დავიწყოთ წარმოების სუბსიდირება და საკვების დანამატების წარმოება და გამოყენება ფედერალური ბიუჯეტის ხარჯზე? სოფლის მეურნეობის საქმეების ფედერალური უწყების (Bundesamt für Landwirtschaft - BLW) მეცნიერ თანამშრომელი დანიელ ფელდერი (Daniel Felder) აღნიშნავს, რომ არცერთ საკვებ დანამატს ჯერ არ მიუღია ფედერალური სერტიფიკატი, რომელიც აძლევს სამთავრობო სუბსიდიების მიღების უფლებას.

მისი თქმით, უკვე არის დადებითი ძვრები, „მაგრამ ჯერ კიდევ გარკვეული არ არის კრიტერიუმები, რომლებიც საფუძვლად უნდა დაედოს ამგვარი პროგრამის სუბსიდირებას. რაზე უნდა მოხდეს ორიენტირება  და რა ძირითადი კრიტერიუმები უნდა მოქმედებდეს იმ სიტუაციაში, როდესაც სხვადასხვა ფერმერი იყენებს სხვადასხვა საკვებს პირუტყვისთვის, როდესაც წარმოების სპეციფიკა შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს სხვადასხვა რეგიონში, რომ აღარაფერი ვთქვათ იმის შესახებ, რომ სათბურის გაზების ემისიების მონიტორინგის თვით მეთოდოლოგია ძალიან შორსაა სრულყოფილებამდე?“ 

იტყვიან თუ არა უარს ჰამბურგერებზე კლიმატური გაფიცულები?

იქნება თუ არა შეტანილი საკვები დანამატების გამოყენება სათბურის გაზების ემისიების შემცირების სამთავრობო ღონისძიებების სიაში? ყველაფერი დამოკიდებულია შემდგომი ტესტებისა და კვლევების შედეგებზე. დანიელ ბრეტჩერი Agroscope-დან მიუთითებს, რომ ახლა ძალიან ძნელია იმის გაგება, არის თუ არა მეთანის ემისიების სიტუაციის კვლევის შედეგები სტატისტიკურად რელევანტური, თუ სხვადასხვა ცხოველი აწარმოებს მეთანის სხვადასხვა რაოდენობას. რაც შეეხება საზომ სისტემებს (რომლებიც ჩასმულია კაფსულებში ან მობილურ საკონტროლო მოწყობილობებში), მათთვის, როგორც ცნობილია, დამახასიათებელია სტატისტიკური გადაცდომის მაღალი დონე.

ის ასევე მიუთითებს, რომ სათბურის გაზების ემისიების შემცირების ეფექტი, რომელიც მიღწეულია საკვების დანამატების გამოყენების ხარჯზე, შეიძლება მთლიანად ნიველირებული იქნას  ენერგეტიკული და სხვა ხარჯებით, რომლებიც საჭიროა ინგრედიენტების გასაზრდელად, საიდანაც უნდა წარმოებული იქნას ასეთი დანამატები. გარდა ამისა, დროთა განმავლობაში ძროხის ნაწიბურის მიკროფლორა შეიძლება ადაპტირდეს ამ დანამატების მიმართ და მნიშვნელოვნად შეამციროს მათი ეფექტურობის ხარისხი. დანიელ ფელდერი (Daniel Felder) სოფლის მეურნეობის საქმეებზე ფედერალური უწყებიდან მიიჩნევს, რომ დანამატები დროის ფუჭი ხარჯია და რომ ერთადერთი გამოსავალია მსოფლიოში მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის სულადობის მნიჩვენლოვან  შემცირებაში.

მისი თქმით, 1990 -იან წლებში შვეიცარიაში შეინიშნებოდა სათბურის გაზების ემისიების მკვეთრი შემცირება, და რატომ? იმის გამო, რომ მაშინდელმა კანონმდებლობამ სოფლის მეურნეობის სფეროში დაუშვა პირდაპირი საბიუჯეტო ფულადი დანამატი  ფერმერებისთვის, რომლებიც იცავდნენ გარკვეულ გარემოსდაცვით სტანდარტებს. ამან გამოიწვია ქვეყანაში მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის რაოდენობის შემცირება დაახლოებით 1.9 მილიონიდან 1.6 მილიონამდე. შედეგად, როგორც დანიელ ფელდერი აღნიშნავს, „ჩვენ ვერსად გავექცევით უბრალო ფაქტს: დასახული კლიმატური მიზნების მისაღწევად ჩვენ გვჭირდება ნაკლები ხორცის მოხმარება და ცხოველური წარმოშობის საკვები პროდუქტების ნაკლები  წარმოება“.

კლიმატის ცვლილება: რა ხდება სოფლის მეურნეობაში

შვეიცარიის კლიმატური პოლიტიკის მთავარი ინსტრუმენტის - შვეიცარული „CO2-ის კანონის შესახებ“  გადასინჯვის შედეგად, ასევე გათვალისწინებულია სოფლის მეურნეობის მუშაობის ჩარჩო პირობების ხასიათის ცვლილების შეტანა, რათა შვეიცარიის ეკონომიკის ამ სექტორმაც მონაწილეობა მიიღოს კლიმატის ეროვნული მიზნების მიღწევაში. ამ კანონის ახალი რედაქცია  ძალაში უნდა შევიდეს 2021 წელს. 

შვეიცარიის ფერმერთა კავშირიდან ფაბიენ ტომასის (Fabienne Thomas) თქმით, სასოფლო-სამეურნეო მწარმოებლებმა უკვე მოიყვანეს მოქმედებაში სათბურის გაზების ემისიების კონტროლის ზოგიერთი ინსტრუმენტი, გამოიყენეს, მაგალითად, თესლბრუნვის  და მიწების კულტივაციის სპეციალურად გათვლილი პროცედურები. გარდა ამისა, მათ შეუძლიათ გამოიყენონ, მაგალითად, ENTEC-26 ტიპის სასუქი, რომელიც აკავშირებს და ამით ინარჩუნებს ნიადაგში არსებულ აზოტს და რომლის მიღება შესაძლებელია შეღავათიანი ფასებით CO2-ის ემისიების მოცულობის კომპენსირების და შემცირების შვეიცარული პროგრამის ფარგლებში. 

ასევე საინტერესოა პროექტი სახელწოდებით „ეკოლოგიური რძე“ (Klimafreundliche Milch), რომელიც დაფინანსებულია შვეიცარიული სასურსათო გიგანტი Nestlé-ს და შვეიცარიის სოფლის მეურნეობის საქმეების ფედერალური უწყების მიერ (Bundesamt für Landwirtschaft, ქვეყნის ეკონომიკის სამინისტროს სტრუქტურული ქვედანაყოფი). მის ფარგლებში შვეიცარელი ფერმერებისთვის, რომლებიც თავის პროდუქციას აწოდებენ კომპანია  Nestlé–ს, იქმნება ფინანსური და სხვა სახის სტიმულებიმ რათა მათ ნაადრევად არ დაკლან მეწველი პირუტყვი და მისცენ  მას ლაქტაციის სულ მცირე ხუთი 300 დღიანი ციკლის გავლის  (ამჟამად სტანდარტი სამი ციკლია) საშუალება. 

ეს შესაძლებელს ხდის სათბურის გაზების ემისიების შემცირებას თითოეული კილოგრამი რძიდან მინიმუმ 5%-ით. ეს არის Nestlé–ს წარმომადგენლის მარიანა ფელმანის (Marianna Fellmann) სიტყვები. და თუ, როგორც ის ამბობს, ყველა შვეიცარიელი რძის ფერმერი გადავა ასეთ რეჟიმზე, მაშინ ეს შეამცირებს CO2-ის ემისიის მოცულობას წელიწადში დაახლოებით 150 ათასი ტონით, „რაც შეადგენს ახალი კლიმატური სამიზნეების 15%-ს, რომელიც დადგება შვეიცარიის სოფლის მეურნეობის წინაშე მას შემდეგ, რაც CO2-ის შესახებ კანონის ახალი რედაქცია შევა ძალაში“.

ექსტროვერტები და ინტროვერტები. დიქოტომია ექსტრავერსია/ინტროვერსია სოციონიკაში /ექსტრავერსია და ინტროვერსია

ექსტრავერტები და ინტროვერტები. დიქოტომია ექსტრავერსია/ინტროვერსია სოციონიკაში 

 https://socioniks.net/article/?id=6

ვიქტორ გულენკო

ფიზიკურ დონეზე ექსტროვერტები გამოირჩევიან თავიანთი უნარით დაუფიქრებლად დახარჯონ ენერგია. ისინი აქტიურად ითვისებენ გარე სამყაროს, ზემოქმედებას ახდენენ მასზე იმპულსური ქმედებებით. ექსტრავერტი ენერგიას ხარჯავს, რადგან ენერგია მასში წარმოიშვება გარკვეული სიჭარბით და საჭიროა მისი დახარჯვა.

 ინტროვერტს არ გააჩნია ისეთი ენერგეტიკული რეზერვები, როგორც ექსტრავერტს, და ამიტომ მოქმედებს უფრო თავშეკავებულად და ეკონომიურად. მას ურჩევნია ბოლომდე არ გააკეთოს, ვიდრე გადააკეთოს. ის ენერგიას იღებს გარედან, სჭირდება ბიძგი ენერგიული ადამიანების მხრიდან.

ფსიქოლოგიურად, ექსტრავერტები უფრო გახსნილები არიან არაფორმალური ურთიერთობის დროს. მათ პირდაპირ არ ესმით საკუთარი თავის, მხოლოდ სხვა ადამიანების საშუალებით. მათთვის პირდაპირი თვითგაღრმავება პრობლემას წარმოადგენს. თუ ექსტრავერტი არ იღებს ინფორმაციას გარედან, ის შინაგან სიცარიელეს გრძნობს. საინფორმაციო ვაკუუმს ის უფრო რთულად განიცდის, ვიდრე ენერგეტიკულს.

ინტროვერტები, როდესაც ისინი არაფორმალურად ურთიერთობენ, ავტომატურად ინარჩუნებენ თავის შინაგან ჩაკეტილობას. მათი შინაგანი სამყარო უკეთ არის დაცული შეჭრისგან, ისინი უშუალოდ შეიცნობენ საკუთარ თავს. სირთულეები მათ სხვა ადამიანების შეცნობისას აქვთ. როდესაც გარე ინფორმაციის გარეშე რჩება, ინტროვერტი წარმოქმნის მას საკუთარ თავში. მისთვის გაცილებით უარესია გარე ენერგეტიკული საზრდოს გარეშე დარჩენა.

სოციუმში ექსტრავერტი ავლენს გამფართოებელ ტენდენციას, ექსპანსიას. ის უფრო ხშირად არის დაჯილდოებული ლიდერული მონაცემებით, უკეთესად ხელმძღვანელობს დიდ კოლექტივებს, ვიდრე პატარას. საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მას სჭირდება იყოს შემჩნეული, აქტიური გავლენა იქონიოს ადამიანების მოსაზრებებზე ან მოქმედებებზე.

ინტროვერტს ნაკლები შანსი აქვს გახდეს ლიდერი დიდ ჯგუფებში. ის უფრო ხშირად წინა პლანზე მცირე ჯგუფებში გამოდის, მაგალითად, ოჯახში, არის მისი საყრდენი. ინტროვერტისთვის უფრო რთულია სხვა ადამიანებზე პასუხისმგებლობის საკუთარ თავზე აღება, მისთვის ყოველთვის უფრო მოსახერხებელია კონკურენციისა და ექსპანსიის თავიდან აცილება.

ექსტრავერტის ინტელექტუალური საქმიანობა დიდი სისწრაფით გამოირჩევა. ექსტროვერტი უფრო მეტ ინფორმაციას ამუშავებს დროის ერთეულში, ვიდრე ინტროვერტი. ექსტრავერტი, ჩვეულებრივ, უფრო „ინტელექტუალური“ აღმოჩნდება, თუ ინტელექტის კოეფიციენტი ტესტებით იზომება ამოცანების შესასრულებლად შეზღუდულ დროში.

ინტროვერტი უფრო ნელა ფიქრობს. ის უღრმავდება მასალას და უფრო ხარისხიანად ამუშავებს მას, მაგრამ ამავე დროს კარგავს სისწრაფეს. ინტროვერტი იმარჯვებს ინტელექტუალურ შეჯიბრში მხოლოდ მაშინ, როდესაც სატესტო დავალებების შესრულების დრო შეზღუდული არ არის.

============

https://science.wikia.org/ru/wiki/Экстраверсия_и_интроверсия

ექსტრავერსია და ინტროვერსია

„ექსტრავერსია - ინტროვერსია“ - წყვილი ტიპოლოგიური ნიშნებია, პიროვნების ფსიქიკის შეფასების ორპოლუსიანი სკალა. სხვადასხვა ფსიქოლოგები ექსტრავერსია-ინტროვერსიის ნიშნების განსხვავებულ ინტერპრეტაციას იძლევიან. შეხების საერთო წერტილი გამოიხატება იმაში, რომ ექსტროვერტები თავისი ბუნებით უფრო აქტიურები არიან, ვიდრე ინტროვერტები.

ზოგიერთი ფსიქოლოგი ასევე გამოყოფს მესამე, შუალედურ ნიშანს - ამბივერსიას. 

შინაარსი

კ.გ. იუნგის განმარტება

გ.ი. აიზენკის განმარტება

სოციონიკაში

ასევე იხ.

ინტერნეტი

კ.გ. იუნგის განმარტება    

 კ.გ. იუნგი განსაზღვრავს ექსტრავერსიას და ინტროვერსიას, როგორც ფსიქიკური ადაპტაციის პრინციპულად განსხვავებულ შესაძლებლობას.

 მთავარ კრიტერიუმად, რომელიც განასხვავებს ექსტრავერტებს და ინტროვერტებს, იუნგი მიიჩნევს ლიბიდოს ან ენერგიის მოძრაობის მიმართულებას. ექსტრავერტი მიმართულია საკუთარი ენერგიის დახარჯვაზე, ის მოძრაობს მის გარშემო არსებული ობიექტების მიმართულებით, ინტროვერტი მიზნად ისახავს დაგროვებას, ენერგიის მოძრაობას შინაგან სამყაროში.

 ექსტრავერტები ხასიათდებიან  შემდეგი ძირითადი ნიშნებით:

უშუალო რეაქცია გარემოზე, „გარე“ ფსიქიკური ცხოვრება;

გარე ობიექტებისადმი ინტერესი, ჩართვისა და მიერთების მოთხოვნილება.

ექსტრავერტი ინტერესს იჩენს მის გარშემო არსებული სამყაროს მიმართ, იჩენს გულისხმიერებას, ადვილად იღებს გარე მოვლენებს, ამჟღავნებს მათ მიმართ უშუალო ინტერესს, მზადაა მათზე გავლენა მოახდინოს და მათ გავლენის ქვეშ მოექცეს. რეაგირებს სწრაფად, ხშირად ჯერ აკეთებს, შემდეგ ფიქრობს, მიდრეკილია რისკისკენ, არ ემორჩილება ცუდ შიშებს ან ყოყმანს. ის მოძრავია, ადვილად ეგუება ცვლილებებს. აქვს ურთიერთობის ფართო წრე, ადვილად ამყარებს ახალ კავშირებს. ადვილად უყვარდება და კარგავს სიყვარულს. ის არ ინახავს საიდუმლოებებს, ხშირად უზიარებს მათ მეგობრებს. იტანს ნებისმიერ აურზაურს და ხმაურს, მასში თავისებურ ხიბლსაც კი პოულობს. უყვარს საკუთარი თავის დემონსტრირება, კარგი მთხრობელია. ამავე დროს, დამოკიდებულია საზოგადოებრივ აზრზე, მისი აზრები კი დამოკიდებულია გარე პირობებზე. ექსტრავერტისთვის მნიშვნელოვანია კითხვა: „რას ფიქრობენ ამაზე სხვები?“ მას არ უყვარს თავისი მოტივების კრიტიკული შეფასება, თავის პიროვნებას საკუთარი თავს არაცნობიერში უმალავს. მას შეუძლია თავისი სხეული იგნორირება, სანამ რაიმე სერიოზული არ დაემართება, ელემენტარულ მოთხოვნილებებს სხვათა შორის აკმაყოფილებს.

ინტროვერტები ხასიათდებიან შემდეგი ძირითადი ნიშნებით:

 რეფლექსია, კავშირი შინაგან რეალობასთან - ობიექტებით გამოწვეული შთაბეჭდილებები;

თავდაცვითი პოზიცია, ობიექტებისგან დაშორების მიდრეკილება.

ინტროვერტი მორცხვი, ეჭვიანია, ძნელად ეგუება გარე სამყაროს, შორს დგას მოვლენებისგან, პესიმისტია. არაკომუნიკაბელური, ეძებს მარტოობას, ზღუდავს უახლოეს ადამიანებთან ურთიერთობის წრეს. განიცდის მტრულ დამოკიდებულებას  საზოგადოების მიმართ, არ ავლენს ენთუზიაზმს ადამიანთა სოლიდარობისადმი. ავლენს ადამიანებისა და საგნების გაუფასურების მიდრეკილებას, მათი ღირებულების დაკნინებას. სანამ რაიმეს მოიმოქმედებს, გულდასმით ფიქრობს მათზე, ცდილობს დაამტკიცოს, რომ ყველა მისი ქმედება ემყარება საკუთარ რწმენას. სამუშაოს ასრულებს საკუთარი რესურსებით და ინიციატივით, მისებურად. ფსიქოლოგიური დამცავი საშუალებებია კეთილსინდისიერება, წესიერება, პედანტურობა, მომჭირნეობა, სიფრთხილე, უნდობლობა, ზომიერება, სინდისიერება, პატიოსნება, პირდაპირობა, ზრდილობა.

 გ.ი. აიზენკის  განმარტება

გ.ი. აიზენკმა ინტროვერსიისა და ექსტრავერსიის ცნებები იუნგისგან ისესხა, მაგრამ განიხილა, როგორც  პიროვნების თვისებების კორელირებული კომპლექსი.

ტიპიური ექსტრავერტი კომუნიკაბელური პიროვნებაა, რომელიც ცდილობს კონტაქტების განვითარებას გარეთ, ჰყავს ნაცნობების ფართო წრე. კეთილგანწყობილი, მხიარული, უდარდელი და ოპტიმისტურია. მისთვის დამახასიათებელია იმპულსურობა, სიფიცხე, მოქმედება მომენტის გავლენის ქვეშ. უპირატესობას ანიჭებს მოქმედებას, აქვს აგრესიულობისკენ, რისკისკენ მიდრეკილება. ის ოპტიმისტია, არ ავლენს მკაცრ კონტროლს თავის ქმედებებზე.

ტიპიური ინტროვერტი მშვიდი ადამიანია, მორცხვი, მიდრეკილია თვითანალიზისკენ, თავშეკავებულია, ყველასგან შორს დგას ახლო ადამიანების გარდა. ის სერიოზულად ეკიდება გადაწყვეტილებების მიღებას, წინასწარ გეგმავს და მოიფიქრებს ქმედებებს, ცდილობს არ ენდოს მოულოდნელ იმპულსებს. უყვარს წესრიგი ყველაფერში, დიდად აფასებს მორალურ ნორმებს. ის აკონტროლებს თავის გრძნობებს, მისი მოთმინებიდან გამოყვანა ძნელია. მიდრეკილია პესიმიზმისკენ.

სოციონიკაში

სოციონიკაში ექსტრავერსია და ინტროვერსია, ისევე როგორც სხვა ნიშნები, ასევე აღებულია კ.გ. იუნგისგან. მაგრამ პირველად სხვაგვარად არის განსაზღვრული, არა პიროვნული თვისებების, არამედ A მოდელის (ან მოდელი T) მახასიათებლების საშუალებით. ექსტროვერტებში პროგრამული ფუნქცია შეიცავს სხეულის ერთ-ერთ ასპექტს, ან „შავ“, „ექსტრავერტულ“ ასპექტებს - შესაძლებლობების ინტუიციას, ნებისყოფილ სენსორიკას, ემოციების ეთიკას ან საქმიან ლოგიკას, ხოლო სხეულის დანარჩენი ასპექტები ასრულებენ როლურ, აქტივაციურ, ფონურ ფუნქციებს. ველის ასპექტები დანარჩენ ფუნქციებს ასრულებენ. ინტროვერტებში პირიქით, პროგრამული, როლური, აქტივაციური და ფონური ფუნქციები დაკავებულია ველის ასპექტებით - ეს არის დროის ინტუიცია, შეგრძნებების სენსორიკა, ურთიერთობების ეთიკა და სტრუქტურული ლოგიკა. ამ სტრუქტურული განსაზღვრებებისა და დაკვირვებების საფუძველზე აგებულია ექსტრავერტებისა და ინტროვერტების აღწერა.

ექსტრავერტი არის ის, ვისთვისაც ქვეყნად თავად ობიექტებია მნიშვნელოვანი. ის უშუალოდ აღიქვამს გარემომცველ რეალობას. ცდილობს შეცვალოს არა თვით ობიექტები, არამედ მათ შორის ურთიერთობები - გარდაქმნას სტრუქტურები, დაამყაროს და შეწყვიტოს ურთიერთობები ადამიანებთან. ანალოგიურად, მას არ უყვარს საკუთარი თავის, შინაგანი დამოკიდებულებების შეცვლა.

ინტროვერტი  არის ადამიანი, ვისთვისაც პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს საგნებს შორის ურთიერთობებს და მათ მიმართ მის დამოკიდებულებას. აღიქვამს რეალობას საკუთარი შეხედულებების საშუალებით, ადარებს მას თავის შინაგან სამყაროს. ცდილობს შეცვალოს ობიექტები ისე, რომ არ შეეხოს მათ შორის კავშირებს. მხარს უჭერს სხვა ადამიანებს ან არწმუნებს მათ ურთიერთობების შესანარჩუნებლად შეცვლის აუცილებლობაში.

სხვა ფსიქოლოგიური შეხედულებებისგან განსხვავებით, სოციონიკა არ ათანაბრებს ექსტრავერსიას-ინტროვერსიას კომუნიკაბელურობასთან და აქტივობასთან, პირიქით, ექსტრავერტებს შორის ვლინდება ძალიან ჩაკეტილი ტიპები - ინტუიციურ-ლოგიკური ექსტრავერტები („დონ კიხოტი“) და საკმაოდ კომუნიკაბელური ტიპები - სენსორულ-ეთიკური ინტროვერტები („დიუმა“), ინტუიციურ-ეთიკური ინტროვერტები („ესენინი“).

http://znanie.info/portal/ec-terms/40/721.html

ექსტრავერსია

ექსტრავერსია (ლათ. extra – გარეთ и verto – მიბრუნება, მიქცევა)

 ეს ადამიანის თვისებაა, რომელიც ხასიათდება დომინანტური ორიენტაციით გარე სამყაროზე. ამ ცნების ავტორია კარლ იუნგი (1875-1961), რომელმაც ექსტრავერსიის და მისი საპირისპირო კრიტერიუმების მიხედვით (ანუ შიდა სამყაროზე გაბატონებული ორიენტაციით) გამოყო პიროვნების შესაბამისი ტიპები - ექსტრავერტი და ინტროვერტი. ექსტრავერტებს ახასიათებთ იმპულსურობა, ინიციატივა, ქცევის მოქნილობა, კომუნიკაბელურობა, სოციალური ადაპტაცია.

==============

https://cyberleninka.ru/article/n/ekstraversiya-v-raznyh-teoriyah-lichnosti

ელექტრონული სამეცნიერო ჟურნალი „პენზის ფსიქოლოგიური მაცნე“,  2019 №1(12) ISSN 2312-7392

DOI: 10.17689/psy-2019.1.4  უდკ 159.923.3

ექსტრავერსია პიროვნების სხვადასხვა თეორიებში

© 2019 მიშკევიჩ არინა მიხაილოვნა - პერმის სახელმწიფო ეროვნული კვლევითი უნივერსიტეტის განვითარების ფსიქოლოგიის კათედრის უფროსი მასწავლებელი (ქ. პერმი, რუსეთი) arinaMishkevich@ya.ru

ანოტაცია: სტატიაში განხილულია ექსტრავერსიის განსაზღვრის სხვადასხვა მიდგომა. შედარებულია შეხედულებები ექსტრავერსიაზე კ.გ. იუნგის, გ. აიზენკის, რ. კატელის, ლ. გოლდბერგის „დიდი ხუთეულის“ მოდელის და რ. მაკკრეისა და პ. კოსტას ხუთფაქტორიანი (five factor theory; FFT) თეორიის ფარგლებში. გარდა ამისა, გაანალიზებულია თვისების ბიოლოგიური საფუძვლები და ექსტრავერსიის კავშირი სხვა ფენომენებთან, თვისების გამოვლინება ქცევაში.

საკვანძო სიტყვები: ექსტრავერსია, პიროვნების ხუთფაქტორიანი მოდელი, ქცევა, პიროვნება.

Extroversion in different theories of personality

© 2019 Mishkevich Arina Mikhailovna*,

* senior lecturer of the department of developmental psychology, Perm State University, (Perm, Russia) ArinaMishkevich@ya.ru

Annotation: The different views on extroversion are discussed in the article. Compares the views on extroversion in the theory of Jung, Eysenck, Cattell, a model "Big Five" by Goldberg and the five factor theory by Costa, McCrae. In addition, the biological basis of traits and the relationship of extroversion with other phenomena and behavior are analyzed.

Key words: extroversion, five factor theory, behavior, personality.

ექსტრავერსია, როგორც ინდივიდუალური განსხვავებების მახასიათებელი, ამა თუ იმ სახით წარმოდგენილია პიროვნების მოდელთა უმრავლესობაში. მაგალითად, კ.გ. იუნგის ანალიტიკურ ფსიქოლოგიაში, რ. კატელის მოდელში, გ. აიზენკის მოდელში, ხუთფაქტორიან მოდელში, HEXACO-ს პიროვნების მოდელში, ვ. მერლინის ტემპერამენტის მოდელში. ექსტრავერსია-ინტროვერსიის სკალა წარმოდგენილია MMPI-ში (Minnesota Multiphasic Personality Inventory), CPI-შჳ (California Psychological Inventory) და სხვა მნიშვნელოვან მეთოდიკებში.

ადამიანების დახასიათების ტენდენცია მათი კომუნიკაბელურობისა და აქტიურობის ხარისხით ანტიკურ ტექსტებშიც შეინიშნება. თეოფრასტეს აქვს ექსტრავერტის ან ინტროვერტის აღწერილობის მსგავსი „ხასიათები“ [John, 1990]. ასევე, ჰიპოკრატეს ტემპერამენტს გააჩნია მახასიათებლები, რომლებიც ახლაც გამოიყენება ექსტრავერსიის აღწერისთვის [Wilt, Revelle, 2009, გვ. 30]. ამავე დროს, შესწავლის ხანგრძლივი ისტორიის მიუხედავად, არ არსებობს ექსტრავერსიის სტრუქტურის ცალსახა ინტერპრეტაცია. მაგალითად, ექსტრავერსიაში შედის მხოლოდ კომუნიკაბელურობა, თუ ექსტრავერსია გულისხმობს დადებითი ემოციების განცდის აშკარა ტენდენციას? ან იქნებ ექსტრავერსია მოიცავს იმპულსურობას [Lucas et al., 2000, გვ. 452]? ამ მხრივ, ღირს უფრო დეტალურად განვიხილოთ სხვადასხვა შეხედულება ექსტრავერსიასა და მის სტრუქტურაზე.

ტერმინი „ექსტრავერსიის“ შემოტანა მისი თანამედროვე მნიშვნელობით ტრადიციულად უკავშირდება კ.გ. იუნგის სახელს, თუმცა ეს ცნება ჯერ კიდევ XVIII საუკუნის ლექსიკონებში გვხვდება [აიზენკი, ვილსონი, 2000, გვ. 6; Wilt, Revelle, 2009, გვ. 30]. კ.გ. იუნგი თავის ნაშრომში „ფსიქოლოგიური ტიპები“ (1921/1995) გამოყოფს ორ მომენტს, რომელიც ახასიათებს ადამიანის ქცევას: ექსტრავერსიას და ინტროვერსიას. პირველ შემთხვევაში, „ინტერესი მიმართულია ობიექტზე, ხოლო მეორე შემთხვევაში, იგი შორდება ობიექტს და მიმართულია სუბიექტისკენ, მისი საკუთარი ფსიქიკური პროცესებისკენ“ [იუნგი, 1995, გვ. 27]. კ.გ. იუნგის აზრით, ორივე ეს მომენტი ყველა ადამიანს ახასიათებს; პიროვნების ტიპი განისაზღვრება ერთის ან მეორის უპირატესობით. ცნობიერებაში ერთი დამოკიდებულების ჭარბობა ნიშნავს, რომ მეორე განიდევნება არაცნობიერში.

ამ ნაშრომში ტიპების პირდაპირი აღწერა საკმაოდ მოკლეა. კ.გ. იუნგი, თეოფრასტეს მსგავსად, აღწერს კონკრეტული ადამიანების ქცევას და მახასიათებლებს, ზოგს ექსტროვერტებად ასახელებს, ზოგს ინტროვერტებად. მაგალითად, კ.გ. იუნგი ასკვნის, რომ ექსტროვერტებს მიეკუთვნებიან ორიგენე, ანტისთენე, დიოგენე, სტილპონი, ა.ადლერი და სხვები. ინტროვერტებს კი ავტორი მიაკუთვნებს ტერტულიანეს, პლატონს, ზ. ფროიდს და სხვებს [იუნგი, 1995].

ექსტრავერტი კ.გ. იუნგის მიერ ხასიათდება შემდეგი მახასიათებლებით [იუნგი, 1995, გვ. 282]:

გარე ობიექტისადმი ინტერესი.

გულისხმიერება.

გარე მოვლენების აღქმის მზადყოფნა.

გავლენის მოხდენის და გავლენის ქვეშ აღმოჩენის სურვილი.

გარე სამყაროსთან ურთიერთობის მოთხოვნილება.

ნებისმიერი სახის აურზაურის და ხმაურის გაძლების უნარი.

გარე სამყაროსადმი მუდმივი ყურადღების შენარჩუნების უნარი.

განურჩევლად ბევრი მეგობრისა და ნაცნობის გაჩენის უნარი.

საკუთარი თავის დემონსტრირების ძლიერი მიდრეკილება.

 ექსტრავერტის ცხოვრებისეული ფილოსოფია და მისი ეთიკა, როგორც წესი, უაღრესად კოლექტივისტური ხასიათის მატარებელია, ალტრუიზმისადმი ძლიერი მიდრეკილებით.

სინდისი მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული საზოგადოებრივ აზრზე.

12. მორალური შიში ძირითადად ჩნდება მაშინ, როდესაც „სხვა ადამიანებმა იციან“.

რელიგიური მრწამსი განისაზღვრება ხმების უმრავლესობით.

ამასთან, თუმცა კ.გ. იუნგის თეორია იყო ერთ-ერთი პირველი ექსტრავერსიის ცნების შემუშავებაში, ახლა არც ისე ხშირად გამოიყენება პიროვნების კვლევაში. გ. აიზენკისა და გ. უილსონის აზრით, „ეს თეორია იმდენად დახლართული და ძნელია გასაგებად, რომ ამჟამად პრაქტიკულად არავინ ან მხოლოდ რამდენიმე ფსიქიატრი და ფსიქოლოგი ამას სერიოზულად  აღიქვამს“ [აიზენკი, უილსონი, 2000, გვ. 8].

 თავად გ. აიზენკის თეორიაში ექსტრავერსია იკავებს ერთ–ერთ ცენტრალურ ადგილს. მის მიერ შექმნილი პიროვნების თვისებების თეორია თავდაპირველად მოიცავდა მხოლოდ ორ თვისებას: ექსტრავერსიას და ნეიროტიზმს, რასაც მოგვიანებით ფსიქოტიზმი დაემატა. ლ. ანციბორმა და ტ. იაცენკომ [2008, გვ. 175-180]  გააანალიზეს გ. აიზენკისა და კ.უ. იუნგის ექსტრავერსიისადმი მიდგომები, გამოავლინეს ორი ავტორის მიერ ექსტრავერსიის გაგებაში ათი განსხვავება. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.

პირველ რიგში, კ.გ. იუნგი ექსტრავერსიას განიხილავს როგორც შინაგან ორიენტაციას, ლიბიდოს მიმართულებას. გ. აიზენკი მას აღწერს, როგორც კორელაციურ თვისებათა ერთობლიობას, რომლებიც ამატებენ სუპერ-თვისებას. აქედან, კერძოდ, გამომდინარეობს, რომ კ.გ. იუნგი გამოყოფს პიროვნების ტიპებს, ხოლო გ. აიზენკი ამბობს, რომ ტიპოლოგიზაციური მიდგომები მოძველებულია: მისი აზრით, ექსტრავერსია არის კონტინუალური მახასიათებელი, რომელსაც აქვს ნორმალური განაწილება გენერალურ ერთობლიობაში [აიზენკი, უილსონი, 2000, გვ .8]. ასევე გამოირჩევა ავტორების მიდგომა ექსტრავერსიის ფიზიოლოგიური საფუძვლებისადმი. კ.გ. იუნგის თანახმად, თუმცა ეს თვისება დაკავშირებულია გარემოსადმი ადაპტაციასთან, ექსტრავერსიის გამოხატვაში  განსხვავებები არ არის დაკავშირებული ფიზიოლოგიასთან. გ. აიზენკი კი, პირიქით, საუბრობს ქერქის გააქტიურების სხვადასხვა დონეზე ექსტროვერტებსა და ინტროვერტებში, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თვისების გამოხატვას ფიზიოლოგიურ თავისებურებებს უკავშირებს. გარდა ამისა, კ.გ. იუნგმა გამოყო ექსტრავერსია რამდენიმე შემთხვევის საფუძველზე, ხოლო გ. აიზენკმა ჩაატარა მრავალი ემპირიული კვლევა, რომელმაც აჩვენა ამ თვისების არსებობა. მთლიანობაში, თუმცა ექსტრავერსიის ცნება ორ თეორიაში შესადარებელია, ეს  ერთი და იგივე სახელის განსხვავებული კონცეპტია. ამაზე ემპირიული მონაცემებიც მეტყველებს. მაგალითად, ლ. ანციბორისა და თ. იაიცენკოს კვლევებში ნაჩვენებია, რომ ექსტრავერსია, რომელიც იზომება გ. აიზენკის EPI კითხვარით და კ.გ. იუნგის თეორიის საფუძველზე შექმნილი მაიერს-ბრიგსის MBTI კითხვარით, კორელირებს r = .59-.66 დონეზე სხვადასხვა ასაკობრივი ჯგუფისათვის [ანციბორი, იაილენკო, 2008, გვ. 180-181].

კ.გ. იუნგის თეორია ფსიქოდინამიკურია და ამჟამად საკმაოდ იშვიათად გამოიყენება ემპირიულ კვლევებში. ხოლო გ. აიზენკის თეორია კვლავ ერთ-ერთ მთავარ დისპოზიციურ მიდგომად რჩება. გარდა ამისა, აიზენკის თეორიული შეხედულებები საფუძვლად დაედო სხვა თეორიების განვითარებას, კერძოდ, ხუთ ფაქტორიანი პიროვნების მოდელის შემუშავებას. ამ მხრივ, აზრი აქვს გ. აიზენკის მოდელის უფრო დეტალურ განხილვას.

გ. აიზენკის ექსტრავერსიისადმი თავდაპირველი მიდგომა ემყარება ი.პ. პავლოვის პირობითი რეფლექსების თეორიას [პავლოვი, 1932/1973]. აიზენკი ვარაუდობდა, რომ ექსტრავერსია შედგება კომუნიკაბელურობისა და იმპულსურობისგან. თვისების ბიოლოგიური საფუძვლის ახსნისას, გ. აიზენკი იყენებს „აღგზნების“ და „შეკავების“ ცნებებს, მათ შორის, მიმართავს ი.პ. პავლოვის თეორიას. კერძოდ, ექსტრავერსიის აქტივაციური თეორიის ფარგლებში (arousal theory of extraversion), [Eysenck, 1967]. ამრიგად, ინტროვერტები ძლიერი აგზნებადობის გამო ცდილობენ თავი აარიდონ ზედმეტ სტიმულაციას. ექსტროვერტები კი, პირიქით, ეძებენ აქტივაციურ სიტუაციებს დაბალი მგრძნობელობის გამო.

გ. აიზენკის თეორია შემდგომში აქტიურად განავითარა მისმა მოწაფემ ჯ. გრეიმ. მის მიერ შექმნილი პიროვნების ნეიროფსიქოლოგიური თეორია ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანია ამ მომენტში [კნიაზევი, 2007, გვ. 48]. ჯ. გრეი ვარაუდობს სამი ნეიროფსიქოლოგიური სისტემის არსებობას, რომლებიც განმარტავენ ინდივიდუალურ განსხვავებებს: ქცევის შეკავების სისტემა, ქცევის გააქტიურების სისტემა და ბრძოლისა და გაქცევის სისტემა. ამ შემთხვევაში, ექსტრავერსია უკავშირდება ქცევის გააქტიურების სისტემის პიროვნულ გამოვლინებას, რაც, თავის მხრივ, განპირობებულია ტვინის დოფამინერგული სისტემის მუშაობით. დოფამინი არის ნეირომედიატორი, რომელიც, სხვა ყველაფერთან ერთად, მონაწილეობს ქცევის ორგანიზებაში ჯილდოს სტიმულების მისაღებად და მოტორული აქტივობის რეგულირებაში [კნიაზევი, 2007; გრეი, 1970].

გ. აიზენკი აღნიშნავს, რომ ექსტრავერსიაზე ტრადიციულად ორი შეხედულება არსებობს: ამერიკული, სადაც ექსტრავერსია იგულისხმება როგორც კომუნიკაბელურობა და კონტაქტების სიმარტივე, და ევროპული, სადაც ექსტრავერსია უკავშირდება იმპულსურობას და სუპერ-ეგოს ძალას. ამ უკანასკნელ მიდგომას თავდაპირველად მხარს თავად ავტორიც უჭერდა [Eysenck, Eysenck, 1963, გვ. 51]. მაგრამ შემდგომმა ემპირიულმა კვლევებმა აიძულა იგი გადაეხედა შეხედულება ექსტრავერსიის სტრუქტურაზე. ნათელი გახდა, რომ კომუნიკაბელურობისა და იმპულსურობის კომპონენტები დიდწილად დამოუკიდებელია ერთმანეთისგან, რის შედეგად შემდგომ კვლევებში გ. აიზენკმა ექსტრავერსიიდან ამოიღო იმპულსურობის ელემენტების დიდი ნაწილი. ისინი მოგვიანებით შევიდნენ „ფსიქოტიზმის“ ფაქტორში.

გ. აიზენკის გვიანდელ თეორიაში ექსტრავერსია შედგება შემდეგი მახასიათებლებისგან [Eysenck, Eysenck, 1985]:

აქტიურობა (Active/Inactive).

კომუნიკაბელურობა (Sociable/Unsociable).

ექსპრესიულობა (Expressive/Inhibited).

შეუპოვრობა (Assertive/Submissive).

ამბიციურობა (Ambitious/Unambitious).

დოგმატურობა (Dogmatic/Flexible).

აგრესიულობა (Aggressive/Peaceful).

 ცნობილია, რომ რ. კატელმა პიროვნების თავის მოდელში მეტი ყურადღება დაუთმო ქვედა რიგის ფაქტორებს. მან გამოყო 16 ფაქტორი, საიდანაც ყალიბდება უფრო მაღალი რიგის ფაქტორები, რომელთა შორის არის ექსტრავერსიაც. ექსტრავერსია შედგება შემდეგი ფაქტორებისგან [Cattell, 1946]:

გულისხმიერება-გაუცხოება (А, Warmth/Reserved).

გონივრულობა-უდარდელობა (F, Serious/Liveliness).

გაბედულობა-გაუბედაობა (Н, Shy/Bold).

დიპლომატიურობა-პირდაპირობა (N, Private/Forthright).

თვითკმარობა-კონფორმიზმი (Q2, Self-reliance/Group-Oriented).

პიროვნების სტრუქტურაში „დიდი ხუთიანი“ ლ. გოლდბერგმა [Goldberg, 1990] ხუთი ფაქტორი გამოავლინა. ერთ-ერთი მათგანია „დინამიურობა“ (Surgency), რომელსაც სხვა წყაროებში ეწოდება „ექსტრავერსია“. ამავე დროს, ექსტრავერსიის სტრუქტურებს, როგორც ასეთს, ავტორი არ გამოყოფს.

პიროვნების ხუთფაქტორიან თეორიაში (five factor theory; FFT) ექსტრავერსია ასევე არის ერთ-ერთი მთავარი თვისება. ამ შემთხვევაში, ის შედგება ექვსი ყველაზე დაბალი რიგის ფაქტორისგან [Costa, McCrae, 1992b]:

სითბო (Warmth).

კონტაქტურობა (Gregariousness).

შეუპოვრობა (Assertiveness).

აქტიურობა (Activity).

მღელვარების ძებნა (Excitement seeking).

დადებითი ემოციები (Positive emotions).

ითვლება, რომ FFT–ში ექსტრავერსიის მთავარი მახასიათებელია სოციალური ქცევისკენ მიდრეკილება [Wilt, Revelle 2009, გვ.5]. გარდა ამისა, კომუნიკაბელურობა („Sociable“ გ. აიზენკის თეორიაში) FFM ექსტრავერსიის სტრუქტურაში ორი ფაქტორით არის წარმოდგენილი: კონტაქტურობა (Gregariousness; საზოგადოების/კომპანიის საჭიროება) და სითბო (Warmth; სხვებისადმი სიყვარული [Watson, Clark, 1997, С. 773]. 

FFT–ში ექსტრავერსიის სტრუქტურის ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელია „დადებითი ემოციების“ ფაქტორი [Watson, Clark, 1997, გვ. 773]. დიდი ხანია ცნობილია, რომ დადებითი ემოციები ექსტრავერსიასთან კორელირებენ [Lucas, Baird, 2004]. მაგრამ FFT–ში, „დადებითი ემოციები“ პირველად შედის ექსტრავერსიაში.

რ. მაკკრეი და პ. კოსტა ამტკიცებენ, რომ დიდი ხუთეულის თეორიის ნეიროტიზმი და ექსტრავერსია შეესაბამება ჰ. აიზენკის მოდელის ამავე სახელწოდების მახასიათებლებს [Costa, McCrae, 1992ა]. ამ ჰიპოთეზის მხარდასაჭერად, ავტორებმა აღმოაჩინეს პიროვნების ხუთფაქტორიანი სტრუქტურა, რომელიც დაფუძნებულია გ. აიზენკის კვლევის მასალაზე [Costa, McCrae, 1992a]. ეს მიმოწერა დასტურდება სხვა კვლევებითაც [Aziz, Jackson, 2001 და სხვ.].

ამ თეორიებში ექსტრავერსიის შესაბამისობა დადასტურებულია რუსულ ენაზეც. მაგალითად, მ.ს. ბარანოვსკაიას კვლევებში ნაჩვენები იქნა ძლიერი კორელაცია ექსტრავერსიის სხვადასხვა მეთოდიკების  სკალებს შორის r = .78 დონეზე [ბარანოვსკაია, 2005, გვ. 56].

ცხრილში 1 წარმოდგენილია ექსტრავერსიის სტრუქტურის კორელაციის მცდელობა სამ მთავარ დისპოზიციურ თეორიაში: გ. აიზენკის, რ. კეტელის, რ. მაკკრეისა და პ. კოსტას თეორიებში. როგორც ამ ცხრილიდან ჩანს, სტრუქტურაში უდავო მსგავსება აღინიშნება გ. აიზენკის და FFT-ს მოდელებში.

ცხრილი 1. ექსტრავერსიის სტრუქტურის შედარება FFT-ში, გ. აიზენკის მოდელში და რ. კეტელას მოდელში 

რ. მაკრეს და პ. კოსტას მოდელი (FFT) აიზენკის მოდელი

კეტელას მოდელი

სითბო (Warmth) კომუნიკაბელურობა (Sociable/Unsociable) გულისხმიერება-

გაუცხოება (Warmth/Reserved)

გრეგარიზმი

(Gregariousness)  

შეუპოვრობა

(Assertiveness) შეუპოვრობა

 (Assertive/Submissive) გაბედულობა-გაუბედაობა

(Shy/Bold)

აქტიურობა

 (Activity) აქტიურობა

(Active/Inactive)

დადებითი ემოციები

(Positive emotions)

შთაბეჭდილებების ძებნა (Excitement seeking)

ექსპრესიულობა

(Expressive/Inhibited)

აგრესიულობა

(Aggressive/Peaceful)

ამბიციურობა

(Ambitious/Unambitious)

დოგმატურობა

(Dogmatic/Flexible)

თვითკმარობა -

კონფორმიზმი (Self- reliance/Group-Oriented)

დიპლომატიურობა-

პირდაპირობა (Private/Forthright)

გონივრულობა- უდარდელობა

(Serious/Liveliness)

ექსტრავერსიას, ისევე როგორც ხუთფაქტორიანი პიროვნების მოდელის სხვა მახასიათებლებს, აქვს საკმაოდ მაღალი გენეტიკური დეტერმინაცია. ზოგადად, მემკვიდრეობითობის შეფასება, სხვადასხვა ავტორების აზრით, 40-60%-ის დონეზეა [Horsburgh, 2009 და სხვ]. გარდა ამისა, ექსტრავერსიის თითოეული ელემენტი პიროვნების ხუთფაქტორიანი მოდელის ფარგლებში დემონსტრირებს ზომიერად მაღალ მემკვიდრეობითობას. [Jang et.al., 2002]. ექსტრავერსია, როგორც ქცევის თავისებურება, შეიძლება იდენტიფიცირებული იყოს ცხოველთა მრავალ სახეობაში. [Wilt, Revelle 2009, გვ.10].

ამრიგად, ექსტრავერსია ვითარდება ევოლუციის პროცესში. მაგრამ შერჩევის პროცესში რატომ შენარჩუნდა ერთი თვისების გამოხატვის ასეთი განსხვავებული ვარიანტი? არსებობს ვარაუდი, რომ ასეთი გავრცელება უკავშირდება სხვადასხვა სოციალურ ნიშებს, რომელსაც ხალხი იკავებს. [Buss, 1995]. გარემოსთან ადაპტაციის სხვადასხვა სტრატეგია შეიძლება წარმატებული იყოს სხვადასხვაგვარად. მაგალითად, მაღალი დონის ექსტრავერსიის მქონე ადამიანებს გვარის გაგრძელების უფრო მეტი შანსი აქვთ, უფრო წარმატებულები არიან სოციალური თვალსაზრისით, მაგრამ ისინი, დიდი ალბათობით, შეიძლება დაიღუპონ სარისკო ქცევის შედეგად. ინტროვერსიის შემთხვევაში, ალბათობები სრულიად საპირისპიროა. [Wilt, Revelle 2009, C.10]. ეს ვარაუდი დადასტურებულია ემპირიულად: ექსტრავერტებს (ექსტრავერსიის დონე იზომება International Personality Items Pool (IPIP) დახმარებით) მეტი მეგობარი ჰყავთ, მაგრამ მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობა უფრო მოკლეა ინტროვერტებთან შედარებით. [Nettle, 2005].

გარდა ამისა, არსებობს მონაცემები, რომლებიც მიუთითებენ შემცირებაზე გენომის გავლენის ასაკთან ერთად ექსტრავერსიის გამოხატულობაზე. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ასაკთან ერთად, გარემო ხდება ცვლილებების მნიშვნელოვანი წყარო ექსტრავერსიის დონეში [Bouchard et.al., 2001].

 თუ ვსაუბრობთ ექსტრავერსიასა და სხვა ფენომენებს შორის კავშირზე, ექსტრავერსიასა და დადებით ემოციებს შორის კავშირი დიდი ხანია გამოვლენილია და ექსტრავერსიის კავშირი დადებით ემოციებთან აისახება პიროვნების ხუთფაქტორულ მოდელში [Lucas, Baird, 2004]. ამასთან, ასეთი ურთიერთობების არსებობა სტაბილურად აისახევა სხვადასხვა კულტურაში, სხვადასხვა მეთოდით [იქვე], კორელაციების საშუალო ზომა დაახლოებით r=.40 [Lucas et.al., 2000].

გარდა ამისა, კოგნიტურ სფეროში გარკვეული განსხვავებები უკავშირდება ექსტრავერსიის გამოხატვის დონეს. მაგალითად, ექსტრავერსიის მაღალი დონე პროგნოზირებს სიტყვების კატეგორიზაციას მათი დადებითი აფექტური თვისების მიხედვით, და არა სემანტიკური ატრიბუტის ნიშნით [Weiler, 1992]. ასევე ინტროვერტები უფრო სწრაფად კლასიფიცირებენ მუქარის, ნეგატიურად შეფერილ სიმბოლოებს, ვიდრე პოზიტიურს [Robinson et.al., 2005]. ნაჩვენებია, რომ ექსტრავერსია უკავშირდება სოციალური კონტაქტების, ძალაუფლებისა და სტატუსის მაღალ მოტივაციას [Olson, Weber, 2004].

თუ ვისაუბრებთ ექსტრავერსიასა და ქცევას შორის კავშირზე, მაშინ ამ თვისებას ტრადიციულად უკავშირებენ ურთიერთობას. თანამედროვე ლიტერატურაში სულ უფრო მეტი კვლევა უკავშირდება ექსტრავერსიასა და სოციალურ ქსელებში აქტიურობას შორის ურთიერთობას, ზოგადად ინტერნეტში.

მაგალითად, არსებობს არაერთი კვლევა, რომელშიც აღმოჩენილია კავშირი ექსტრავერსიის დონესა და „მეგობრების“ რაოდენობას შორის პოპულარულ სოციალურ ქსელებში [შცებეტენკო, 2016; Fleming, 2013 და სხვ.]. ამავდროულად, კორელაციების ზომა საშუალოდ 0.2-0.3 დონეზეა.

გარდა ამისა, არსებობს მონაცემები, რომ ექსტრავერსიის დონე უკავშირდება სოციალური ქსელების მოხმარების სიხშირეს. მაგალითად, მ.ჯენსკის-გვარნერიმ თანაავტორებთან ერთად (2012) აღმოაჩინეს, რომ ექსტრავერსია განმარტავს სოციალური ქსელის მოხმარების სიხშირის მთლიანი ცვალებადობის დაახლოებით 3,75%-ს სქესის, ასაკისა და სხვა თვისებების კონტროლისას. ექსტროვერსიის წვლილს სოციალური მედიის გამოყენების სიხშირეში სხვა კვლევებიც ადასტურებს [Amichai-Hamburger, Vinitzky, 2010; Moore, McElroy, 2012].

თუ ვისაუბრებთ რეალურ ურთიერთობაზე, არსებობს მონაცემები, რომ ექსტრავერსია უკავშირდება სოციალური ურთიერთქმედების დინამიკას. ლ.იტონისა და დ.ფენდერას კვლევაში დადგინდა, რომ ექსტროვერტები უფრო სოციალურად იქცევიან, ვიდრე ინტროვერტები, ასევე ექსტროვერტები, როგორც წესი, ქმნიან უფრო პოზიტიურ სოციალურ გარემოს ურთიერთობისას [Eaton, Funder, 2003]. ასევე ნაჩვენებია, რომ ექსტროვერტები უკეთესად იყენებენ არავერბალურ დეკოდირებას სოციალურ სიტუაციებში [Lieberman, Rosenthal, 2001].

ამრიგად, ექსტრავერსიას აქვს შესწავლის გრძელი ისტორია და ფართოდ არის წარმოდგენილი თანამედროვე პერსონოლოგიაში. ამასთან ექსტრავერსია უკავშირდება უამრავ სხვადასხვა ფენომენს - დადებითი ემოციების რაოდენობიდან [Lucas, Baird, 2004] სოციალური ურთიერთქმედების დინამიკამდე [Eaton, Funder, 2003]. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს ამ კონსტრუქტის შემდგომი შემუშავების მნიშვნელობას. ამავე დროს, თუმცა ექსტრავერსია წარმოდგენილია პიროვნების მრავალ მოდელში, მისი შინაარსი იცვლება თეორიიდან თეორიამდე. ეს მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ როგორც ემპირიული კვლევის დაგეგმვისა და ჩატარებისას, ასევე მეთოდიკების შერჩევისას. თავისი შინაარსით ყველაზე ახლოს არის ექსტრავერსიის კონსტრუქტები პიროვნების ხუთ ფაქტორიანი თეორიისა და გ. აიზენკის პიროვნების მოდელის ფარგლებში, რაც ასევე დასტურდება ემპირიული კვლევებით [ბარანოვსკაია, 2005; მიშკევიჩი, 2016; Aziz, Jackson, 2001; Costa, McCrae, 1992ა და სხვ.]. 

ლიტერატურა:

გ. აიზენკი, გ. ვილსონი. როგორ გავზომოთ პიროვნება. მოსკოვი: კოგიტო-ცენტრი, 2000. 284 გვ.

კ. ანციბორი, ტ. იაილენკო. „ექსტრავერსია-ინტროვერსიის“ კონცეპტების განსხვავება გ. აიზენკის და კ.გ. იუნგის პიროვნების თეორიებში// Revistă științifică a Universității de Stat din Moldova. 2008. ტ. 19, № 9. გვ. 174-182.

მ.ს. ბარანოვსკაია. პ. კოსტას და მაკ კრეის პიროვნების ხუთფაქტორიანი მოდელი და მისი ურთიერთკავშირი გ. აიზენკის და რ. კეტელას პიროვნების ფაქტორულ თეორიებთან //ფსიქოლოგიური ჟურნალი. 2005. ტ. 8, №. 4. გვ. 52-57.

გ.გ. კნიაზევი. ექსტრავერსია, ფსიქოტიზმი და ჯილდოსადმი მგრძნობელობა: ორი პიროვნული კონსტრუქტის ნეიროფიზიოლოგიური საფუძვლები //ფსიქოლოგია. ეკონომიკის უმაღლესი სკოლია ჟურნალი. 2007. ტ. 4, №. 1. გვ. 47–78.

ა.მ. მიშკევიჩი. „დიდი ხუთიანის კითხვარის“ რუსულენოვანი ვერსიის გამოყენების შესახებ (Big Five Inventory) მოზარდების შესწავლისას//პერმის უნივერსიტეტის მაცნე. ფილოსოფია. ფსიქოლოგია. სოციოლოგია. 2016. ტ. 25, №. 1.

ი.პ. პავლოვი. პირობითი რეფლექსები: ცხოველების უმაღლესი ნერვული აქტივობის (ქცევის) ობიექტური შესწავლის ოცწლიანი გამოცდილება. მოსკოვი: ნაუკა, 1973. 661 გვ.

ს.ა. შჩებეტენკო. პიროვნების თვისებებისადმი ორიენტაცია, როგორც სოციალური ქსელის „ვკონტაკტეს“ მომხმარებლის „მეგობრების“ აქტიურობის პრედიქტორი//ეროვნული ფსიქოლოგიური ჟურნალი. 2016. ტ. 24, №. 4. გვ. 34-44.

კ. იუნგი. ფსიქოლოგიური ტიპებო. სანქტ-პეტერბურგი: იუვენტ. — მოსკოვი: პროგრეს-უნივერსი, 1995. 716 გვ.

A behavioural genetic study of mental toughness and personality/ Horsburgh

V. A. Schermer, J. A., Veselka, L., & Vernon, P. A. //Personality and individual differences. 2009. ტ. 46, №. 2. გვ. 100-105.

Amichai-Hamburger Y., Vinitzky G. Social network use and personality

//Computers in Human Behavior. 2010. ტ. 26. №. 6. გვ. 1289-1295.

Aziz S., Jackson C. J. A comparison between three and five factor models of Pakistani personality data //Personality and Individual Differences. 2001. ტ. 31.   №. 8. გვ. 1311-1319.

Bouchard T. J., Loehlin J. C. Genes, evolution, and personality //Behavior genetics. 2001. ტ. 31, №. 3. გვ. 243-273.

Buss D. M. Evolutionary psychology: A new paradigm for psychological science

//Psychological inquiry. 1995. ტ. 6. №. 1. გვ. 1-30.

Cattell, R. B. Description and measurement of personality// Oxford, England: World Book Company, 1946.

Costa Jr P. T., McCrae R. R. Four ways five factors are basic //Personality and individual differences. 1992b. ტ. 13, №. 6. გვ. 653-665.

Costa P. T., McCrae R. R. Reply to Eysenck // Personality and Individual Differences. 1992ა. ტ. 13, №. 8. გვ. 861-865.

Cross-cultural evidence for the fundamental features of extraversion/ Lucas R.

E. Diener, E., Grob, A., Suh, E. M., & Shao, L. //Journal of personality and social psychology. 2000. ტ. 79, №. 3. გვ. 452-468.

Eaton L. G., Funder D. C. The creation and consequences of the social world: An interactional analysis of extraversion //European Journal of Personality. 2003. ტ. 17.

№. 5. გვ. 375-395.

Eysenck H. J. The biological basis of personality. Springfield, IL: Charles C. Thomas, 1967.

Eysenck S. B. G., Eysenck H. J. On the dual nature of extraversion //British Journal of Social and Clinical Psychology. 1963. ტ. 2, №. 1. გვ. 46-55.

Eysenck, H. J., Eysenck, M. W. Personality and individual differences. New York: Plenum Press, 1985.

Fleming D. An investigatory study of stress, social anxiety, personality, self- esteem and loneliness in relation to Facebook use: Dublin Business School, 2013.

Genetic and environmental influences on the covariance of facets defining the domains of the five-factor model of personality/ Jang K. L., Livesley, W., Angleitner, A., Riemann, R., Vernon, P. A. //Personality and individual Differences. 2002. ტ. 33,

№. 1. გვ. 83-101.

Goldberg L. R. An alternative" description of personality": the big-five factor structure //Journal of personality and social psychology. 1990. ტ. 59, №. 6. გვ. 1216- 1229.

Jenkins-Guarnieri M. A., Wright S. L., Hudiburgh L. M. The relationships among attachment style, personality traits, interpersonal competency, and Facebook use//Journal of Applied Developmental Psychology. 2012. ტ. 33. №. 6. გვ. 294-301.

John O. P. The" Big Five" factor taxonomy: Dimensions of personality in the natural language and in questionnaires //Handbook of personality: Theory and research. 1990. გვ. 66-100. New York, NY: Guilford Press.

Lieberman M. D., Rosenthal R. Why introverts can't always tell who likes them: Multitasking and nonverbal decoding //Journal of personality and social psychology. 2001. ტ. 80. №. 2. გვ. 294-310.

Lucas R. E., Baird B. M. Extraversion and emotional reactivity //Journal of personality and social psychology. 2004. ტ. 86, №. 3. გვ. 473-485.

Moore K., McElroy J. C. The influence of personality on Facebook usage, wall postings, and regret //Computers in Human Behavior. 2012. ტ. 28. №. 1. გვ. 267-274.

Nettle D. An evolutionary approach to the extraversion continuum //Evolution and Human Behavior. 2005. ტ. 26. №. 4. გვ. 363-373.

Olson K. R., Weber D. A. Relations between big five traits and fundamental motives //Psychological Reports. 2004. ტ. 95. №. 3. გვ. 795-802.

Robinson M. D., Meier B. P., Vargas P. T. Extraversion, threat categorizations, and negative affect: A reaction time approach to avoidance motivation//Journal of Personality. 2005. ტ. 73. №. 5. გვ. 1397-1436.

Watson D., Clark L. A. Extraversion and its positive emotional core

//Handbook of personality psychology, 1997. გვ. 767-793.

Weiler, M. A. Sensitivity to affectively valenced stimuli. Unpublished doctoral dissertation, Northwestern University. 1992.

Wilt, J., Revelle, W. Extraversion// Handbook of Individual Differences in Social Behavior/ Eds. M. Leary R. Hoyle // New York: Guilford, 2009. გვ. 27-45.

References:

Ajzenk G., Vil'son G. Kak izmerit' lichnost'. M.: Kogito-centr, 2000. 284 s.

Ancibor L., Yajlenko T. Razlichiya konceptov «ekstraversiya-introversiya» v teoriyah lichnosti G. Ajzenka i K.G. Yunga// Revistă științifică a Universității de Stat din Moldova. 2008. ტ. 19, № 9. გვ. 174-182.

Baranovskaya M. S. Pyatifaktornaya model' lichnosti P. Kosta i R. Mak Kreya i ee vzaimosvyaz' s faktornymi teoriyami lichnosti G. Ajzenka i R. Kettela

//Psihologicheskij zhurnal. 2005. ტ. 8, №. 4. S. 52-57.

Knyazev G. G. Ekstraversiya, psihotizm i chuvstvitel'nost' k nagrade: nejrofiziologicheskie osnovy dvuh lichnostnyh konstruktov //Psihologiya. ZHurnal Vysshej shkoly ekonomiki. 2007. ტ. 4, №. 1. S. 47–78.

Mishkevich A. M. Ob ispol'zovanii russkoyazychnoj versii «Voprosnika Bol'shoj Pyaterki» (Big Five Inventory) pri izuchenii podrostkov //Vestnik Permskogo universiteta. Filosofiya. Psihologiya. Sociologiya. 2016. ტ. 25, №. 1.

Pavlov I. P. Uslovnye refleksy: dvadcatiletnij opyt ob"ektivnogo izucheniya vysshej nervnoj deyatel'nosti (povedeniya) zhivotnyh. M.: Nauka, 1973. 661 s.

Shchebetenko S. A. Ustanovki na cherty lichnosti kak prediktor aktivnosti

«druzej» pol'zovatelya social'noj seti «Vkontakte» //Nacional'nyj psihologicheskij zhurnal. 2016. ტ. 24, №. 4. S. 34-44.

Yung K. Psihologicheskie tipy: Per. s nem. SPb.: YUventa. — მოსკოვი: Progress- Univers, 1995. 716 s.

A behavioural genetic study of mental toughness and personality/ Horsburgh V.

A. Schermer, J. A., Veselka, L., & Vernon, P. A. //Personality and individual differences. 2009. ტ. 46, №. 2. გვ. 100-105.

Amichai-Hamburger Y., Vinitzky G. Social network use and personality

//Computers in Human Behavior. 2010. ტ. 26. №. 6. გვ. 1289-1295.

Aziz S., Jackson C. J. A comparison between three and five factor models of Pakistani personality data //Personality and Individual Differences. 2001. ტ. 31.   №. 8. გვ. 1311-1319.

Bouchard T. J., Loehlin J. C. Genes, evolution, and personality //Behavior genetics. 2001. რ. 31, №. 3. გვ. 243-273.

Buss D. M. Evolutionary psychology: A new paradigm for psychological science

//Psychological inquiry. 1995. ტ. 6. №. 1. გვ. 1-30.

Cattell, R. B. Description and measurement of personality// Oxford, England: World Book Company, 1946.

Costa Jr P. T., McCrae R. R. Four ways five factors are basic //Personality and individual differences. 1992b. ტ. 13, №. 6. გვ. 653-665.

Costa P. T., McCrae R. R. Reply to Eysenck // Personality and Individual Differences. 1992ა. ტ. 13, №. 8. გვ. 861-865.

Cross-cultural evidence for the fundamental features of extraversion/ Lucas R.

E. Diener, E., Grob, A., Suh, E. M., & Shao, L. //Journal of personality and social psychology. 2000. ტ. 79, №. 3. გვ. 452-468.

Eaton L. G., Funder D. C. The creation and consequences of the social world: An interactional analysis of extraversion //European Journal of Personality. 2003. ტ. 17.

№. 5. გვ. 375-395.

Eysenck H. J. The biological basis of personality. Springfield, IL: Charles C. Thomas, 1967.

Eysenck S. B. G., Eysenck H. J. On the dual nature of extraversion //British Journal of Social and Clinical Psychology. 1963. ტ. 2, №. 1. გვ. 46-55.

Eysenck, H. J., Eysenck, M. W. Personality and individual differences. New York: Plenum Press, 1985.

Fleming D. An investigatory study of stress, social anxiety, personality, self- esteem and loneliness in relation to Facebook use: Dublin Business School, 2013.

Genetic and environmental influences on the covariance of facets defining the domains of the five-factor model of personality/ Jang K. L., Livesley, W., Angleitner, A., Riemann, R., Vernon, P. A. //Personality and individual Differences. 2002. ტ. 33, №. 1. გვ. 83-101.

Goldberg L. R. An alternative" description of personality": the big-five factor structure //Journal of personality and social psychology. 1990. ტ. 59, №. 6. გვ. 1216- 1229.

Jenkins-Guarnieri M. A., Wright S. L., Hudiburgh L. M. The relationships among attachment style, personality traits, interpersonal competency, and Facebook use//Journal of Applied Developmental Psychology. 2012. ტ. 33. №. 6. გვ. 294-301.

John O. P. The" Big Five" factor taxonomy: Dimensions of personality in the natural language and in questionnaires //Handbook of personality: Theory and research. 1990. გვ. 66-100. New York, NY: Guilford Press.

Lieberman M. D., Rosenthal R. Why introverts can't always tell who likes them: Multitasking and nonverbal decoding //Journal of personality and social psychology. 2001. ტ. 80. №. 2. გვ. 294-310.

Lucas R. E., Baird B. M. Extraversion and emotional reactivity //Journal of personality and social psychology. 2004. ტ. 86, №. 3. გვ. 473-485.

Moore K., McElroy J. C. The influence of personality on Facebook usage, wall postings, and regret //Computers in Human Behavior. 2012. ტ. 28. №. 1. გვ. 267-274.

Nettle D. An evolutionary approach to the extraversion continuum //Evolution and Human Behavior. 2005. ტ. 26. №. 4. გვ. 363-373.

Olson K. R., Weber D. A. Relations between big five traits and fundamental motives //Psychological Reports. 2004. Т. 95. №. 3. С. 795-802.

Robinson M. D., Meier B. P., Vargas P. T. Extraversion, threat categorizations, and negative affect: A reaction time approach to avoidance motivation//Journal of Personality. 2005. ტ. 73. №. 5. გვ. 1397-1436.

Watson D., Clark L. A. Extraversion and its positive emotional core //Handbook of personality psychology, 1997. გვ. 767-793.

Weiler, M. A. Sensitivity to affectively valenced stimuli. Unpublished doctoral dissertation, Northwestern University. 1992.

Wilt, J., Revelle, W. Extraversion// Handbook of Individual Differences in Social Behavior/ Eds. M. Leary R. Hoyle // New York: Guilford, 2009. გვ. 27-45.