ჰასიდი და თალმუდი შედარებითი გამოცდილება პასტერნაკის და მანდელშტამის შესახებ
1.
უცხოენოვნება. პოეზია და კაბალა
ნაციონალ ლიტერატორთა ძალისხმევით არარუსული წარმოშობის პასტერნაკი და
მანდელშტამი „რუსულენოვან“ პოეტთა რიცხვს მიაკუთვნეს. ტერმინი სამარცხვინო დაღივით ჟღერს –
ინტელიგენტები ცდილობენ ამ ლაქის ჩამორეცხვას და ამტკიცებენ, რომ პასტერნაკი და
მანდელშტამი ძირეულ რუსულ ლიტერატურას მიეკუთვნებიან. თითქოს განმარტება „რუსული“
განსხვავებულობის ნიშანი იყოს, რომლის გამო კარგი მწერლები ერთმანეთს უნდა შეეჯიბრონ. ხომ არ ხდება
ლიბერალი შემფასებლებისათვის მისაღები შეფასების ის ვიწრო ნაციონალური კრიტერიუმი,
რომელსაც თავად სამართლიანად გმობენ?
ბახტინის ცნობილი იდეა, რომ კულტურა
იქმნება კულტურათა მიჯნაზე,
დასტურდება მეოცე საუკუნის გამოცდილებით,
რომელშიც წამყვანი როლი თითქმის „სხვისტომ“ მწერლებს ეკუთვნის და რომლებმაც თავის
შემოქმედებაში სხვადასხვა
ენები და ეროვნული ტრადიციები შეაჯვარეს.
სადაური მწერალია კაფკა:
ჩეხი? ავსტრიელი? გერმანელი? ებრაელი?
ვინ არის ნაბოკოვი: რუსულენოვანი ამერიკელი მწერალი თუ ინგლისურენოვანი რუსი
მწერალი? სწორედ, რომ სხვა ეროვნული ხასიათის ჩამქსოვია თავისი
კულტურული მრავალენოვნების რთულ მაქმანში.
რაც უფრო მეტი მსგავსი განსხვავებული ეროვნული ფენა აქვს შერეული
მწერალს, მით უფრო ნაყოფიერია მისი კულტურული ბაზისი. ნებისმიერ ჭეშმარიტ პოეტურ ნაწარმოებში ხდება სხვადასხვა
ენის შეჯვარება, და, ზოგადად, პოეზიის ენა, მინიმუმ, ორენოვანია (ბახტინის მიერ
გამოთქმული მოსაზრება). გავიხსენოთ თუნდაც ენათა შერევა: საგაზეთო, ქუჩის,
ბილინური ენა ნეკრასოვის პოეზიაში, რუსული კულტურული მრავალენოვნების ენციკლოპედია
პუშკინის „ევგენი ონეგინში“. გავიხსენოთ უკრაინული ელემენტების მნიშვნელობა გოგოლის
პროზაში და თურქულ–ალტაური ელემენტებისა ხლებნიკოვის პოეზიაში.
იმის ვარაუდი,
რომ მანდელშტამის
და პასტერნაკის პოეტური
სიტყვა უცხოა
რუსული ენისთვის, არ
ამცირებს ამ პოეტთა
შემოქმედებით
სიძლიერეს და მათ მიერ შეტანილ წვლილს რუსულ და მსოფლიო პოეზიაში. საერთოდ პოეტური ენა ჟღერს როგორც
უცხოური, ამიტომ პოეზიაში გამოუცდელი ადამიანები მშობლიურ ენაზეც კი აღიქვამენ მას
როგორც ნაცნობ ბგერათა ნაკრებს, როგორც აზრს მოკლებულ ფრაზებს. ჯერ კიდევ
არისტოტელე აღნიშნავდა „პოეტიკაში“, რომ პოეზიას შეეფერება ის ენა, რომელიც
„ყოველდღიურისგან განსხვავდება, ენა, რომელიც უჩვეულო სიტყვებს იყენებს“. არისტოტელე.
პოეტიკა, თავი 22, თხზ. 4 ტომად. მ, 1984, ტ.4, გვ.670.
ვიქტორ შკლოვსკი, რომელიც არისტოტელეს იმოწმებდა, ამატებს, რომ
პოეტური ენა არა მხოლოდ უცნაური და საოცარი ჩანს, არამედ, ფაქტობრივად, „ხშირად
არის უცხო: სუმერიული ენა ასირიელებში, ლათინური ენა შუა საუკუნეების ევროპაში,
არაბიზმები სპარსელებთან, ძველი ბულგარული ენა როგორც რუსული ლიტერატურული ენის
საფუძველი...“ ვიქტორ შკლოვსკი. ხელოვნება როგორც ხერხი. მის წიგნში: პროზის
თეორიის შესახებ. მ, 1983, გვ.24.
მსგავსი როლი ხომ არ ითამაშა ებრაულმა ენამ 1910–1930–იანი წლების
რუსულ პოეზიაში? იქნებ, პოეზიისთვის ზოგადად დამახასიათებელი ორენოვნება ან „უცხო
ენა“ პასტერნაკის და მანდელშტამის შემოქმედებაში უფრო პირდაპირი მნიშვნელობით უნდა
აღიქვას, როგორც საუბარი ორ ეროვნულ ენაზე? ერთ-ერთი მათგანი, რუსული, თითქოს გამოხატვის
მიმართულებას შეადგენს, ან პოეტური ენის გარეგნულ ფორმას, ხოლო მეორე, ბიბლიური, -
შიდა ფორმას, „საიდუმლო ივრითს“, რომლის გაშიფრვა უაღრესად დაშიფრულ, ზოგჯერ
სმენისთვის არაბუნებრივ ან ზებუნებრივად ჟღერად ლექსში აუცილებელი ხდება.
დიდ რუს
პოეტთა: პუშკინის, ლერმონტოვის, ნეკრასოვის, ბლოკის, ესენინის შემოქმედებაში
ძლიერად იგრძნობა ლექსის სასიმღერო საფუძველი,
მნიშვნელობის გარკვეული
სიცარიელე და სიმეჩხრე, რომელიც ბუნებრივი ენის შესაძლებლობებზე მეტად დაძაბული არ
არის და დაუბრკოლებლად მიედინება
მის დამრეც ნაპირებში. „მე მახსოვს წამი, წამი
გრძნეული“,
„არა, შენ არ მიყვარხარ ასე მგზნებარედ“, „სამცხენა“ („...ნუ გაჰყურებ გზას ასე ხარბად...“), „რუსეთი“ („ისევ,
როგორც ოქროს წლებში“), “არ ვუხმობ, არ ვნანობ, არ ვტირი...“.
სიტყვები ბუნებრივი წესით იცვლება,
რუსული ენის ზოგადი სინტაქსური კანონების თანახმად. არ იგრძნობა საპირისპირო
მნიშვნელობა, რომელიც ურევს, გვერდს უვლის, არღვევს სიტყვათა რიგს. ერთი სიტყვა მეორე
სიტყვის ჩვეული ლექსიკური მნიშვნელობით არის დაცილებული. ამ სიმეჩხრის შევსება
სიმღერის ინტონაციით ხერხდება: მოვლენა ვითარდება არა მხოლოდ სიტყვათა
მნიშვნელობებს, არამედ მომღერლის ამოსუნთქვასა და ჩასუნთქვას შორის.
სხვაგვარადაა პასტერნაკისა და მანდელშტამის პოეზიაში, რომლებიც ებრაული
სულიერი ტრადიციის მემკვიდრენი არიან. ამ ტრადიციამ უფრო გაუცნობიერებლად, ვიდრე
ცნობიერად, გარდატეხა ჰპოვა მათ შემოქმედებაში: „მაგიური კრისტალის“ ფარული ასპექტი.
ებრაული და რუსული, სისხლხორცეული და ცნობიერი,
ნიადაგი და ბედი რთულად ურთიერთმოქმედებენ და განსაზღვრავენ პოეტური ენის ახალ,
ჯერ არგაგონილ უცნობ წყობას. პასტერნაკის და მანდელშტამის ენა უფრო ხშირი და ბლანტია,
მრავალენოვნებაზეა აღმოცენებული,
ვიდრე რუსულ პოეზიაში ეს მათ
წინამორბედებს ახასიათებდათ. ყური დავუგდოთ:
რომ შეასუსტოს ვარცხნილობა, საოცარი და
გამაოგნებელი,
და დახუთრული კვირტი მიიბნიოს სარტყელზე,
ცეკვა– ხუმრობით მიაღწიოს დიდებას,
და თავსახვევს ჩააფრინდეს ტანჯვით და სულის ღაფვით.
( პასტერნაკი. „თანაშემწე“)
და დახუთრული კვირტი მიიბნიოს სარტყელზე,
ცეკვა– ხუმრობით მიაღწიოს დიდებას,
და თავსახვევს ჩააფრინდეს ტანჯვით და სულის ღაფვით.
( პასტერნაკი. „თანაშემწე“)
როგორც მღვრიე წყალს, მე ვსვამ
დაბინდულ ჰაერს,
დრო გუთანმა დახნა, და ვარდი მიწად ქცეულა.
დინჯ მორევში დამძიმებული ნაზი ვარდები,
ვარდის სიმძიმე და სინაზე ორმაგ გვირგვინში ჩაწნა.
დრო გუთანმა დახნა, და ვარდი მიწად ქცეულა.
დინჯ მორევში დამძიმებული ნაზი ვარდები,
ვარდის სიმძიმე და სინაზე ორმაგ გვირგვინში ჩაწნა.
( მანდელშტამი. „სიმძიმე და სინაზე
დები არიან, თქვენ ერთი ნიშნები გაქვთ...)
აქ ყოველი სიტყვა ისე მჭიდროდ ედება მეორეს, რომ სასიმღერო გაბმულობისა და აზრობრივი იშვიათობისათვის ამოსუნთქვის ადგილი არ რჩება, რაც ასე გვხიბლავს პუშკინსა და ნეკრასოვში, ბლოკსა და ესენენინში. პასტერნაკის და მანდელშტამის ენა თითქოს ენის დინების საწინააღმდეგოდ მიედინება, სემანტიკურ ქარიშხალს იწვევს, ძირფესვიანად ანადგურებს სიტყვათა პირდაპირ მნიშვნელობას, აფხვიერებს და აბრუნებს ენის ნიადაგის ფენას, რომელიც დროთა განმავლობაში დატკეპნილა.
„კვირტი“ – „საოცარია“, „გამაოგნებელი“
და „დახუთრული“: ეს სიტყვის სემანტიკური ბუდიდან ამოგდების საშუალებას წარმოადგენს.
„დრო გუთანმა დახნა, და ვარდი მიწად ქცეულა“ – აქ შეუძლებელია მოდუნება, მუსიკალურ
დინებას აყოლა: სიტყვა არ მღერის, მას ამოცნობა სჭირდება, რასაც მკითხველის გონება გამუდმებულ დაძაბულობაში
ჰყავს, და აიძულებს მას სხვა მნიშვნელობები
ეძიოს. მეტყველება ენისგან გაუცხოებულია, თითქოს მასში სხვა ენის ნიშნები შეინიშნება,
რომლებიც
მრავალნიშნულ,
რთულ გაშიფვრას ექვემდებარებიან. მითითებათა, გადატანის, ალუზიების
სისტემის ამოცნობისას, რომელიც შეინიშნება
სხვა, ჯერ კიდევ წაუკითხავი ტექსტის სახით, ყველა მკითხველი უნებლიეთ ხდება
თალმუდისტი და კაბალისტი. სიცარიელე, რომელიც სიმღერისთვის არის საჭირო, ლექსის გაბმით და ჟღერადად სათქმელად,
შეცვალა
მნიშვნელობათა
და ინტერპრეტაციათა სიმრავლემ, რომლებიც ხორციელდებიან ამგვარი პოეზიისადმი
არა მხოლოდ კრიტიკულ, არამედ მკითხველთა მიდგომაში.
ორივე პოეტთან შეინიშნება სახეებით გადატვირთვა, ტექსტის „სულმოუთქმელობა“
მუდმივად აღემატება ხმის განფენილობას. „როგორც ხატება
შედის ხატებაში და საგანი კვეთს საგანს“ – ეს პასტერნაკის საკუთარი ზესიჭარბის ფორმულაა. სტრიქონში ძალიან ბევრი ფესვია მოქცეული, რომელიც თითქოს განკუთვნილია
იმისათვის, რომ ლექსმა ისუნთქოს, ხმოვანი მხარე განიდევნება აზრობრივით,
თანხმოვანით. ბგერადობის ერთეულზე უფრო მეტი ფესვური ერთეული მოდის, ვიდრე
ჩვეულებრივ. სიტყვა მის ფესვს ეკვრის, ხოლო ფესვი მის შემადგენელ მშრალ თანხმოვან
ბგერებს.
„პოეტურ ენას აცოცხლებს მოსიარულე, მრავალმნიშვნელოვანი ფესვი. ფესვის
მამრავლი თანხმოვანი ბგერაა, მისი სიცოცხლიუნარიანობის
მაჩვენებელი... სიტყვა არ
მრავლდება ხმოვანი ბგერებით, არამედ თანხმოვანით. თანხმოვანი შთამომავლობის
მარცვალი და საწინდარია. ჩამოქვეითებული ენობრივი ცნობიერება თანხმოვნის გრძნობის
კვდომის მანიშნებელია“. ო.მანდელშტამი. „შენიშვნები პოეზიის შესახებ“. თხზ.
კრ. 3
ტომად, ტ.2, ნიუ–იორკი, 1971, გვ. 261.
მანდელშტამის ეს განმარტება ზღუდავს ენის მელოდიურ მქუხარებას, მის
გრძელ, მოლივლივე ხმოვანთა გაბმულობას,
რათა თანხმოვანთა მჭიდრო შეკუმშვის შედეგად ერთმანეთის გადაფარვით ნაყრიანობდნენ
ფესვთა მნიშვნელობები. პოეზია მისი
დამადასტურებელი ფართოდ გაღებული პირი არ არის, და არც ის, რაც პუშკინმა აღნიშნა
როგორც „მაპატიე ღმერთო, ჩემი უგუნურება“; პოეზია, პირიქით, წინააღმდეგობათა
მრავალფეროვნებაა, რომელიც წინ აღუდგება სასუნთქ სტიქიას, რათა გარდაქმნას იგი
„თქარუნში“, „წკარუნში“, „სტვენაში“ –
თანხმოვანთა ხელშეხებით, ენის მოღიტინე ხორცად. „რუსული
ენა მდიდარია თანხმოვანებით, ათქარუნებს, აწკარუნებს მათ და ზუზუნებს“.
ო.მანდელშტამი, ციტ. გამოც., გვ. 261.
სიტყვა სემანტიკურ ჩონჩხამდეა გამომშრალი, მას გამოწურული აქვს ვოკალური ხმოვანობა.
არ შეიძლება არ აღინიშნოს მანდელშტამის პოეტური გემოვნების შესაბამობა
მის წინაპართა ენობრივ გემოვნებასთან. ბიბლიურ ივრითში სიტყვათა მნიშვნელობა
განისაზღვრება ფესვით, რომელიც შედგება მხოლოდ თანხმოვანებისგან. დღემდე თორას
გრაგნილებში ხმოვანები გამოტოვებულია; მათი დამატება მხოლოდ
VIII საუკუნიდან დაიწყეს,
რაც ხელს უწყობდა სიტყვის გრამატიკული
ფორმის ახსნას და სწორ გამოთქმაზე მიანიშნებდა. ეს ბგერათა მინიმალიზმი საფუძველს უქმნის აზრობრივ მაქსიმალიზმს. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ივრითში მხოლოდ 22 ასოა, თითქმის
ნებისმიერი კომბინაცია მნიშვნელოვანი აღმოჩნდება, უფრო მეტიც, ყველა სიტყვა,
რომელთა ფესვებში ორი ან სამი საერთო თანხმოვანია, მონათესავე აღმოჩნდება.
აქედან გამომდინარეობს ყველა სიტყვის ინტერპრეტაციის
გაუთავებელი შესაძლებლობები
როგორც მეორე სიტყვიდან წარმოებულისა
- ყველა მათგანი
თითქოს ერთი განშტოებული ფესვიდან მოდის,
ყველა შესულია ერთ მოძმე ალიანსში. აქედან გამომდინარეობს კაბალისტური
შეხედულება ბიბლიური ტექსტების როგორც წმინდა პირველსიტყვის ალეგორიულობისა და
თვითგახსნისა – ღმერთის საიდუმლო ოთხასოიანი სახელის ერთობლიობის შესახებ. და
ბოლოს, აქედან გამომდინარეობს თითოეული
ბიბლიური სიტყვის ინტერპრეტაციის ულევობა, რომელიც მისი ძირი ელემენტებით ბევრ სხვა სიტყვაში თავსდება და მათთან
თავისი მნიშვნელობითაა დაკავშირებული.
და აი რუსული პოეზიის ნიადაგის გაფხვიერებას იწყებს ეს მოხეტიალე, მრავლის
მანიშნებელი გუთანი, რომელიც განიტოტება
ახალი ხმოვანი წარმონაქმნებით.
დაძლია რა ბუნების აკვიატება,
მტკიცე ცისფერმა თვალმა შეძლო მის კანონში შეღწევა,
დედამიწის ქერქში სალოსობენ ქანები,
და, როგორც მადანი, მკერდიდან კვნესა აღმოხდა...
(„ოქტეტი“)
მტკიცე ცისფერმა თვალმა შეძლო მის კანონში შეღწევა,
დედამიწის ქერქში სალოსობენ ქანები,
და, როგორც მადანი, მკერდიდან კვნესა აღმოხდა...
(„ოქტეტი“)
რჩება შთაბეჭდილება, რომ მანდელშტამის ლექსის ამ ნაწყვეტში ყველა
სიტყვა ერთი თანხმოვანი ფესვის განშტოებას წარმოადგენს: п-р-д (პ–რ–დ),
რომელიც ზოგჯერ უფრო ყრუ ხდება, ზოგჯერ
უფრო ჟღერადი, ზოგჯერ უერთდება მეორე, სპორადულად წარმოქმნილ ფესვს
г-л-з-н (გ–ლ–ნ–ზ),
ზოგჯერ თავის ფოროვან წიაღისეულში იწოვს
ხმოვანებს:
о, е, у (ო,ე,უ), და მათი დახმარებით
აღმოცენდება სხვადასხვა მრავალი სიტყვა და მნიშვნელობა. მაგრამ ყოველი მათგანი პოეზიის მიერ
წარმოებულია ერთ მძლე, მამრავლ პირველფესვიდან, ამრიგად «преодолев» (დაძლია), «затверженность» (დაჟინებულობა), «природы»
(ბუნების), «голуботвердый» (მტკიცე ცისფერი), «юродствуют» (სალოსობენ), «породы»
(ქანები), «руда» (მადანი), «груди» (მკერდიდან), «рвется» (აღმოხდა) – ყველა ეს
სიტყვა აღმოჩნდა მისი მოქნილი გამონაზარდი.
რა თქმა უნდა, თანხმოვანები სხვა პოეტთა ლექსებშიც ეთამაშებიან, ბანს
აძლევენ ერთმანეთს, მაგრამ განსხვავება ხარისხშია. მანდელშტამთან ეს უბრალო ალიტერაცია არ არის, როდესაც ერთი ან ორი
სიტყვა ერთმანეთს თანხმოვანებით ეხმიანება, არამედ უფრო ერთი ფესვის გამრავლებაა
სხვადასხვა სიტყვათა ყლორტებად.
რომელ ენაზეა დაწერილი ეს სტრიქონები?
ფერდობი ტაძრის მალაქიტშია ნაპატივები,
თუ
ვერცხლშია სათუთად გაზრდილი –
სამრეკლოთა მრავალტანჯული სიშიშვლე
მიაქვს წყალმცირე მელქიორს...
სამრეკლოთა მრავალტანჯული სიშიშვლე
მიაქვს წყალმცირე მელქიორს...
პასტერნაკის ეს ადრეული ლექსი (1914 წ.), რომლის სათაურია „მელქიორი“,
უკვე შეიცავს თანხმოვან ფესვს, რომელმაც სტრიქონიდან სტრიქონზე უნდა იაროს, შეივსოს
ხმოვანი ბგერებით და სხვა ფესვებს შეუერთდეს. ლექსი მთლიანად წარმოადგენს м-л-х-р
(მ–ლ–ხ–რ) ერთ სიცოცხლისუნარიან ხვეულს, მისი გაუთავებელი წამონაზარდები (ამასთან
„х“ („ხ“) ენაცვლებიან „г“ („გ“) და „к“
(„კ“)–ს). და თუმცა ეს ლექსი რუსულად არის დაწერილი, რჩება შთაბეჭდილება, რომ ეს ბგერათწერა, თანხმოვანთა ასეთი ხშირი გამოყენება და მათი
უცნაური შერჩევა — «малахит» (მალაქიტი), «холен» (ნაპატივები), «мельхиор»
(მელქიორი), სხვა ენიდან არის გადმოსული. თანხმოვან ფესვთა ეს ნაკრები შედის მთავარ
ბიბლიურ სიტყვებში, როგორებიცაა «мелех» (მეფე) და «малях» (მაცნე, ანგელოზი). თუმცა
სიტყვა „მელქიორი“ წარმოებულია ფრანგული მეტალურგის, ამ შენადნობის შემქმნელის სახელიდან,
მას ასევე აქვს ბიბლიური ელფერი: აპოკრიფული ტრადიციის თანახმად, ასე ერქვა ერთ–ერთ მოგვს,
რომელმაც ძღვენი მიართვა ახალშობილ
ქრისტეს. პასტერნაკის ამ ლექსის დაწვრილებითი ანალიზი (რომელიც ჩვენს თემასთან არ
არის დაკავშირებული) მოცემულია სტატიაში: John Е. Malmstad. “Boris Pasternak: The
Painter's Eye”. The Russian Review, vol. 51, No. 3 (July 1992), pp. 301—318.
თითქოს პოეზიას, რომელმაც გაიღვიძა ახალგაზრდა პასტერნაკში, ჯერ კიდევ
არ შეურჩევია თავისთვის ენის გარკვეული ენობრივი კალაპოტი და მან გაბმულ რუსულ
მარცვალში მოათავსა ებრაული ფესვების მშრალი სუბსტანციის არამარცვლოვანი სიჭარბე. აქედან მომდინარეობს ამ სტრიქონების
საოცარი, ორენოვანი ბგერადობა.
როგორც პასტერნაკის, ასევე მანდელშტამის პოეზიაში სიტყვებიდან ხმოვანების
გამოწურვა ადვილად ხერხდება, ისევე როგორც წყლისა ღრუბელიდან, რომლებიც მრავლად
შედგებიან თანხმოვანებისგან. და აქ არ შეიძლება არ გავიხსენოთ პასტერნაკის პოეზიის
ცნობილი განმარტება, როგორც ღრუბელის, რომელიც პოლემიკურად უპირისპირდება მის,
როგორც წყაროსა და შადრევნის, ტრადიციულ გაგებას. „თანამედროვე მიმდინარეობებს
მიაჩნიათ, რომ ხელოვნება შადრევანია, მაშინ, როდესაც ის ღრუბელია. მათ
გადაწყვიტეს, რომ ხელოვნება შადრევანივით უნდა ჩქეფდეს,
მაშინ, როდესაც მან უნდა შეიწოვოს და გაჯერდეს“. ბ.პასტერნაკი. „რამდენიმე
დებულება“. თხზ. კრებ. 5 ტომად, ტ.4,
1991, გვ.367.
პოეზია, როგორც ღრუბელი, მოცემულია ლექსში „გაზაფხული“:
პოეზია! შენ ხარ ბერძნული ღრუბელი
საწოვარით, და წებოვან ბალახებს შორის
ბაღის მწვანე სკამის სველ ფიცარზე
გადაგფენდი;
შეგიძლია შეიძინო დიდებული ბრიბი და კრინოლინი,
შეიწოვო ღრუბლები და ხეობები,
ღამით კი, პოეზია, მე გამოგწურავ
ხარბი ქაღალდის საკეთილდღეოდ.
საწოვარით, და წებოვან ბალახებს შორის
ბაღის მწვანე სკამის სველ ფიცარზე
გადაგფენდი;
შეგიძლია შეიძინო დიდებული ბრიბი და კრინოლინი,
შეიწოვო ღრუბლები და ხეობები,
ღამით კი, პოეზია, მე გამოგწურავ
ხარბი ქაღალდის საკეთილდღეოდ.
პოეზია არ ნიშნავს შინაარსის, წყლის ნაკადის ამოფრქვევას, არამედ პოეზია ნიშნავს შინაარსის
ფორმიდან, როგორც ღრუბლიდან,
გამოწურვას. ტინიანოვის ტერმინოლოგიის თანახმად, რაც უფრო ძლიერად არის გამოწურული,
მით უფრო მჭიდროა ლექსთა რიგი, მით უფრო
დამუხტულია ლექსი პოეზიით. საინტერესო
იქნებოდა იმაზე დაკვირვება, თუ რამდენად მოახდინა გავლენა ტინიანოვის პოეტური ენის
თეორიაზე ივრითის „სივიწროვის“ და „შეთანხმების“ ინტუიციამ, ისევე როგორც ვიქტორ
შკლოვსკისა და ბორის ეიხენბაუმის „უცხოურმა“ წარმოშობამ „გაუცხოების“ თეორიასა და ფორმალური სკოლის სხვა
პრინციპებზე.
ეს არ არის გაფართოება, არც სივრცე მქუხარე სასიმღერო
შემოქმედებისათვის, არამედ ფორმის შემცირებისას მისგან მნიშვნელობის გამოწურვაა.
მეორე სტატიაში პასტერნაკი პოეტურ სახეს განმარტავს როგორც სულის ხელწერას, როგორც
არსებობის ფორმების შეკუმშვას და გამკვრივებას, როგორც სწრაფ აბრევიატურას.
„მეტაფორიზმი დიდი პიროვნების სტენოგრაფიაა, მისი სულის გაკრული ხელი“. ხელწერა. ბ.პასტერნაკი.
“შენიშვნები შექსპირის თარგმანებზე”.
თხზ. კრებ. ტ.4, გვ. 414.
შემოქმედების როგორც შეკუმშვისა და გამოწურვის მსგავსი იდეა
პასტერნაკისგან დამოუკიდებლად განვითარებულია მანდელშტამის „საუბარში დანტესთან“ (1933). მანდელშტამმა მოახდინა დანტეს
ციტირება:
“Io premerei di mio concetto il suco”
(„წვენს გამოვადენდი ჩემს წარმოსახვას“ – ჯოჯოხეთი, XXXII,
4) და ეს სახე განავითარა პოეტური
ხელოვნების შინაარსის ფორმიდან გამოწურვის კონცეფციაში. „მას (დანტეს – მ.ე.)
ფორმა წარმოუდგენია როგორც შინაარსიდან გამოწურვა, და არა როგორც გარსი. ამრიგად,
როგორი უცნაურიც არ უნდა იყოს, ფორმა შინაარსიდან, კონცეფციიდან იწურება, რომელიც
თითქოს მის გარშემოა“. მანდელშტამი, ციტ.
გამოც. ტ.2, გვ 375.
მანდელშტამის, ისევე როგორც პასტერნაკის, შემოქმედებაში ჩნდება პოეზიის როგორც ღრუბელის
სახე,
იმ განსხვავებით,
რომ მანდელშტამის თანახმად,
შინაარსი, რომელიც გამოიწურება ფორმიდან, თავად ფორმაა, რაც დასტურდება შემდეგი დაზუსტებით: „რაღაცის გამოწურვა შეიძლება მხოლოდ
სველი ღრუბელიდან ან ტილოდან. როგორც არ უნდა ვუჭერდეთ ჩალიჩს კონცეფციას, მისგან
ვერავითარ ფორმას ვერ გამოვწურავთ, თუ ის თავად უკვე ფორმა არაა“. იქვე.
მინდა შეგახსენოთ, რომ შეკუმშვა ან კონტრაქცია მნიშვნელოვანი
კაბალისტური ტერმინია („ციმცუმი“), რომელიც განსაზღვრავს სამყაროს შექმნის მიზეზს
და შესაძლებლობებს. ღმერთმა შეამცირა, „შეკუმშა“ თავისი არსებობა, რათა
შესაძლებელი გამხდარიყო მისგან სამყაროს შექმნა. სხვაგვარად როგორ შეიძლებოდა ოდესმე
შექმნილიყო სამყარო, თუ ღმერთი თავიდანვე იკავებდა არსებულის და შესაძლებელის მთელ
სივრცეს? ისააკ ლურიას (1534—1572) სწავლების თანახმად, რომელიც კაბალას ერთ–ერთი ყველაზე გავლენიან
ვერსიას წარმოადგენს, საჭიროა ღმერთის „თვითგაცლის“ სამსხვერპლო აქტი, რომლის
შემდეგ შესაძლებელი გახდა სხვა რამის შექმნა, ვიდრე ღმერთია, სამყარო ღმერთის
გარეშე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ღმერთი „შეკუმშვის“ შედეგად ქმნის, „გამოწურავს“
სამყაროს მის თავიდან.
თვითშეკუმშვის აქტი ენაში ყოველთვის აისახება როგორც დემიურგში,
როდესაც მისგან „გამოიწურება“ პოეტური სამყარო. ებრაული ენის ვიწროობა,
რომელიც მხოლოდ თანხმოვანებამდეა შემჭიდროებული,
მისი უნარის საწინდარია მნიშვნელობათა ფართო სამყაროს შექმნაში. პოეტური
მრავალმნიშვნელობა ტენიანობასავითაა, რომელიც მშრალი ფოროვანი ენის, მისი საბოლოო
გამკვრივების გზით არის გამოწურული. „ღრუბელის“ სახე, რომელიც პასტერნაკმა ასე თამამად და
მოულოდნელად გამოიყენა პოეზიასთან მიმართებაში, სინამდვილეში
მომდინარეობს
ებრაელ განათლებულ წრეში არსებული შეკუმშვის და გამოწურვის როგორც
შემოქმედებითი პირველაქტის ცნობილი
იდეიდან.
გავიმეორებ: პასტერნაკის და მანდელშტამის პოეტური ენა რომ გარკვეულწილად
გაუცხოებულია იმ ენისგან, რომელზეც შეიქმნა, ამაში არაფერი არ არის დამამცირებელი
არც რუსული ენისთვის, არც თავად პოეტებისთვის. თუ გავითვალისწინებთ ფორმალისტების
ტერმინოლოგიას, პოეზიაც ხომ თავად გაუცხოებაა: ჩვეული უცნაურად გვეჩვენება, არ
ჰგავს თავის თავს, და ენაც გაუცხოებულია საზოგადოდ გასაგებ ენისგან, თითქოს უცხოა.
სწორედ ასე აღიქვამენ ამ „უაზრობას“ ან „აბრაკადაბრას“
ის ადამიანები, რომლებიც არ არიან
პოეზიას ზიარებულნი –
როგორც „უცხო“ ენას.
ამიტომ ხომ არ არის ასეთი დიდი „სხვისტომთა“
მონაწილეობა რუსული, და არა მხოლოდ
რუსული პოეზიის ჩამოყალიბებაში? – ეს თანდაყოლილი „უცხოენოვნება“ თითქოს ეხმარება ჩვეულებრივ ენას
პოეტური დაძაბულობის შეძენაში, მის სხვა, „უცნაურ“ განზომილებაში გასაყვანად.
„სხვისტომობა“ ზოგიერთ შემთხვევაში ეწინააღმდეგება კონკრეტული ეროვნული ენის ორგანულ
დაუფლებას, სხვა შემთხვევაში კი, პირიქით, უბიძგებს გენიალური აღმაფრენისკენ ენის
საზღვრების გადასალახად. შეუძლებელია იმის ახსნა, თუ რატომ ლაპარაკობდა ემილ მანდელშტამი
უსიცოცხლო, ღარიბ რუსულ ენაზე, ხოლო მისი ვაჟი ოსიპი კი დიდი რუსი პოეტი გახდა.
სინამდვილეში, ის პოეტებიც, რომლებიც აღიქმებიან როგორც „ყველაზე რუსები“: პუშკინი, ლერმონტოვი,
ნეკრასოვი, ბლოკი, ისინიც ეროვნულად მრავალგანზომილებადი, შინაგანად არაენობრივი არიან რუსული
ენის მიმართ. იგივე ეხება ჟუკოვსკის, ფეტს, ახმატოვას... საქმე საერთოდ „სხვისტომობაში“ არ არის,
არამედ კულტურათა მრავალგვაროვნობასა
და მრავალგანზომილებაშია, რომლებშიც ეროვნული სიწმინდე უფრო გამონაკლისს
წარმოადგენს, ვიდრე წესს.
ყოველ შემთხვევაში, აზრს მოკლებულია იმაზე ფიქრი, რომ რომელიმე
ეროვნული კულტურა იქმნება მხოლოდ ძირეული ეროვნების ადამიანთა მიერ. პირიქით, მისი
მნიშვნელობა მით უფრო ფართოა, რაც უფრო მეტ სხვისტომთა სისხლის და ცნობიერების
მიზიდვას და თავის ენაში გამოხატვას შეძლებს ის. ნებისმიერი ეროვნული კულტურისთვის
დიდი პატივია მასში სხვა ეროვნების გენიოსის შესვლა. სისხლის და ტრადიციების ასეთი
შერევით არსებობენ დღეს სიცოცხლით სავსე, სწრაფად განვითარებადი კულტურები
– ჩრდილოამერიკული, ლათინოამერიკული, და გვინდა ვიფიქროთ, რომ რუსულიც
(„ევრაზიული“). და (როგორც ლომონოსოვმა აღნიშნა), რაც უფრო
„შორეულია“ ეროვნულ კულტურაში
შეჯვარებული სახეები და ენები, კულტურა მით უფრო მეტაფორული და მნიშვნელოვანია როგორც
მსოფლიო კულტურული მოვლენა.
2. პასტერნაკი და ჰასიდიზმი
პასტერნაკი და მანდელშტამი
ერთმანეთისკენ ისწრაფვიან,
თითქოს შედარებას ითხოვენ – თავად მათი გვარები ერთმანეთთან მტკიცედ არიან მიზიდული და გარითმული
ზუსტი ასონანსური რიფმით
(а-е-а). რა თქმა უნდა, შეიძლება მათი
ერთ რიგში დაყენება ХХ საუკუნის დასაწყისის რუსული პოეტური ენის სხვა გადამხალისებლებთან
ერთად: შამანისტ ველიმირ ხლებნიკოვთან, დიონისელ ვიაჩესლავ ივანოვთან, – მაგრამ
ნებისმიერ ავანგარდისტულ ან მოდერნისტულ საზოგადოებაში მათ თავისი ადგილი უკავიათ,
რომელიც მათ ორს ეკუთვნის. და იმიტომ კი არა, რომ ისინი ასე გვანან ერთმანეთს.
უფრო პირიქით: სწორედ ორი პოეტის განსხვავებულობა, შეიძლება ითქვას, მათი დიამეტრალური დაპირისპირებულობა საშუალებას იძლევა ამოვიცნოთ მათში
ერთი წრისადმი კუთვნილება.
პასტერნაკის და მანდელშტამის ებრაულ სულიერ ტრადიციაში დამკვიდრება განსაკუთრებით ნათლად გამოვლინდა
სწორედ ორ ნაკადად დაყოფის წერტილში, რომლებიც ცალ–ცალკე ძირითადად ასაზრდოებდნენ
მათ. ებრაული რელიგიური ცნობიერების ორ ტიპად დაყოფა გამოვლინდა XVIII
საუკუნის ბოლოს რუსეთის იმპერიის დასავლეთ
ნაწილში როგორც ჰასიდიზმისა და თალმუდიზმის დაპირისპირება.
სწორედ ამ ფონზე ორი პოეტური სისტემა,
პასტერნაკისა და მანდელშტამის ურთიერთობა, რელიეფურ მნიშვნელობას იძენს.
ათასწლოვანი ტრადიციების თანახმად, თალმუდისტები მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანები,
რომლებიც ღმერთმა მათი ცოდვების გამო მიმოფანტა, ცრემლს უნდა ღვრიდნენ და
ლოცულობდნენ, კითხულობდნენ თალმუდს და არა კანონს და მის სულისკვეთებას გადაუხვიონ,
ამაშია მათი ცოდვების გამოსყიდვის და
ღვთის წყალობის დაბრუნების ერთადერთი ხსნა. ჰასიდიზმში აქ და შემდეგ უნდა ვიგულისხმოთ XVIII—XIX საუკუნეებში აღმოსავლეთევროპულ
ებრაელობაში არსებული სულიერი მიმდინარეობა, და არა თანამედროვე ჰასიდიზმი
ისრაელსა და აშშ–ში, რომელიც წარმოადგენს განსხვავებულ სულიერ–კონფესიურ
წარმონაქმნს.
ჰასიდები კი, და ამაში მათი შედარება შეიძლება სხვა რელიგიებში
არსებულ სხვა ქარიზმატულ მოძრაობებთან (მაგალითად, სუფიზმთან მუსულმანობაში, ორმოცდაათიანელობასთან
ქრისტიანობაში), თვლიდნენ, რომ
მორწმუნეს
შეუძლია აღიქვას ღმერთი მისი გრძნობამორეული და სავსე გულით. ჰასიდიზმი ეგზისტენციურ–მისტიკური
მოძრაობაა აღმოსავლეთევროპულ ებრაელობაში, რომელიც განსაკუთრებით იდევნება და
იტანჯება და ამიტომ განსაკუთრებით მგრძნობიარეა სიხარულით აღსავსე ღვთის
შემეცნების ქადაგების მიმართ.
თუ თალმუდისტი გონებას უქვემდებარებს წიგნში ჩაწერილი კანონების გაგებას,
ჰასიდი მას საკუთარ გულში კითხულობს. ჰასიდიზმის წმინდანი ცადიკი ღიაა სამყაროში
მომხდარი მცირე შემთხვევისთვის
როგორც ღვთაებრივი განგების თამაშისთვის, რომელშიც ადამიანი მოწოდებულია იყოს
სასურველი თანამონაწილე.
რაც უფრო შემთხვევით ხასიათს ატარებს
მოვლენა, მით უფრო ღვთაებრივია მისი ბუნება, რადგან ღვთაებრივის გათვალისწინება
შეუძლებელია, არ გამომდინარეობს საერთო კანონებიდან და არ უთანაბრდება მათ.
„რაც უფრო მოულოდნელია, მით უფრო ნამდვილია“ – პასტერნაკის
ეს სტრიქონი (ლექსიდან „თებერვალი“) თითქოს ჰასიდური სწავლებიდანაა ამოღებული. და
მისი პოეზიის მთელი სული, აქ და ახლა, არსებობის სასურველი
სიმსუბუქეა: არაფერი არ არის მყარი,
მოვალეობის და სწავლების მძიმე სულები
სულს თავისუფლებას ანიჭებენ: „და გატაცება მოუხმობს უთანხმოებისკენ“.
ჰასიდური ტრადიცია გარკვეულ წილად უკავშირდება
იმას, რასაც რუსეთში
სალოსობად მიიჩნევენ: ეს არის საპირისპირო იუდაიზმი, საპირისპირო
ქრისტიანობა. არა მღვდელმსახური, რომელიც ქადაგებს კათედრიდან, არამედ გუბეებში დათსვრილი სალოსი,
რომელიც ცხოვრობს მთელ სამყაროსთან ჩახუტებული, თავს არ არიდებს სამყაროს და ამქვეყნიურობას.
და თუმცა არსებობს გარკვეული
ცდუნება პასტერნაკის
სალოსთან მიკუთვნებისა:
„მე წმინდანზე უფრო ნეტარი ვარ“
(„მარბურგი:), „ვინ გვიბრძანებს, რომ გულში ცეცხლს
აღვივებდეს სალოსის სიტყვა?“ („ბალაშოვი“); სტალინის დაუვიწყარი სიტყვები, რამაც პასტერნაკს პატიმრობა ააცილა:
„მოეშვით ამ სალოსს“, — მიუხედავად ამისა, ბევრი რამ
განასხვავებს მას რუსული სალოსობისგან.
პასტერნაკსა და მის ლირიკულ გმირში არ არის ის აღელვება, სიცილის მომგვრელი
ეშმაკობა, სარკასტული
დაცინვა, გარე სამყაროს უსამართლობის მხილების
პათოსი, რომელიც ასე ახასიათებს რუს სალოსს, მისი „გულჩვილობით“, ნაძალადევი ჭკუასუსტობით და თავგამეტებული
თავის დამცირებით.
არ იგრძნობა სამოსისა და ხორცის მძიმე,
პირქუში ფლეთა–გლეჯა. პასტერნაკს აქვს ნეტარი, გულთბილი, პირდაპირი, დაბნეული, მაგრამ მხიარული
აღქმა რეალობისა როგორც გამართლებულის და კურთხეულის.
ვცდილობდი
დამეძლო თაყვანისცემა,
თვალს
ვადევნებდი და ვაღმერთებდი,
აქ იყვნენ
ქალნი, დაბელები,
მოსწავლენი,
ზეინკლები.
(„ადრიან მატარებლებზე“)
–
უკვე
ეს
მარტივი ჩამონათვალი იწვევს პოეტურ ტრანსს, რადგან ყველაფერი ამ სამყაროში თაყვანსაცემი
და გაღმერთებულია.
აქედან მომდინარეობს არა მხოლოდ პასტერნაკის მიერ ჩამოთვლილი
სინტაქსი, რომელიც გვიბიძგებს გავიხსენოთ
ბიბლიური
„и ... и ... и ...“ („და ... და ...
და ...), არამედ მისი მიდრეკილება დაყოს სამყარო მცირედ ნაწილაკებად, რათა ყოველ
მათგანში აღმოაჩინოს სიწმინდე, – ერთგვარი კვანტური თეოლოგია, რომელიც ჰასიდიზმისათვის
არის დამახასიათებელი. ცხოვრება, პასტერნაკის აზრით, ნაპირებიდან გამოსვლაა,
რომელიც, როგორც წვიმა, მირიად წვეთებად არის დაყოფილი:
ცხოვრება
ჩემი დაა და დღეს, ნაპირებიდან გამოსული,
ყველას
დაატყდა თავს როგორც გაზაფხულის წვიმა...
ან და ცხოვრება სინათლის გაელვებაა, ნამგალას გასროლა და აბრიალებული
განთიადის ნაპერწკალთა ფრენა:
განთიადი დაარხევს
სანთელს,
აანთებს და
სამიზნეში გაუშვებს ნამგალას.
მოგონებებით
ვიხმობ:
დაე, ასეთი
იყოს ახალი ცხოვრება!
თუ
შევეცდებით და გამოვყოფთ პასტერნაკის გამოსახულებით–შემოქმედებითი წარმოსახვის გარკვეულ
პირობით ერთეულს, ის ბევრად მცირე აღმოჩნდება, ვიდრე ეს რომელიმე
რუს პოეტს გააჩნდა. ესენია: წვეთები, ფიფქები, ბუსუსები, ფოთლები, ტოტები, ნაპერწკლები, ცრემლები, ჭრიჭინობელა, ჭიანჭველები, კვირიტავი, ნიკველი, ყინულის ნატეხები, წილაკები, ბურთები, ნემსები, ვარსკვლავები, ბრილიანტები, საკინძეები, მძივები, კოჭები, წვრილი შუშები, როზეტები... ყველაფერი დასულია სამყაროს უკიდურეს
წილადებამდე, რომელიც გათვლილია პასტერნაკის „დეტალების ყოვლისშემძლე ღმერთის
მიერ“. მისი ღვთაებრივი ძალა ვრცელდება
არა მხოლოდ „ადამიანებზე“, არამედ ობიექტური ყოფის მცირედ ნაწილებზე.
ბალახში, მჟაველაზე, მძივებს შორის
მოღუშული ბრილიანტები ჩამოკიდებულა ...
(„იყო“)
მოღუშული ბრილიანტები ჩამოკიდებულა ...
(„იყო“)
წვეთებს საკინძის სიმძიმე აქვს
და ბაღიც თვალს ჭრის მდინარის მუხლივით,
რომელიც მილიონობით
ლურჯი ცრემლით გაჟღენთილა.
(„შენ ქარში ხარ, რომელიც ტოტს არხევს“)
და ბაღიც თვალს ჭრის მდინარის მუხლივით,
რომელიც მილიონობით
ლურჯი ცრემლით გაჟღენთილა.
(„შენ ქარში ხარ, რომელიც ტოტს არხევს“)
მიისწრაფოდა წყურვილით ხორთუმებისკენ,
პეპლებსა და ლაქებისკენ ...
(„ზაფხული“)
პეპლებსა და ლაქებისკენ ...
(„ზაფხული“)
... იფრქვევა ბილიკზე ნუჟრსა და ლოკოკინებში
მოციმციმე ცხელი კვარცი.
(„სარკე“)
(„სარკე“)
... ნამცეცებად ქცეული
გვირილის ფუფუნება ცვარში,
ბაგეთა და ბაგეთა გაცვლაა ვარსკვლავებზე!
(„დახრილი ნიჩბები“)
ბაგეთა და ბაგეთა გაცვლაა ვარსკვლავებზე!
(„დახრილი ნიჩბები“)
ადამიანიც დანაწევრებულია ტუჩებზე, ლავიწებზე, იდაყვებზე, ხელისგულებზე, თითებზე, მაჯებზე, სახსრებზე, მალებზე – ფიზიკური არსებობის უმცირეს ნაწილაკებზე. ბგერებიც უმეტესად დანაწევრებულია: „ყლუპები“, „შხაპუნი“, „სლუკუნი“,
ან
შედგებიან ცალკეული მუხლებისგან – „წკაპუნი“, „ჭიკჭიკი“, „ჭახუნი“...
არაფერი
ჩანს, ისმის მხოლოდ
შემზარავი
ყლუპის და ფლოსტების ტლაშუნი,
და
ინტერვალებში ოხვრა და ცრემლი.
(„მტირალი ბაღი“)
რაც უფრო სიმშვიდიდ არის აღსავსე პოეტი , მით უფრო ჯიუტად შეჰყურებს სამყაროს და მით
უფრო გულუხვია მის მიმართ დეტალების ღმერთი. გონების განათებისას „მცირედიც ცოცხლობდა,
თუმცა არაფრად მაგდებდა, და მის გამოსამშვიდობელ მნიშვნელობაში იზრდებოდა“ („მარბურგი“).
ამ ჩამონათვალის და დეტალიზაციის
ტრანსში პასტერნაკი გამოდის როგორც ცადიკი, როგორც ჰასიდიზმის
ღვთის გლახა და წმინდანი, რომელსაც მცირედშიც კი ეხსნება ღვთის მადლი.
აქ უნებლიეთ გვახსენდება ჰასიდიზმის ერთ–ერთი ცენტრალური ცნება –
„ნაპერწკალი“, როგორც ჭეშმარიტი, ჩვენთვის ხილული ნიშანი ღვთის არსებობისა
ქვეყანაზე. კაბალას თანახმად, ღვთიური სინათლის შუქი ნაპერწკლებად გაიფანტა,
რომლებმაც ქვედა სამყაროთა სიღრმეში ჩააღწიეს, რათა მიწიერ ნივთიერებათა გარსში ჩაესახათ
უზენაეს სამყაროს მიმართ სწრაფვა. ისევ მივმართოთ ისააკ ლურიეს მიერ შექმნილ
კაბალას ვერსიას, რომელმაც ყველაზე დიდი გავლენა იქონია XVIII—XIX
საუკუნეების ჰასიდიზმზე. აქ მოცემულია სამყაროს
შექმნის პროცესის ეტაპიბრივი ახსნა, ამასთან „ნაპერწკლის“ ცნება მჭიდროდ არის დაკავშირებული ზემოთ
ხსენებულ „შეკუმშვასთან“. მას
შემდეგ, რაც ღმერთმა მიატოვა მისთვის ჩვეული სივრცე და ამით შექმნა სამყარო მის
გარეთ,
ღვთიური სინათლე, რომელიც ისევ
გავრცელდა გარე სამყაროზე, მისთვის
უცხო გარემოს წააწყდა, რამაც გამოიწვია სინათლის ჭურჭლების მსხვრევა („ჭურჭლის მსხვრევა“
მნიშვნელოვანი კაბალისტური ტერმინია). ღვთიური სინათლის ქაოტური და კატასტროფული განბნევის შედეგია წმინდა ნაპერწკლები, რომლებიც
ჩამწყვდეულნი აღმოჩნდნენ ნივთიერებათა სატუსაღოში და ეძებდნენ ხსნას, პირველწყაროსთან დაბრუნების გზებს.
ებრაული მისტიციზმის ყველაზე
ავტორიტეტული გადმოცემის ნახვა, მათ შორის კაბალისა და მისი ლურისეული ვერსიისა,
შეიძლება გერშომ შოლემის წიგნებში: Gershom Scholem. Major Trends in Jewish
Mysticism, 3d ed. New York, 1961; მისივე : Kabbalah, New York, 1974 და სხვ.
მოვიყვანთ რამდენიმე გამონათქვამს ამ თემაზე ჰასიდური თქმულებებისა და
იგავების კრებულიდან:
„ზოგი წმინდანი ღმერთს სწავლით და ლოცვით ემსახურება, ზოგი საკვებით და
მიწიერი სიამოვნებით და ეს წმინდანობამდე აჰყავს... ზოგი მთელი დღეები სწავლობს და
ლოცულობს, დაბალი მატერიებისგან თავი შორს უჭირავს, წმინდანობას
რომ მიაღწიოს, მეორენი არ ფიქრობენ თავის თავზე, მხოლოდ იმაზე, თუ როგორ დაუბრუნონ
კვლავ ღმერთს ყველა ნივთში ჩამარხული წმინდა ნაპერწკლები, ამიტომ ისინი ჩვეულებრივით
არიან აღელვებული
...
Mаrtin Buber. Tales of the Hasidim:
The Later Masters. 1975, pp. 53—54.
„ირკვევა, რომ გარდამავალი,
ხელმისაწვდომი,
ჩვეულებრივი, ყოველდღიური, მოკლევადიანი,
ყველგან მსუფევი,
ცოცხალი, მარტივი, პრიმიტიული, უხეში რამ აღსავსეა ღვთაებრივი ნაპერწკლებით,
რომლებიც ყოვლისშემძლის გამოვლინების არსს
წარმოადგენენ. როგორ არის
ეს შესაძლებელი? ძლიერი წარმოსახვის წყალობით, რომელიც ესაზღვრება მისტიკურ რწმენას, რომ
ღმერთი ჭეშმარიტად ყველგანაა და ამიტომ მისი წვდომა შეიძლება არა მხოლოდ
თალმუდისტური და კაბალისტური ძიებით, არამედ, და ეს ცხადია,
ყოველდღიური ცხოვრების და გარჯილობის
გზით“. Howard W. Polsky. Yaella Wozner.
Everyday Miracles. The Healing Wisdom of Hasidic Stories. Northvale, New
Jersey. London. 1989, pp. 241—242.
ჰასიდიზმის სწავლების თანახმად, ყოველდღიურობის ეს სუსტი ნაპერწკლები ვერ
აგიზგიზდებიან ნათელი ალივით და ვერც წყვდიადში ვერ ჩაქრებიან, მხოლოდ იციმციმებენ
ბუნდოვან გარსში და ყოველივეს, შემცირებულს, თუმცა გადარჩენილს, აღავსებენ სიწმინდის
არსით. დიდგულობის ცოდვა სამყაროს
გაბრწყინების ხილვაშია, არარაობის ცოდვა სამყაროს წყვდიადში ხილვაა; სწორედ პატარა
ნაპერწკალია ამ სამყაროს სიწმიდის საზომი.
პასტერნაკის პოეზია მთლიანად ასეთი ნაპერწკლების კრთომაა:
წვეთებსა და ყინულის ნატეხებში, იდაყვებსა და ტოტებში, ლავიწებსა და სანიჩბე ორკაპებში
– სიწმინდის მოხეტიალე წერტილები ნივთიერების რკალებში, ყოველდღიურობის
უმცირესი წილადების სინათლის გაელვება. ამ ნაპერწკალთა შემჩნევა, საკუთარ გულში
მათი გადატანა, სარწმუნოების სითბოში გატარება – ამაშია ცადიკის მოწოდება. პასტერნაკის პოეზიაში, რომელიც
მთლიანად ჰასიდურია, დაუსრულებლად ციმციმებენ თითქოს უხილავ კოცონს მოწყვეტილი სამყაროს სულიერი ნაპერწკლები,
რათა პოეტის გულში შეერთებულიყვნენ.
პოეზია „ხელით მოჭერილი ყინულის ნატეხთა წკარუნია“, „მილიონობით
ლურჯი ცრემლით გაჟღენთილი“ ბაღია, „გულმოდგინე ციმციმით აღსავსე“ ტყე, თითქოს მესაათის
პინცეტის ქვეშ. ყველაფერი გაყოფილია მანათობელ და წკრიალა ნაწილაკებად.
თავად პასტერნაკის პოეზიის სული სამყაროს
უამრავი ნაპერწკლის გაღვივებაა, რომლებიც, მიუხედავად ყველაფრისა, არ ღვივდებიან
და არც უნდა გაღვივდნენ „წმინდა ცეცხლში“, რომელიც „შთანთქავს მატერიალური სამყაროს არასრულყოფილებას“ (პუშკინი). ისინი ნაპერწკლებად უნდა დარჩნენ,
ყველაზე პატარა მანათობლებზე –
წვეთებზე, პატარა ყინულებზე – არანეკლებ ბნელი და ნათელი...
ღმერთი ყველგან არ არის, მაგრამ თითოეულშია
– ცალკეულში, ნაწილობრივსა და სხვებისგან განსხვავებულში.
ალბათ, თრთოლა პასტერნაკის გმირის ყველაზე სახასიათო მდგომარეობაა, რომლის სული
თითქოს გადაიქცევა ერთ მოციმციმე ნაპერწკლად.
მე ვკრთოდი. ავინთებოდი და ვქრებოდი
...
(„მარბურგი“)
(„მარბურგი“)
ბულბულები კრთომით თვალებს ხუჭავდნენ...
(„აქ გაიარა საიდუმლოს იდუმალმა ფრჩხილმა...“)
მოცული იდუმალი თრთოლით ...
(„როცა გაინავარდებს“)
(„როცა გაინავარდებს“)
მე ლექსს დავყოფდი, როგორც ბაღს
ყველა ძარღვის თრთოლით...
(„ყველაფერს მსურს მივაღწიო“)
ყველა ძარღვის თრთოლით...
(„ყველაფერს მსურს მივაღწიო“)
ეს თრთოლა სულის პერწკვლაა სამყაროს ყოველი ნაწილაკის გზით, ნაპერწკლის
არსებობა, რომელიც ცოცხლობს მცირე, მოულოდნელი ქროლით. ეს თრთოლა პასტერნსკის რელიგიური აღფრთოვანების
ფიზიოლოგიაა – სიკეთის სიუხვე მცირედში, სხვისკენ
სწრაფვა, საკუთარი სხეულიდან გასვლის
უუნარობა, გაქცევა და დაბრუნება როგორც სიცოცხლის შეუჩერებელი თრთოლა, მისი ფეთქებადი
და ჩამქრალი შესაძლებლობებისა. რუსულ პოეზიაში მხოლოდ ფეტის პოეზიაში (რომელსაც
დედა ებრაელი ჰყავდა) თუ შეიძლება მსგავსი მღელვარების, თრთოლის და ცვალებადობის
სახეთა სიმრავლის მოძებნა. „გუნდი
ანათებდა და თრთოდა“; „როიალი ღია
იყო და სიმები თრთოდნენ/ როგორც ჩვენი გულები შენი სიმღერის გაგონებისას“; მზე
„ფოთლებზე თბილი შუქით ათრთოლდა“; „ფოთლები და ვარსკვლავები თრთიან“; „ყველაფერი
თრთის და უნებლიეთ მღერის“; „მე მესმის გულისცემა/ და თრთოლა კიდურებში“ და ა.შ.
ყოველი წვეთის, ყოველი
მცირედის თამაში
„გამბედაობაა“,სამყაროს დიდი და სტაბილური წესებისადმი გამოწვევა:
დიდი გამბედაობაა საჭირო,
რათა საუკუნეების მანძილზე ითამაშო ისე,
როგორც ხეობები თამაშობენ,
როგორც მდინარე თამაშობს...
რათა საუკუნეების მანძილზე ითამაშო ისე,
როგორც ხეობები თამაშობენ,
როგორც მდინარე თამაშობს...
ჰასიდიზმი „ნეტარების“ გზით ავლენს ყოველი ნივთის სიწმინდეს, გონებისა და კანონის გზიდან გადახრას.
აქედან გამომდინარეობს ბუნების
პასტერნაკისეული აღქმა როგორც ახირებულისა და ცელქის. ის ონავრობს, ახირებულია, გაოგნებულია.
ასეთია ბუნების ბავშვურობა: როგორც ცელქი ბავშვი ის იმყოფება შემოქმედის წიაღისა და
ზედამხედველობის ქვეშ, ამიტომაც არ იცავს წესებს, ამიტომაც არ სჭირდება მას
გონების ზრუნვა:
ნაკადულის შესახებ: „ნახევრად შეშლილი მოლაყბე“.
მდინარის შესახებ: „წყალდიდობის ენა ცხოვრების ბოდვაა“.
ივლისის შესახებ: „ტრამალისდაუვარცხნელი ბურძგლა“.
ელჭექის შესახებ: კვირიტავიდან კვირიტავზე მირბოდა ელჭექით გაბრუებული წყალი.
ბულბულის შესახებ: „როგორც გადარეული წვიმების ვერცხლისწყალი, ის ჩამოეკიდა შოთხვებს შორის. და ქერქს აბრუებდა...“, „ისმის გაშმაგებული ტკაცუნი“.
მდინარის შესახებ: „წყალდიდობის ენა ცხოვრების ბოდვაა“.
ივლისის შესახებ: „ტრამალისდაუვარცხნელი ბურძგლა“.
ელჭექის შესახებ: კვირიტავიდან კვირიტავზე მირბოდა ელჭექით გაბრუებული წყალი.
ბულბულის შესახებ: „როგორც გადარეული წვიმების ვერცხლისწყალი, ის ჩამოეკიდა შოთხვებს შორის. და ქერქს აბრუებდა...“, „ისმის გაშმაგებული ტკაცუნი“.
„გადარეული“, „გაბრუებული“, „გაშმაგებული“ პასტერნაკისთვის
დამახასიათეელი სიტყვებია, რომლებიც შეესაბამება ჰასიდური ისტორიების „ნეტარი ახირებულის“
მსოფლშეგრძნებას, რომელსაც
„ყველაფერი ისე არ აქვს, როგორც
საჭიროა“
, „ყველაფერი არეულ–დარეული აქვს“, მაგრამ
ღმერთისთვის სასურველია სწორედ იმით, რომ ის კანონს არ მისდევს.
აქედან გამომდინარეობს პასტერნაკის უნდობლობა წიგნური სიბრძნისადმი, მისი გულწრფელი რწმენა, რომ ბუნებიდან უფრო მიიღებ სიწმინდის
ნაპერწკალს, ვიდრე სარწმუნოებრივი მოძღვრების წიგნებიდან. მოსკოველი ჰასიდის კიდევ
ერთი სწავლება:
რაა მაისში, როდესაც მატარებლების
განრიგს
კამიშინის რკინიგზის შტოზე გზაში კითხულობ
ის წმინდა წერილზე უფრო გრანდიოზულია,
თუ გინდ ხელმეორედ გადაიკითხე.
(„ცხოვრება ჩემი დაა და დღეს...“)
კამიშინის რკინიგზის შტოზე გზაში კითხულობ
ის წმინდა წერილზე უფრო გრანდიოზულია,
თუ გინდ ხელმეორედ გადაიკითხე.
(„ცხოვრება ჩემი დაა და დღეს...“)
მაგრამ თუ პასტერნაკისათვის მისაღებია ჰასიდური მსოფლშეგრძნება, რა ვუყოთ
მის ქრისტიანობას, რომელსაც პოეტი შეგნებულად უპირისპირებს იუდევლობას როგორც კანონს?
მაგრამ მე ვფიქრობ, რომ პასტერნაკის ქრისტიანობა უფრო მეტად პირობით და მეოცნებე
ხასიათს ატარებდა. ეს ნათლად ჩანს
„ექიმ ჟივაგოს“ კონცეპტუალურ აგებულებაში, გმირთა კამათში,
ავტორისეულ გონებრივ ჭვრეტაში.
ორგანულად კი ეს ქრისტიანობა იზრდებოდა
ჰასიდური მსოფლშეგრძნების გაუცნობიერებელი ფესვებიდან, რომელიც ასევე იყო
ანტიკანონიერი, მაგრამ
ბუნებისა და საგნების ცხოვრებასთან უფრო მჭიდროდ დაკავშირებული, რაც შეადგენს
პასტერნაკის შემოქმედების ახალ დამკვრელ ძალას, როგორც პოეზიაში, ასევე პროზაში. ქრისტიანობა
„ექიმ ჟივაგოში“ უფრო სააზროვნო პროექციაა იმისა, რაც ორგანულად არსებობდა პასტერნაკში როგორც ღმერთის
შეგრძნება სიწმინდის ნაპერწკლების გზით ბუნებაში, ცხოვრებაში, სიყვარულში,
ადამიანებთან და ნივთებთან ფიზიკურ შეხებაში.
რა უნდა იყოს პასტერნაკისთვის სახარებაში უფრო ახლოს? რელიგიური
გამოცხადება ან მორალური მოძღვრება არა, არამედ ყოველდღიურობა, სადაც ეს ყველაფერი თითქოს
ჩაედინება – ყოველდღიურობის სინათლე. „დღემდე
ითვლებოდა, რომ სახარებაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ზნეობრივი გამონათქვამები და
წესებია, რომლებიც მცნებებში შედის, მაგრამ ჩემთვის მთავარია ის, რომ ქრისტე საუბრობს ყოფაცხოვრებითი
იგავებით და ჭეშმარიტებას განმარტავს ყოველდღიურობის სინათლით“.
ბ.პასტერნაკი. „ექიმი ჟივაგო“.
ციტ.გამოც., ტ.3,
გვ. 44—45.
ამ სიტყვებს წარმოთქვამს ნიკოლაი ნიკოლაევიჩ ვედენიაპინი, ყოფილი
მართლამადიდებელი მღვდელი, ამჟამად კი თავისუფალი მოაზროვნე და მწერალი, რომელსაც
პასტერნაკმა რომანში ანდო თავისი ყველაზე სანუკვარი ფიქრები.
მაგრამ „საკუთარი შუამდგომლობით განკვეთილი მღვდლის“
პირობითი სახის მიღმა მოულოდნელად მოჩანს ადგილობრივი ბრძენი, რომელიც ებრაელთა ერთ იუდეურ ერესს განმეორებით კითხულობს:
ქრისტიანობა სხვა იუდეური ერესის, ჰასიდიზმის თვალით. აღმოჩნდება, რომ საქმის არსი სრულიად
არ არის სახარებისეული სწავლების სულის განმანათლებელ მნიშვნელობაში, არამედ იმაშია, რომ სახარებისეული
სწავლება აკურთხებს მდოგვის
თესლს, ყურძენს, ფქვილს,
დოლაბს, ლამპარს,
თევზს, პურს, კარაქს,
ხოლო სიწმინდე ადამიანის ირგვლივ მის ყოველდღიურ ცხოვრებაშია. იგავის ჩვეულებრივი მნიშვნელობაა
მაღალი ახსნას თვალსაჩინოებით, ამ შემთხვევაში შეცვლილია: სწორედ ყოველდღიურობაში ელვარებს
სინათლე, რომელიც ჭეშმარიტებას განმარტავს.
როგორც მაყალი ბრინჯაოს ნაცრით,
ხოჭოებით სავსეა მძინარე ბაღი.
ჩემთან, ჩემს სანთელთან ერთად
აყვავებული სამყაროები ჩამოკიდულა.
და როგორც გაუგონარ რწმენაში,
ამ ღამეში გადავდივარ ...
(„როგორც მაყალი ბრინჯაოს ნაცრით...“)
ხოჭოებით სავსეა მძინარე ბაღი.
ჩემთან, ჩემს სანთელთან ერთად
აყვავებული სამყაროები ჩამოკიდულა.
და როგორც გაუგონარ რწმენაში,
ამ ღამეში გადავდივარ ...
(„როგორც მაყალი ბრინჯაოს ნაცრით...“)
ზურმუხტის სიხასხასე და წვეთი
თავსხმისგან დამტკბარ მტევნებში,
არეულობის მძინარე ნაჩეჩი.
საოცარი ღვთიური უბრალოება!
(„მოსაწყენი ბაღი“)
თავსხმისგან დამტკბარ მტევნებში,
არეულობის მძინარე ნაჩეჩი.
საოცარი ღვთიური უბრალოება!
(„მოსაწყენი ბაღი“)
ბუნება, ქვეყნიერება, სამყაროს
სამალავი,
სანუკვარი თრთოლის მოცულ
შენს ხანგრძლივ სამსახურს
ბედნიერებისგან ცრემლმორეული დავიცავ.
(„როდესაც გაინავარდეს“)
სანუკვარი თრთოლის მოცულ
შენს ხანგრძლივ სამსახურს
ბედნიერებისგან ცრემლმორეული დავიცავ.
(„როდესაც გაინავარდეს“)
ყველა ამ ლექსს შეიძლებოდა საპატიო ადგილი დაეკავებინა ჰასიდური
სიბრძნის კომპენდიუმში, რადგან ამ ლექსებში ღამე გაუგონანი რწმენაა, უბრალოება
ღვთიურია, ბუნება კი ლოცვით მსახურებაა ... აქ რწმენას აღიარებს არა ღმერთკაცი, არამედ
ბუნება და ცხოვრება იმ მცირედით, რაც გააჩნია.
ჰასიდიზმი ისევე განსხვავდება ქრისტიანული ანტროპოცენტრიზმისგან,
როგორც წარმართული კოსმოცენტრიზმისგან. ეს არის ბუნების ღმერთისადმი, და არა
ადამიანის ბუნებისადმი მსახურება, რაც ვერასგზით ვერ გვაბრუნებს სტილიზებულ
წარმართობასთან, ბუნების გაღმერთებასთან: აქ ყველაფერი აღებულია არა გადამეტებულ
სიდიადეში, არამედ გაუჩინარებად სიმცირეში, რომელიც მოწოდებულია დაამტკიცოს
შემოქმედის
ძალა და სიუხვე.
საგნები თავს იძვრენენ, ქრებიან,
თრთიან ქარში, ციმციმებენ, შედგებიან სწრაფვისა და გაელვებისგან. ისინი აუქმებენ
თავის არსებობას სამყაროში. ეს არის ჰასიდიზმი როგორც ანტიწარმართობა. რილკე,
რომელზეც ასე დავალებულია პასტერნაკი, წერდა, რომ არც ერთ ბერს არ შეუძლია
საკმარისად დაკნინება ისე, რომ ნივთს გაუთანაბრდეს, რომელიც ღვთისათვის სასურველია სწორედ იმიტომ, რომ ის
დუმს უფრო ღრმად, ვიდრე ბერი, არსებობს სრულ სიღატაკეში და უანგაროდ ემსახურება
ყველას, ვისთვისაც საჭიროებას წარმოადგენს.
ადამიანი უფრო მომთხოვნია. მისი, როგორც ცენტრალური არსების,
ისტორიული და მორალური მოთხოვნები პასტერნაკისთვის უცხოა, რომლის ინტუიცია
უკიდურესად მწვავდება სწორედ არაისტორიულ რაობათა
– ყოფისა და ბუნების, მოკლე ყოველდღიურობის – თამაშსა და ნაპერწკალთა ცვენაში. ძლიერი
ისტორიული ქრისტიანობა, ისევე როგორც უახლესი მარქსისტული ისტორიულობა, მხატვრულად
პასტერნაკისათვის უცხოა. როგორც სახარებაში მას აღელვებდა მხოლოდ საყოფაცხოვრებო
იგავები,
ოქტომბრის რევოლუციაში კი მას
აინტერესებდა მისი კავშირი ყოველდღიურ პროზასთან. „ეს არაჩვეულებრივი, ისტორიის ეს
საოცრება, ეს ზეშთაგონება
აღმოჩნდა ყოველდღიური ცხოვრების
სიღრმეში, მისი მსვლელობისადმი ყურადღების
გარეშე. ის თავიდან კი არ არის დაწყებული, არამედ შუაგულიდან, წინასწარ დათქმული
ვადების გარეშე, პირველივე შემთხვევით დღეებში, ქალაქში ტრამვაების გაცხარებული
კურსირების დროს. ეს ყველაზე გენიალურია. ასეთი უადგილო და არადროული მხოლოდ
ყველაზე დიადია“. იქვე, გვ.
194.
და ისევ, სასწაული პასტერნაკს გათვლილი აქვს მისებური შეღწევით
ყოველდღიური ცხოვრების ყველაზე უმნიშვნელო გარემოებებში.
„გენიალური მოაგარაკე“ – 30–იან წლებში პასტერნაკისათვის მიცემული ეს ფორმულირება
არც ისე ზედაპირულია, თუ მას ჩამოაცილებ გასაკიცხ მნიშვნელობას, და თითქმის
მართებულია. აგარაკი
ადამიანისთვის წარმოადგენს პატარა ადგილს სამყაროში, ყოფისა და ბუნების
გარემოცვაში, ისტორიის „დიდი“ სამყაროს მიღმა. იმის თქმაც შეიძლება, რომ
პასტერნაკის ლირიკული გმირის უძველესი ადგილია ალაგი, მაგრამ არა სიტყვის ვიწრო ნაციონალური, არამედ მეტაფიზიკურ–თავმდაბალი
მნიშვნელობით.
3. მანდელშტამი და თალმუდიზმი
მანდელშტამის შემოქმედება შეიძლება გაგებული იყოს როგორც პასტერნაკის
საპირისპირო, მაგრამ კულტურის იმავე მოცულობით და განზომილებით. თანამედროვეები ამას
ინტუიციურად ხვდებოდნენ. მაგალითად, ორივე პოეტს ცალ–ცალკე ადარებდნენ ეგზოტიკურ
ცხოველებს, ახლო აღმოსავლეთის სამყაროს მკვიდრთ, სადაც მდებარეობს მათი ისტორიული
სამშობლო. მანდელშტამში პოულობდნენ მსგავსებას აქლემთან, პასტერნაკს ადარებდნენ
არაბულ ცხენს, მას ისეთივე გრძელი სახე და სისწრაფე ჰქონდა სიარულში, ჟესტებში,
სიტყვებში.
ორივე შედარება ცალ–ცალკე მკაფიოდ გამოხატა ცვეტაევამ. „პასტერნაკის
გარეგნული იერსახე მშვენიერია: მას იმადვროულად
აქვს რაღაც არაბისგან და მის ცხენისგან: დაძაბულობა, ყურის მიგდება,
და, სადაცაა,
... სირბილისთვის
სრული მზადყოფნა.
ასევე უზარმაზარი ცხენისებური, ველური და
გაუბედავი ირიბი თვალები“. მ.ცვეტაევა. „სინათლის წვიმა“. მის წიგნში:
„პროზა“, ნიუ–იორკი, 1953, გვ.354.
მანდელშტამის შესახებ: „თვალები დახრილი აქვს, თავი უკან გადაწეული.
კისერის სიგრძის გათვალისწინებით, თავის მოყვანილობა აქლემისას მიუგავს. სამი წლის ანდრიუშა
შეეკითხა: „ძია ოსია, ვინ მოგიგრიხა ასე თავი?“. მ.ცვეტაევა. „ერთი მიძღვნის ისტორია“,
იქვე, გვ.173.
ასეთივე წარმოგვიდგება მანდელშტამი ე.ლ.მინდლინის მოგონებებში: „მსხვილი
კეხიანი ცხვირით და ძალიან დამოუკიდებლად, თითქმის გამომწვევად, ამაყად აწეული
თავით“. ციტ. წიგნის მიხედვით: ო.მანდელშტამი. თხზ. კრ. 3 ტომად, ტ.2, ნიუ–იორკი,
1971, გვ.511.
ეს მხოლოდ ფიზიოგნომუკური შედარება არ არის, თუმცა სავსებით
შეესაბამება ორივე პოეტს. იქნებ თავად პოეტები არიან სიმბოლოები, სანამ
სიმბოლოების შექმნას დაიწყებენ. პასტერნაკის თქმით, „ადამიანი აღწევს სიდიადის
ზღვარს, როდესაც თვითონ, მთელი მისი არსება, მისი ცხოვრება, მისი საქმიანობა ხდება
სანიმუშო, სიმბოლო“ („რას წარმოადგენს ადამიანი?“ ბ.პასტერნაკი, ციტ. გამოც., გვ.671).
„აქლემი და არაბული ცხენი“ –ასე შეიძლება ემბლემის სახით მანდელშტამისა
და პასტერნაკის პოეტური სიარულის გადმოცემა: აქლემის მძიმე, ზომიერი, საზეიმო ნაბიჯი,
და არაბული ბედაურის აჩქარებული, მსუბუქი სვლა.
აქლემთან შედარება გრძელდება: მანდელშტამს აქვს საკუთარი კუზი,
რომელიც მან მოიპოვა მთელი მისი პოზიციით მსოფლიო კულტურაში, კუზი ადამიანისა,
რომელიც მთელი ცხოვრება სამყაროზე დახრილა როგორც წიგნზე, ფურცლავს და დაუსრულებლად
ხელახლა კითხულოს მას. თალმუდისტის ეს წელში მოხრილი პოზიცია მთლიანად მანდელშტამის
პოეტური აზროვნებისათვის არის დამახასიათებელი.
როგორც ჩვენთვის ცნობილია მისი საკმაოდ ირონიული
მოგონებებიდან („დროის
ხმა“, თავი „იუდეური ქაოსი“), მომავალი პოეტის მამა ემზადებოდა რავინის ასპარეზისათვის, სწავლობდა თალმუდისტთა უმაღლეს
სკოლაში ბერლინში. შემდეგ მან უღალატა მის
მემკვიდრეობით მოწოდებას საერო პროფესიის სასარგებლოდ და მიატოვა ყველა რელიგიური
ინტერესი და მხოლოდ თავის მშრალ რუსულ ენაში, ამ „ენაბრგვნილობასა და უენობაში“
შეინარჩუნა „თალმუდისტის უჩვეულო
სინტაქსი“. ო.მანდელშტამი, ციტ. გამოც., ტ.2, გვ. 66,67.
მაგრამ სისხლის ირონია, კულტურული გაუცნობიერებელის შურისძიება გამოიხატა იმაში, რომ სწორედ
მისი ვაჟი გახდა უდიდესი თალმუდისტი საერო სარბილზე და პოეზია თავისებურ
თალმუდისტურ დისციპლინად აქცია, მსოფლიო კულტურის ნიშნების შრომატევად და
კანონმორჩილ ინტერპრეტაციად. კულტურა გამოდის წმინდა წიგნის როლში, რომელიც ითხოვს
სულ უფრო ახალ კომენტარს და გაშიფრვას.
წინამორბედ რუს პოეტებისგან განსხვავებით, ან უფრო მეტად, ვიდრე
რომელიმე მათგანი, მანდელშტამი უყურებს სამყაროს ადრინდელი ინტერპრეტაციის ჭრილში.
„ლიტერატურული წიგნიერობა“, „პოეტური წიგნიერობა“ – ამ
გამონათქვამებს მანდელშტამი არა მხოლოდ ხშირად იმეორებს, არამედ ისინი
წარმოადგენენ მის ძირითად მოთხოვნებს ნიჭიერების მიმართ. დანტეში მას ხიბლავს
„განათლებულობა – სწრაფ ასოციაციათა სკოლას“, ასევე „კლავიატურულ გასეირნება ანტიკურობის
თვალსაწიერში“ და „ციტატების ორგია“. ო.მანდელშტამი. „საუბარი დანტეს
შესახებ“, იქვე, გვ. 367, 368.
ციტატებში, რომლებითაც განმსჭვალულია დიადი პოეზია, მანდელშტამი
ხედავს არა უბრალო ნასესხობას, არამედ ჰაერს, რომელიც ზანზარებს დროისა და
კულტურათა ხმაურიანი დიალოგისგან. „ციტატა ამონაწერი არ არის. ციტატა ჭრიჭინობელაა. მისთვის დამახასიათებელია დაუწყნარებლობა. ის ჰაერს ეჭიდება და არ უშვებს მას“.
იქვე, გვ. 368.
ციტატა არ წარმოადგენს უცხო ჩამატებას ტექსტში, არამედ ტექსტის
მდგომარეობაა, რომელიც ხმაურიანად რეზონირებს სამწერლო რეალობასთან, ყოვლისმომცველ წიგნის სამყაროსთან.
მანდელშტამისათვის მწერალი იმდენად ორიგინალური შემოქმედი არ არის,
რაც ალბათ შესაბამისობაში არ მოვიდოდა ტრადიციულ იუდევლურ შეხედულებებთან ღმერთზე
როგორც ყველაფრის პირველიშემქმნელზე, რამდენადაც უფრო პირველადი ტექსტის
მთარგმნელი და ინტერპრეტატორი. თავის საყვარელ დენტესაც კი, რომლის სახელიც მისთვის წარმოადგენს წარმოსახვის უსაზღვრო სიძლიერის
სიმბოლოს, მანდელშტამი მიაკუთვნებს მხოლოდ
მოწაფეთა და რაღაც თავდაპირველი ტექსტის გადამწერთა რიცხვს. „მათ ნებისმიერი რამ
ამოძრავებთ, მაგრამ არა გამონაგონი, არა გამომგონებლობა. დანტე და
ფანტაზია – ეს ხომ ერთმანეთთან შეუსაბამისობაშია! <...> რა ფანტაზია უნდა ჰქონდეს მას? ის
მხოლოდ კარნახით წერს, მხოლოდ გადამწერია, მთარგმნელი ... ის მთლიანად არის
მოხრილი გადამწერის პოზაში, რომელიც შიშით შეჰყურებს განათებულ დედანს, რომელიც მას პრიორის ბიბლიოთეკიდან ათხოვეს?, იქვე. გვ.406.
დანტეს ეს დახასიათება არანაკლებად წარმოადგენს მანდელშტამის თვითდახასიათებას,
რომელიც თავად „მოხრილი გადამწერის პოზაშია“ მსოფლიო კულტურის ფურცლებზე. რა თქმა
უნდა, შეიძლება ლაპარაკი შუა საუკუნეების, მონასტრული წერილობითი ეტიკეტის
ზემოქმედებაზე მანდელშტამის შეხედულებებზე ხელოვნების შესახებ, მაგრამ თვითონ ამ
ეტიკეტს აქვს ძველი აღთქმისეული წარმომავლობა. სერგეი ავერინცევის აზრით, „ჩანაწერების“
ადრეული ბიზანტიური მეტაფორიკა ძველებრაულთან ადის, უფრო ფართოდ,
ახლოაღმოსავლურ კულტურასთან, რომლის ნაწარმოებებს „გადამწერებისა და მწიგნობრებისთვის
თავად გადამწერები და მწირგნობრები ქმნიდნენ“. ამაშია აღმოსავლური ტრადიციის
განსხვავება საკუთრივ ევროპულის, ანტიკურისგან, რომლის ცენტრში თავისუფალი
მოქალაქეა. „მთელი მისი ცხოვრების პლასტიკური სიმბოლო არამც და არამც არ არის
გადამწერის მოხრილი პოზა, რომელიც ფრთხილად და ბეჯითად იწერს მეფის ყოველ სიტყვას
ან იწერს წმინდა თქმულების ტექსტს, არამედ თავისუფალი წარმოსადეგობა და ორატორის
გაცხოველებული ჟესტიკულაციაა“
(ს.ს.ავერინცევი. ადრეული ბიზანტიური
ლიტერატურის პოეტიკა. მოსკოვი, 1977, გვ. 188, 190, 191).
მანდელშტამის ყოველი სტრიქონი ასე თუ ისე შეესაბამება ლიტერატურული
ანთოლოგიის გარკვეულ თავს და გვერდს. ყოველი ლექსი წარწერაა წიგნის კიდეებზე, კომენტარია ჰომეროსის, ოვიდიუსის, დანტეს,
ოსიანეს, ედგარ პოს, ბატიუშკოვის, პუშკინის, ბარატინსკის, ტიუტჩევის ან ვიღაც ჯერ კიდევ უცნობი, მოუძებნელ, მაგრამ
ადრე არსებულ წყაროზე.
მანდელშტამმა საერთოდ შეცვალა რუსულ პოეზიაში ღირებულებათა იერარქია. თუ
ადრე ავტორისათვის საპატიოდ
ითვლებოდა პირველ ადგილზე ყოფნა, ახლა საპატიოდ ბოლო ადგილია მიჩნეულია, თემის
გახსნა კი არა, თემის დახურვა, მისი ყველაზე ტევადი ინტერპრეტაციის შეთავაზება,
სხვადასხვა კულტურულ ენაზე გადმოღება. მანდელშტამმა პირველმა დააკანონა
მეორადობის გაცნობიერებული პოზიცია ისეთ ტრადიციულ სფეროში, როგორიცაა მაღალი
შთაგონების სფერო, პოეზია, „ღვთაევბრივი სიტყვა“. სიტყვა
ღვთაებრივი უნდა დარჩეს, პოეტისათვის კი
მნიშვნელოვანია გაატაროს ის ყველა აზრობრივ რეგისტრში, მიუსადაგოს მისი ეპოქის
ალღოს, შეიყვანოს კულტურის მორიგ ფენაში.
ხელოვნება, ალბათ, უფრო აღქმის შეუპოვრობაა, ვიდრე თვითგამოხატვის ახირება. „... ის გვასწავლის: სილამაზე არ
არის ნახევრადღმერთის
ახირება, არამედ უბრალო დურგლის ხარბი თვალსაზომია“ („საადმირალო“).
დღეს, ახალ ავტორთა და მიმდინარეობათა შორის, რომლებმაც 1980–იან
წლებში მოიპოვეს პოპულარობა, ჭარბობს იგივე მიზანდასახულობა გაცნობიერებულ
მეორადობაზე. აქედან მომდინარეობს გამუდმებული საყვედური „წიგნიერებასთან“
დაკავშირებით, მაგრამ
უნდა ჟღერდეს კი ეს სიტყვა როგორც საყვედური? ეს იგივე მანდელშტამის შეხედულებაა შემოქმედებაზე, როგორც კულტურის
თვითცნობიერებაზე, როგორც კვლევით და შემდგენლის მუშაობაზე ენასთან: საბჭოთა იდეოლოგიის
ენასთან კონცეპტუალისტებში, ძველი მხატვრული ეპოქის ენასთან მეტარეალისტებში,
ახალი მეცნიერების და ტექნიკის ენასთან პრეზენტალისტებში და ა.შ. დაწვრილებით ამ
პოეტურ მოძრაობათა და პოეზიის შესახებ როგორც „კულტურის თვითცნოებიერებაზე“ იხ.:
მიხაილ ეპშტეინი. სიახლის პარადოქსები. ლიტერატურული განვითარების შესახებ XIX—XX
საუკუნეებში. მ, 1988, გვ. 139–176.
ციტატურობა, ან ის, რასაც ახლა უწოდებენ ინტერტექსტუალობას,
წარმოადგენს ტექსტის სხვა ტექსტებს შორის არსებობას, უფრო ზუსტად,
საკუთარ თავში მათ შეწოვას, ერთი
ნაწარმოების მიკროკოსმოსში აღდგენას. ეს
იგივეა, რაც პოეტური ნივთიერების ღრუბლოვანობა,
რომელიც შარდევნად არ ამოდის საკუთარი წყლოვანი წიაღისეულიდან,
როგორც „შინაგანი“ შემოქმედებიდან,
არამედ „იწოვს და გაჯერებულია“ მთელი მსოფლიო
კულტურის სისტემით.
ასეთია მანდელშტამის საგრძნობი გავლენა, მისი
თანდაყოლილი თალმუდისტური გონებისა მომდევნო რუსულ ლიტერატურაზე:
მასში ეგზეკეტიკის და თვითრეფლექსიების
მზარდი ზონების შექმნა. „ ... წერილი
კარნახით, გადაწერა, კოპირება“. ო.მანდელშტამი. „საუბარი დანტეს შესახებ“. ციტ.
გამოც., გვ. 406.
ღირს
კი წინასწარ შეთანხმება იმაზე, რომ
მსგავსი მეორადობა არა თუ გამორიცხავს
ორიგინალურობას, არამედ უფრო მკაფიოდ წარმოაჩენს მას კულტურაში უკვე მიღწეულის ფონზე?
როდესაც მხატვარს მოუწოდებენ
„შინაგანად“ შექმნას, როგორც „პირველად“, ხშირ შემთხვევაში ვიღებთ აღმაშფოთებელ ბანალობას, ხელთ აღმოჩენილ პირველსავე
კლიშეს, რაც ასე
ფაქიზად აღნიშნა პასტერნაკმა იური
ჟივაგოს ერთ–ერთ ჩანაწერში: „პასტორალურ უბრალოებას ამ პირობებში ვერსად ვერ
მივიღებთ. მისი ცრუ ბუნებრიობა ლიტერატურული სიყალბეა, არაბუნებრივი მანჭვა–გრეხა, მწიგნობრული მოვლენა, რომელიც სოფლიდან კი არ არის შემოტანილი, არამედ აკადემიური საცავის
ბიბლიოთეკური თაროებიდან“. ბ.პასტერნაკი. „ექიმი ჟივაგო“, ციტ. გამოც. გვ.481.
მნიშვნელოვნად ადრე მეორადობის ეს „გულუბრყვილობა“ შენიშნა ტინიანოვმა ესენინის
ზოგიერთ ლექსთან დაკავშირებით. „პოეტი, რომელიც „შინაგანად“ ასე ძვირფასია თაყვანისმცემლებისთვის, რომლებიც ჩივიან, რომ
ლიტერატურა იქცა ოსტატობად (ანუ ხელოვნებად, თითქოს ყოველთვის არ ყოფილა), ავლენს,
რომ „ალღო“
„ოსტატობაზე“ ბევრად უფრო
ლიტერატურულია“. (ი.ნ.ტინიანოვი. არქაისტები და ნოვატორები. 1929, ს.546).
მაგრამ, როდესაც მხატვარი ქმნის მხოლოდ „ვარიაციას თემაზე“, და
საკუთარ თავს ანგარიშს აბარებს მის ადრინდელ
ინტერპრეტაციებში, ამ შემთხვევაში ახალ ინტერპრეტაციას შანსი აქვს ნამდვილი
აღმოჩენა გახდეს ადრე შექმნილთან მიმართებაში: განმეორება განუმეორებლისკენ მიმავალი
გზაა.
მანდელშტამისთვის არა მხოლოდ კულტურა, არამედ ბუნებაც აღმოჩნდა
განსაკუთრებული ენა და გადაშლილი ფურცელი, რომელიც აჭრელებულა ნაკადულთა და კლდეთა
ხელნაწერებით. გავიხსენოთ „გრიფელის ოდა“, ეს ერთგვარი კოსმოგონია, კოსმოგრაფია,
რომელიც წარმოადგენს სამყაროს „ტყვიის რძიანი ჯოხით“ დაწერის პროცესში.
სამყარო შექმნა სიტყვამ და დაიწერა
როგორც წიგნი. ყველა სტიქია გადმოცემულია სწავლების ტერმინებში, ბუნება მთლიანად მოწაფეებისგან
შედგება, რომლებსაც ბეჯითად გამოჰყავთ უშველებელი ნაჯღაბნი, დახრილან გაშიშვლებულ
ქანთა რვეულზე და ჭრიან მასში ღრმა დაწერილობა–ნაოჭებს. კლდეები „გამდინარი წყლების
მოწაფეები არიან“, „მათ ქადაგებას უკითხავს ციცაბო, წყალი ასწავლის, დრო ხრავს“, „მეხსიერება,
ალბათ, შენი ხმები მასწავლებლობენ, ღამეს არღვევენ“, „ღამეს ვარღვევ ანთებული ცარცივით
მტკიცე სწრაფი ჩანაწერისთვის“ და ა.შ. სხვადასხვა სტიქია ერთმანეთისაგან იღებს ცოდნას, და სამყაროც
მთლიანობაში უზენაეს კანონისაგან იღებს ცოდნას, რომლის სიმძიმე ყველაზე პატარა ბალახის ღეროში იგრძნობა. „მიზეზთა ცდუნებისთვის“ თავის არიდება
შეუძლებელია შემთხვევით მოვლენებშიც კი,:
В игольчатых, чумных бокалах ნემსოვან, ჟამიან ბოკალით
Мы пьем наважденье причин, ჩვენ ვსვამთ მიზეზთა ცდუნებას,
Касаемся крючьями малых, კაუჭით ვეხებით მცირე,
Как легкая смерть, величин
... მაგრამ სიკვდილივით მსუბუქ სიდიდეებს...
მანდელშტამის მთელი შემოქმედება, როგორც მან თავად აღნიშნა,
წარმოადგენს „სამყაროთა მოწაფეობას“. ეს ტიპიური რაბინისტული შეხედულებაა
სამყაროზე, რომელშიც ყველაფერი შექმნილია სწავლისთვის, პოეტი კი ყველაზე ბეჯითი და
შრომისუნარიანი
მოწაფეა:
და მე ამჟამად ვსწავლობ
გრიფელის ზაფხულის ნაკაწრის დღიურს...
სამყარო ეშიბოტის მსგავსი აღმოჩნდა, უდიდესი გულმოდგინეობის, კანონის ღრმა შესწავლის ადგილი.
უსასრულობავ, შენს სახელმძღვანელოს
მარტო ვკითხულობ, ხალხის
გარეშე...
მსგავსი პასტერნაკს არაფერი აქვს. „რა არ გააჩნია პასტერნაკს? – კითხვას
სვამს ცვეტაევა. – ... მივაყურადე: სიმძიმის შეგრძნება! სიმძიმე მისთვის აქტიურობის, ანუ ჩამოგდების, ახალ სახეობას წარმოადგენს. მას
უფრო მეტად ნახავ ზვავთან შეჭიდებულს, ვიდრე სადღაც თოვლში ჩაფლულ მიწურში, სადაც აღსასრულის მოლოდინშია“. მ.ცვეტაევა. „სინათლის
წვიმა“, ციტ. გამოც., გვ. 357.
მაგრამ ის მთავარი, რაც პასტერნაკს არ აქვს, აქვს მანდელშტამს:
ვიღაცისთვის ზამთარი არაყი და ცისფერთვალება
პუნშია,
ვიღაცისთვის დარიჩინიანი სურნელოვანი ღვინო,
ვიღაცისთვის სასტიკ ვარსკვლავთა მკვახე ბრძანება,
რომელთა კვამლიან ქოხში გადატანა მათ მინიჭებული აქვთ.
ვიღაცისთვის დარიჩინიანი სურნელოვანი ღვინო,
ვიღაცისთვის სასტიკ ვარსკვლავთა მკვახე ბრძანება,
რომელთა კვამლიან ქოხში გადატანა მათ მინიჭებული აქვთ.
ან :
ჭილობის წნულში იყურებოდნენ სუსხიანი ვარსკვლავები,
გაყინულ კლავიშებზე კი ფლოქვთა თქარუნი ისმის.
გაყინულ კლავიშებზე კი ფლოქვთა თქარუნი ისმის.
ან :
დაე, მიწაში ვიწვე და ტუჩებს
ვამოძრავებდე,
მაგრამ, რასაც ვიტყვი, ყველა მოსწავლე დაიმახსოვრებს...
მაგრამ, რასაც ვიტყვი, ყველა მოსწავლე დაიმახსოვრებს...
მანდელშტამი კი სწორედ „თოვლში ჩაფლულ მიწურშია“, „აღსასრულის მოლოდინში“,
რომელმაც მიწასთან გაასწორა: კანონით
დამძიმებული, რომელმაც გაასამართლა და გამოამწყვდია, და რომელსაც სხვებს გაკვეთილივით
გადასცემს.
პასტერნაკი სამყაროს აღიქვამს
თავისუფალი თამაშის სურათებით,
მანდელშტამი კი მკაცრი კანონით და მძიმე სწავლებით. ამიტომ მანდელშტამის კოსმოსიც აღსავსეა
„ბოროტი სიმძიმით“, გაყინული სტიქიებით. მისი
სამყარო ნაპერწკლებად არ იფანტება, არამედ ჩაწოლილია მაგარ, დატკეპნილ ფენად.
აქ მეტწილად მიწა და ქვაა, პოეტის
საყვარელი სტიქია, რადგან ყველაზე შემსრულებელია, კანონის მორჩილი, რომელიც
ურყევად იცავს შემოქმედის ნებას. მანდელშტამთან ყველაფერი ქვის და მიწის მსგავსია:
„გამთბარი ქვიშა ცივდება“, „ვარდი მიწად იქცა“, სტიქიები ჩამოწვა – „როგორც მღვრიე წყალს, მე ვსვამ დაბინდულ
ჰაერს“, „მძიმე ორთქლი იფანტება“, „კირქვის ფენა ავადმყოფი შვილის სისხლში
იყინება“, კრაზანები კი ყვავილის ხორთუმის ნაცვლად „დედამიძის ღერძს“ დასწაფებიან...
სტიქიათა ეს სიმძიმე, მათი გადასვლა ნივთიერებათა სხვა მდგომარეობაში,
გამკვრივება, გამუქება,
გადატვირთვა მანდელშტამის პოეტიკის თითქმის ძირითადი კანონია. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ
ჰაერი, სტიქიათა შორის ყველაზე მსუბუქი და მოძრავი, მანდელშტამთან იძენს სტატუატურ
ფორმას,
უფრო ხეს ჰგავს ან კოშკს, ვიდრე ჰაერს.
„ჰაერის გამჭვირვალე ტყე“, „გამჭვირვალე ჰაერში, როგორც ცისფერ ცირკში“ და ა.შ. ჰაერი
არ მოძრაობს, არ გადადის ქარსა ან ქარიშხალში. თითქოს მანდელშტამთან ერთხელაც კი
არ აბობოქრებულა ქარბუქი, რაც ასე დამახასიათებელია რუსული
პეიზაჟური სახოვნება.
თუ მივმართავთ ზამთრის სახეს პასტერნკისა და მანდელშტამის პოეზიაში,
კონტრასტი განსაკუთრებით მკაფიო სახეს მიიღებს. ზამთარი, ბუნებრივია, სცდება
როგორც ჰასიდურ, ასევე თალმუდისტურ შეხედულებებს, რადგან ეს მოვლენა ეკუთვნის სხვა
ეროვნულ ბუნებას, მაგრამ აქაც შესაძლებელია მკაფიო სხვაობის აღმოჩენა ორ პოეტურ
მსოფლშეგრძნებას შორის. ზამთარი მანდელშტამთან, როგორც წესი, წარმოჩინდება მტკიცე როგორც
ალმასი, მძიმე თოვლის თხელი ქერქი ეფინება მიწას, გამოსცემს მოკლე და საშინელ ხრაშუნს: „...
ყველაფერი ბანჯგვლიანია – ადამიანები
და საგნები,/და ცხელი
თოვლიც ხრაშუნობს“ („ოდნავ ციმციმებს მოჩვენებითი სცენა“); „დაე, ადამიანებმა იჩქარონ
თოვლში/ როგორც ცხვრების ფარამ, და თოვლის თხელი ქერქი ჭრაჭუნობს ...“
მანდელშტამთან „თეთრი, ქათქათა თოვლი
თვალს ჭრის“: ეს თოვლი გაჟღენთილია საბედისწერო ვარსკვლავების სითეთრით, რომლებიც
კანონივით უძრავი და სასტიკია („ვიღაცისთვის ზამთარი არაყი და ცისფერთვალება პუნშია...“). მეორე ლექსში „1924 წლის 1 იანვარი“
მანდელშტამი ზამთარს უკავშირებს კანონს: „... ძველებურად მე პატივს ვცემ მაგარი
ყინვის და ქარიყლაპიას სამართლიან ძმობას/“... მაგარი ყინვა სარჩელი და განაჩენია: კანონიერი
შეხედულება ბუნებაზე როგორც ადამიანის განსჯაზე.
პასტერნაკთან, პირიქით, ზამთარი ცივი ნაპერწკალია, მოფარფატე ფანტელი,
„თეთრი პატარა ვარსკვლავები ქარბუქში“. „როგორც ზაფხულში ქინქლები გუნდურად
მიფრინავენ ალისკენ, ისე მიაფრინდა ეზოდან ფანჯრის რაფას ფანტელი“: ეს ჰაერის
უმცირესი ნაწილაკების სწრაფი ფრიალია, რომლებიც ქმნიან რბილ, ნაქსოვ მაქმანებს.
ზამთარი ზოგჯერ „ფანტელისგან წინდებს ქსოვს“, ზოგჯერ „დაკერებული სალოფი“ ციდან ვარდება,
ან „ფოჩიანი ფარდასავით“ ჩამოშვებულა. ერთი სიტყვით, შედის იმ „მატერიათა რიცხვში,
რომლისგან იკერება ფანტელი“.
... თოვლი მოდის, და ყველა
შეშფოთებულია,
ყველაფერი იწყეს ფრენას:
შავი კიბის საფეხურები,
გზაჯვარედინის მოსახვევი.
ყველაფერი იწყეს ფრენას:
შავი კიბის საფეხურები,
გზაჯვარედინის მოსახვევი.
ზამთრის მოძრაობაში იგრძნობა მხიარული ახირებულის უდარდელი ჟესტი და ხტუნვა–კუნტრუში ებრაული
ფილკლორიდან. და ბოლოს,
თუ მანდელშტამთან „ყინულის ალმასებში მოჩანს მარადისობის ყინვა“ („ნელია თოვლის
ბუკი...“), პასტერნაკთან ზომიერი თოვა მიმსგავსებულია წამების სირბილს: „იმავე
სიჩქარით, ალბათ, გარბის დრო“ („თოვლი მოდის“). ყველგან
ზამთრის გამოსახულებაში ნათლად ჩანს კანონისა და ახირების, მარადისობისა და დროის,
თოვლის ქერქის და ფანტელის განსხვავება როგორც თალმუდისტური და ჰასიდური
მსოფლშეგრძნების მეტაფორებისა.
ორივე პოეტს იზიდავს მათ ისტორიულ სამშობლოსთან დაახლოებული
გეოგრაფიული სამშობლოს ნაწილი: ამიერკავკასია. არა ცისქვეშეთში კედელივით
აღმართული კავკასიონი, რომანტიკოსთა ოცნება,
არამედ იქ და მის მიღმა დასახლებული მიწა, ოდნავ ხელმისაწვდომი წარმოუდგენელი
ამბავი პალესტინას შესახებ. „ ... სომხური მიწა იუდეველთა მიწის უმცროსი
დაა“
(ო.მანდელშტამი, „მეოთხე პოეზია“).
ო.მანდელშტამი, ციტ. გამოც., ტ.2, გვ. 183.
და კვლავ ორი პოეტური სამშობლო, როგორც ორი რელიგიური ტრადიცია. არაერთხელ
აღნიშნულა, რომ პასტერნაკი მთელი მისი ნიჭით საქართველოსკენ მიისწრაფვის,
მანდელშტამი კი სომხეთისკენ. ერთი ქვეყანა „ონავრობს“, ჩახუჭუჭებულია ტყის წვრილმანებით, სადაც
„სუნთქავდა და მიბობღავდა ჰაერი, და რცხილას თავს ზევით აწევინებდა“. მეორე
ქვეყანა „მყვირალა ქვების სახელმწიფოა“, „წიგნიერი მიწა“, „შავი სისხლშემხმარი
თიხის ღრუ წიგნი“. საქართველო მწვანით არის შემოსილი, ადვილად ბრწყინავს და ქაფდება, როგორც ჰასიდის სიხარული. სომხეთს ყვითელი ფერი დაჰკრავს, თითქოს
მწუხარებით და კანონის სიმძიმით ჩატკეპნილია მის მკვდარ თიხაში.
მანდელშტამი იმპრესიონისტულად აღგზნებადი და აღგზნებული პასტერნაკისგან
განსხვავებით უმეტესად მიმართავს აღქმის ინტელექტუალურ დონეს. მაგრამ ეს არ
ნიშნავს, რომ ის ფილოსოფოსი პოეტია იმ მნიშვნელობით, როგორი ფილოსოფოსი პოეტებიც
იყვნენ ბარატინსკი, ან ტიუტჩევი, ან ზაბოლოცკი. ჩვეულებრივ ჩვენ ვათანაბრებთ
ინტელექტუალურობას და ფილოსოფიურობას ლიტერატურატურაში და არ ვამჩნევთ მათ შორის
არსებით სხვაობას. ბიბლიურ–თალმუდისტურ ტრადიციას ახსოვს ბრძენი და ნატიფი
ინტელექტუალები, მაგრამ არა
ფილოსოფოსები სიტყვის ანტიკური მნიშვნელობით. როგორც ცნობილია, ფილოსოფიურ
შემეცნებას დასაბამი ბერძნულ წარმართულ სიბრძნეში აქვს, მაშინ როდესაც მანდელშტამი,
მიუხედავად ელინიზმისადმი მრავალჯერ გაცხადებული სიყვარულისა, შინაგანად მაინც
ახლოს დგას იუდეველთა სულიერ ტრადიციასთან.
რა არის ეს: ფილოსოფიურობისათვის უცხო ინტელექტუალიზმი? ეს არ არის
განზოგადებული ინტელექტუალიზმი, არამედ დასაზუსტებელი განმარტებების ინტელექტუალიზმია. მანდელშტამის პოეტური გონება შორსაა იმ ფილოსოფიური
ტიპის განზოგადებისგან, რომელსაც ვხვდებით ბარატინსკისთან ან ტიუტჩევთან, შორსაა მედიტაციისგან,
აფორიზმებისგან, შემდეგი ტიპის მაქსიმებისგან: „გამოთქმული აზრი სიცრუეა“
ან „ბუნებამ არაფერი იცის წარსულზე...“ (ტიუტჩევი). იქაც კი, სადაც მანდელშტამი გარეგნულად გამოხატავს
საერთო აზრს, ის იძლევა მხოლოდ კერძო, ვიწრო ინტერპრეტაციას უფრო ფართო მოვლენისა.
მაგალითად, შევადაროთ ორი მსგავსი კატრენი ბუნების შესახებ.
ტიუტჩევთან:
ბუნება სფინქსია და მით უფრო სრულად
თავის პირფერობით ღუპავს ადამიანს,
შესაძლოა საუკუნეთგან არავითარი გამოცანა
არც იყო და არც არსებობდა .
თავის პირფერობით ღუპავს ადამიანს,
შესაძლოა საუკუნეთგან არავითარი გამოცანა
არც იყო და არც არსებობდა .
მანდელშტამთან:
ბუნება იგივე რომია, და მასში ჰპოვა ასახვა.
ჩვენ ვხედავთ მისი მოქალაქეობრივი სიძლიერის სურათებს
გამჭვირვალე ჰაერში, როგორც ცისფერ ცირკში,
მინდვრების ფორუმზე და კორომის კოლონადაში.
ჩვენ ვხედავთ მისი მოქალაქეობრივი სიძლიერის სურათებს
გამჭვირვალე ჰაერში, როგორც ცისფერ ცირკში,
მინდვრების ფორუმზე და კორომის კოლონადაში.
თითქოს ამ გამონათქვამებში ყველაფერი ემთხვევა: არა მარტო „ბუნების“
თემა, არამედ სტრუქტურაც: „ბუნება არის ესა და ეს...“, და ტოპონიმია – ანტიკური
საკუთარი სახელების შერჩევით. „ბუნება სფინქსია...“, „ბუნება იგივე რომია...“
მაგრამ აქაც შესამჩნევია გარკვეული სხვაობა. ტიუტჩევი ცდილობს ამოხსნას ბუნების
სიღრმისეული საიდუმლო, მანდელშტამი აღწერს მას რომაული ცივილიზაციის სახეებში.
ტიუტჩევს ფილოსოფიური ხასიათის მსჯელობები აქვს: რა არის ბუნება, როგორია მისი
არსი? მანდელშტამს არანაირი განზოგადება
არ მოჰყავს, მხოლოდ მოცემულია ერთი ენიდან მეორე ენაზე თარგმანი, ბუნების ენიდან
კულტურის ენაზე. ის ბუნების როგორც ტექსტის ინტერპრეტატორია, და არა ბუნების
როგორც რაობის ფილოსოფოსი.
ასეთია განსხვავება ფილოსოფიურ გონებასა და თალმუდისტურ ინტელექტს
შორის: ორივე კონცენტრირებულია პროცესის გაგებაზე, მაგრამ თუ ფილოსოფიური
მიისწრაფის კონკრეტულიდან ზოგადისაკენ („ეს არის
ეს“),
თალმუდისტური მიისწრაფის ზოგადიდან
კონკრეტულისკენ („ესა და ეს
ვლინდება ამ გზით“). არსი მხოლოდ უფლისთვის არის გახსნილი, ამიტომ ახსნა არ უნდა იყოს უფრო
მეტად ზოგადი, ვიდრე განმარტებული, არამედ უფრო კერძო. ტიუტჩევს ნატურფილოსოფიური გონების ჭვრეტა აქვს, მიუთითებს ბუნების
ზოგად თვისებებზე: „ღუპავს ადამიანს“, „საიდუმლო არ არის და არც ჰქონია მას“.
მანდელშტამთან, პირიქით, რომაული
ცივილიზაცია უფრო კონკრეტულია, ვიდრე ბუნება, რომელიც ითარგმნება „მოქალაქეობრივი
ძლიერების“– „ცირკის“, „ფორუმის“, „კოლონადის“ ენაზე... იმავე
მიზეზით თალმუდი უფრო დეტალურია, ვიდრე თორა, რომელიც მასშია ინტერპრეტირებული. ამოცანა
იმაში კი არ არის, რომ ჭეშმარიტება გამოხატო, არამედ მის შესახებ ნათქვამს
ინტერპრეტაცია მისცე. კი არ შეაღწიო ბუნების საიდუმლოთა საიდუმლოებაში, არამედ
უფრო ნათლად წარმოადგინო მასში ცხადი.
4. სათავეები
ამრიგად, ორივე პოეტთან დაკავშირებით გამომდინარეობს შემდეგი
ზოგადი დასკვნა. როგორც პასტერნაკის პოეზია არის არა იმდენად ქრისტიანული, რამდენადაც ჰასიდური, ასევე
მანდელშტამის
პოეზიის არ არის იმდენად ფილოსოფიური, რამდენადაც თალმუდისტურია. რა თქმა უნდა, პასტერნაკის და მანდელშტამის
შემოქმედებაში შეინიშნება ქრისტიანულ–ეთიკური და ანტიკურ–ფილოსოფიური ტრადიციები,
მაგრამ ამასთან კონტრასტულად ვლინდება მათი შეუსაბამობა ამ ტრადიციებთან; მათი
სიახლოვე, ხშირად გაუცნობიერებელია ებრაულ სულიერ ტრადიციებთან მიმართებაში.
როგორია ამ ორი
შემოქმედებითი
ინტუიციის კონკრეტული
ცხოვრებისეული,
ბიოგრაფიული საფუძველი, რომლებიც შესულია
რუსული ენასა და რუსულ კულტურაში პასტერნაკისა
და მანდელშტამის
წყალობით?
რუსული ებრაელობის დაყოფა ორ რელიგიურ განშტოებად: ჰასიდურსა და
თალმუდისტურზე შემოიფარგლება მათი გავრცელების სხვადასხვა გეოგრაფიული ზონით.
ჩრდილოეთით, პრიბალტიკის ყველაზე მდიდარ და განათლებულ ებრალოებას შორის
გაბატონებული იყო „მისნაგდიმი“ – სიტყვასიტყვით „წინ აღმდგარნი“, ანუ ვისთვისაც მიუღებელი
აღმოჩნდა ჰასიდური განახლება და ვინც დარჩა რაბინული საფუძვლების ერთგული, ვინც
ამჯობინა წიგნის სწავლა, ღმერთის შეცნობის მეცნიერული, კანონიერი გზა. სამხრეთთან
უფრო ახლოს, ღარიბ ებრაულ მოსახლეობაში, ძირითადად, უკრაინაში, არ იყო დარჩენილი
ღმერთისაენ მიმავალი სხვა გზა, სიმსუბუქის, უდარდელობის, ღატაკი გულის სიხარულის
გარდა: იქ ჰასიდიზმის ფუძემდებლის აალ შემ ტოვას (ბეშტას) ქადაგებას დიდი
წარმატება ჰქონდა. კანონი წიგნში არ არის ჩაწერილი, ის შენს გულშია, როგორც
ღმერთისთვის გახსნილობა და ყველა დეტალის მიმართ სიხარული, რომელიც შენთვის ნათელს
ხდის მის ნებას.
ცნობილი ებრაელი ისტორიკოსის ს.მ.დუბნოვის თქმით, „ჩრდილო–დასავლეთში
გამაფებული იყო რაბინისტული სქოლასტიკა და საზოგადოებრივ ცხოვრებას განსაზღვრავდა
მეცნიერთა კასტა, რომელიც გაიყინა თალმუდისტური ბაბილონის ცნებებში
... სხვაგვარად იყო საქმე პოდოლიაში,
გალიციაში, ვოლინში, ზოგადად, ჩრდილო–დასავლეთით. აქ ებრაელთა მასა შორს იდგა რაბინისტული
მეცნიერების წყაროებისგან და განთავისუფლდა მეცნიერ–თალმუდისტის გავლენისგან. თუ
ლიტვაში
მშრალი წიგნური სწავლულობა იყო
ღვთისმოსაობის და ღვთისმოშიშობის განუყოფელი ნაწილი, პოდოლიასა და ვოლინში ის არ აკმაყოფილებდა უბრალო ადამიანთა რელიგიურ
სწრაფვას. მათ სჭირდებოდათ ისეთი სარწმუნოება, რომელიც ადვილი გასაგები და უფრო
გულისკენ იყო მიმართული, ვიდრე გონებისკენ“. Simon Dubnow. History of Jews in
Russia and Poland from the Earliest Times Until the Present Day. Philadelphia,
1916, vol. 1, pp. 221—222.
შეიძლება, მას დაეტყო სამხრეთული, უფრო სტიქიური და ღია ცხოვრების
წესის გავლენა, ერთი მხრივ, და უფრო დახურული, ჭვრეტითი, მეორე მხრივ. ასე თუ ისე,
ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან მოსული ეს ორი მოძრაობა ავლენს ებრაული სულიერების
ორი სახეობის ისტორიულ სარჩულს, რომელმაც შეაღწია რუსულ სიტყვათშემოქმედებაში.
როგორც ცნობილია, პასტერნაკების ოჯახი წარმოშობით რუსეთში ებრაელთა
განსახლების ამ გეოგრაფიული ზონის უკიდურესი სამხრეთიდან, ოდესიდან არიან. მანდელშტამის
წინაპრები, პირიქით, ჩრდილოეთიდან იყვნენ: მამის მხრიდან რიგიდან, ხოლო დედის მხრიდან
ვილნოდან. პასტერნაკში შემოქმედებითი ჰასიდიზმის და მანდელშტამში შემოქმედებითი
თალმუდიზმის სიჭარბე გარკვეულწილად გათვალისწინებული იყო იმ სულიერი გარემოს მიერ,
რომელიც ასაზრდოებდა მათ წინაპრებს. პასტერნაკის წინაპრების კავშირის შესახებ
ებრაულ ტრადიციებთან ცოტა რამ არის ცნობილი, ალბათ, იმის გამო, რომ ამ გვარის ორმა
ყველაზე ცნობილმა წარმომადგენელმა – მხატვარმა ლეონიდ ოსიპოვიჩ პასტერნაკმა და
მისმა ვაჟმა ბორის ლეონიდოვიჩმა გამოამჟღავნეს ამ მემკვიდრეობისადმი უფრო მეტად უარყოფითი ისტერესი, ანუ გაცნობიერებულად
ჩამოსცილდენ მას. მაგრამ
ცნობილია, რომ პასტერნაკის წინაპრები დამკვიდრდნენ უკრაინის სამხრეთით ჯერ კიდევ XVIII
საუკუნის მეორე ნახევარში და რომ
პოეტის ბაბუა მამის მხრიდან კანტორად მსახურობდა სინაგოგაში, რაც გულისხმობს
მემკვიდრეობით დამკვიდრებას ჰასიდურ გარემოში ან ყოველ შემთხვევაში მის უშუალო
გაცნობას. დაწვრილებითი ცნობები პასტერნაკის წინაპრების შესახებ მოცემულია
წიგნებში:
ლეონიდ პასტერნაკი. სხვადასხვა წლების
ჩანაწერები. მ, 1975; Christopher Barnes. Boris Pasternak. A Literary Biography.
Vol. 1, 1890—1928,
Cambridge UP, 1989; Peter Levi. Boris Pasterna. London, Sydney: Hutchinson,
1990; Lazar Fleishman. Boris Pasternak. The Poet and His Politics. Cambridge: Harvard
UP, 1990.
ბოლოს და ბოლოს, როგორ გადაიცემა გვარის და ძველი სამშობლოს გავლენა
მაშინაც კი, როდესაც ისინი გაივლიან
შეგნებულ ცხოვრებას და სააღმზრდელო გარემოცვას? რატომ ხდება, რომ
„გრაფინია“ ნატაშა როსტოვამ, რომელსაც ფრანგულ ცეკვებს ასწავლიდნენ, როდესთან
ბიძასთან სოფელში აღმოჩნდა, ყველასათვის მოულოდნელად თითქოს შესრიალდა რუსულ
ხალხურ ცეკვაში? როგორ შეიძლება ამ განსაკუთრებული ჟესტის და საუბრის მანერის
ათვისება?
საკითხი ისევე ნათელია, როგორც გადაუჭრელი. ალბათ, უკეთესი იქნება საერთოდ არ
გაეცეს მას პასუხი, რათა არ შევტოპოთ შემოქმედებითი ფიზიოლოგიის ტევრში, არ დავარღვიოთ
პოეტური სულის ორგანულობა. სულიერის გამოცალკევება გვარისეულისა და თანდაყოლილისაგან, ისე რომ არ
დაირღვას არც ერთი და არც მეორე, შეუძლია მხოლოდ უფლის სიტყვას, როგორც ნათქვამია
მოციქულ პავლეს მიერ „ებრაელებისადმი მიმართვაში“: „რადგან უფლის სიტყვა ცოცხალია
და ქმედითი და ორლესულ ხმალზე უფრო მჭრელია: ის აღწევს სულისა და
სულისკვეთების, შემადგნელობის და გონების
გაყოფამდე...“ (4: 12).
ყოველ შემთხვევაში, პოეზიის საგვარეულო ფესვების შესახებ მსჯელობისას ჩვენ
ალბათ ვერ წავალთ თავად პოეტის დამოწმებაზე შორს.
„როგორც მუშკის ნამცეცი შეძლებს მთელი სახლის ავსებას, ასევე იუდაიზმის
მცირედი გამოვლინება პირამდე ავსებს მთელ ცხოვრებას. ო, რა ძლიერია ეს სუნი!“ –
მანდელშტამი გადმოსცემს ადრეულ, თითქმის ანგარიშმიუცემელ ყნოსვით შთამეჭდილებას
მისი „ნამდვილი ებრაული სახლისგან“. ო.მანდელშტამი. „დროის ხმაური“, ციტ. გამოც., ტ.2, გვ.56.
განსაკუთრებით, ებრაული ენის შესახებ, რომელსაც სწავლობდა, მაგრამ ვერ
ისწავლა, თუმცა საკმარისად ჰქონდა მოსმენილი: „მამის ენა და დედის ენა. ამ ორი
ენის შერწყმით ხომ არ საზრდოობს მთელ ხანგრძლივ ცხოვრებას ჩვენი ენა, ისინი ხომ არ
შეადგენენ მის მახასიათებელს?“ იქვე, გვ. 66.
... ასე შეიქმნა რუსული პოეზიის ორი
ფენომენი: მისი თვალსაჩინო ჰასიდი პასტერნაკი და მისი თვალსაჩინო თალმუდისტი
მანდელშტამი.
1982,1989
------
( ტექსტი დამუშავების პროცესშია , დასარედაქტირებელია)
ავტორი მ.ე.
(C)
თარგმანი
გვერდისთვის კაბალა
